حان كەنە دۋلات ەلىندە
ەرمەكبايدىڭ ءتورتىنشى اتاسى تۇرعىنباي ات باپتايتىن ساياتكەر بولعان كىسى ەكەن. بۇكىل دۋلات ەلىندە بەلگىلى، قانداي بايگە بولماسىن، بايگەنىڭ الدىن بەرمەيتىن ۇلكەنتورى، كىشىتورى دەيتىن ەكى جۇيرىك اتى بولادى. سول جولعى بايگەگە تۇرعىنباي كىشىتورىنى قوسادى. وعان ءوزىنىڭ ون ەكى جاسار كەنجەسى اتىمتايدى مىنگىزىپتى. كەنەسارى بايگەگە ەكى ات قوسادى. بىرەۋى — قاراكوك، بىرەۋى — قاراقاسقا. تۇرعىنباي بابامىزدىڭ اتقا شاباتىن اتشى بالاعا جاسايتىن ءبىر ەرەكشەلىگى ونى قالاي بولسا، سولاي جىبەرمەي، بالا ات ۇستىندە جيناقى بولىپ، بولبىر ۇستاماۋى ءۇشىن كەۋدەسىنەن ەڭ تومەنگى جامباسىنا دەيىن قول شىلبىرمەن كويلەگىنىڭ سىرتىنا دەيىن ساۋساقتىڭ سالاسىنداي ەتىپ وراپ تاستايدى ەكەن. بۇل جولى دا اتىمتايعا وسى ادەتىن ىستەپ، شىلبىر ساۋىتپەن بايگە اتىنا مىنگىزىپتى دەيدى ەرمەكباي.
بايگە حان تاۋىنىڭ سولتۇستىك سىرتىندا، بالقاشتىڭ كولى جاعىندا جابايى كەزەڭ دەگەن جەردە بولادى. حان تاۋىنىڭ بۇل جاعىندا كەنەسارىعا بايلانىستى ما، جوق بولماسا كەرەي مەن جانىبەككە بايلانىستى ما، ايتەۋىر «حان» اتتى جەرلەر كوپ. ءبىرى «حان قوراسى» دەپ اتالسا، ءبىرى «حان جايلاۋى» اتالادى. ەندى ءبىرى «حان ساۋىتى» دەپ اتالادى. حان قوراسىنىڭ تاستان قالاعان ورنى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. بۇل دالادا اتىمتاي ۇلكەنتورىمەن دە، كىشىتورىمەن دە تالاي-تالاي بايگەگە شاپقان. قاي جولىندا قانداي ساي بار ءبارىن بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. اسىرەسە، جوشى حان قازدىرىپتى-مىس دەگەن ور ەرەكشە. ۇزىن، تەرەڭ. ەنى ەسىك پەن توردەي. قولدا وسكەن قارابايىر جىلقى تۇرماق، يەن دالادا ەركىن وسكەن قۇلاننىڭ ءوزى قارعىپ وتە الۋى ەكىتالاي. ءبىراق ۇلكەنتورى مەن كىشىتورى ونى بۇيىم قۇرلى كورمەيدى. قويانشا قارعىپ وتە بەرەدى.
دۋلات ەلىنىڭ ول كەزدەگى بولىسى ادىلدىگىمەن، مەيىرباندىلىعىمەن اتى شىققان ءداۋىتالى دەگەن كىسى ەدى. حاننىڭ ورداسىنا كەلىپ-كەتىپ ءجۇرىپ، بىردە كەنەسارى حاننىڭ جىلقىشىلارىنىڭ جىلقىسىن ۇرلاماق بولعان ارقا جاقتان كەلگەن ەكى ۇرىنى ۇستاپ العانىن كورەدى. ارتىنشا بۇل ەكەۋىنىڭ دۋلات ىشىندە تامىر-تانىس، جاماعايىندارى بار بولىپ شىعادى. داۋىتالىگە ءسوزى وتەتىن ەكى-ۇش كىسى سالىپ:
«بولىس حانعا ايتسىن، انا ەكى سورلىنى بوساتسىن، ولاردى ءبىز اقتامايمىز. ۇرلىقتىڭ اتى — ۇرلىق. ءبىراق ولار بۇل ۇرلىقتارىنا ەرىككەنىنەن بارىپ جۇرگەن جوق. كۇندەرى ءۇشىن، شيتتەي بالا-شاعانى اسىراۋدىڭ باسقا امالى قالماعان سوڭ بارىپ ءجۇر. داۋكەڭ جارلى-جاقپايعا جانى اشيتىن ءادىل ادام ەدى عوي، تاعى دا مەيىرىمىن توگىپ، مىنا ەكى بەيباققا تاعى دا شاراپاتىن تيگىزسىن»، — دەپ وتىنەدى.
«جارايدى، ايتىپ كورەيىن»، — دەپ ۋادەسىن بەرەدى. ءبىراق كەنەسارى ءداۋىتالىنىڭ ايتقانىنا كونبەيدى. وسى ەكى ارادا جاڭاعى بايگە بولادى. بايگەگە شاپقان قىرىق-ەلۋ اتتىڭ بەسەۋىنە بايگە بەرىلەتىن بولادى. باس بايگە كىلەم جابىلعان تۇيە باستاتقان توعىز. بارلىق بايگەنى كەنەسارىنىڭ ءوزى بەرەتىن بولادى.
جول ورتاسىنا دەيىن كىشىتورى ءۇشىنشى بولىپ كەلەدى. الدا كەنەسارىنىڭ ەكى اتى — قاراكوك ءبىرىنشى، قاراقاسقا ەكىنشى. جول ورتاسىنان اسقاندا، كىشىتورى ەكىنشى بولادى. قاراكوكتىڭ شابىسى ەرەن. بۇرىن-سوڭدى بايگەگە شاۋىپ جۇرگەن اتىمتاي مۇنداي ەرەن جۇيرىكتى كورگەن ەمەس. اتىمتايدىڭ ەندىگى بار ءۇمىتى الداعى جوشى حاننىڭ ورنىندا. ەگەر قاراكوك، كىشىتورى سياقتى وردان قويانشا قارعىپ وتسە، وندا امال جوق، باسقا اتتار سياقتى جالت بەرىپ، وردى ايلانىپ وتسە، وندا قۇدايدىڭ جارىلقاعانى. انە-مىنى دەگەنشە كوز ۇشىنان وردىڭ جيەگى كورىندى. اتىمتايدىڭ ويىن تاقىم قىسقانىنان-اق بىلەتىن كىشىتورى بارىن سالىپ كەلەدى. ءبىراق ماڭايلاتاتىن قاراكوك جوق. كەنەت اتىمتايدىڭ اۋزىنان «ءيا، ارۋاق!» دەگەن ءسوز شىعىپ كەتەدى. وعان سەبەپ بولعان قاراكوكتىڭ جالت بەرگەنى. ورعا جاقىنداي بەرگەندە، ول ۇستىندەگى بالانىڭ قانشا باسقانىنا قاراماي سولعا قاراي جالت بۇرىلادى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بولمادى. كىشىتورى وردان قويانشا قارعىپ ءوتتى. ءسويتىپ، سورەگە ءبىرىنشى بوپ جەتتى. قاراكوك ەكىنشى بوپ كەلدى.
كەنە حان اتتىڭ بايگەلەرىن بەرمەكشى بولىپ، كىشىتورىنىڭ يەسىن شىعارتادى. ءداۋىتالى نوكەرلەرىمەن سوندا ەكەن. حان:
— ءاي، دۋلات اۋىلىنىڭ بولىسى ءداۋىتالى، اتتارىڭ وزىپ مەرەيىڭ ۇستەم بوپ وتىر. كىشىتورىنىڭ شابىسىنا مەن دە ريزا بولىپ وتىرمىن. تۇيە باستاعان توعىزعا تاعى نە قالايسىڭ؟ قالاعانىڭدى بەرەمىن، — دەيدى. وعان ءداۋىتالى:
— قالاعانىمدى بەرسەڭىز، قالاعانىم قولىمداعى انا ەكى تۇتقىننىڭ باس بوستاندىعى، — دەپتى. كەنەسارى قاسىنداعىلارعا: «بوساتىڭدار!» دەپ ءامىر بەرىپتى. سول كەزدە تۇرعىنباي بابامىز:
«الماقتىڭ دا سالماعى بار» دەگەن. حان يەم مەيىرىمدىلىك جاساپ، سۇراعانىمىزدى بەردى. بايگە سىيلىعىن الدىق. حان اۋىلىمىزعا كۇندە كەلە بەرمەيدى، قۇتتى قوناعىم بولدى. «سىيعا — سىي، سىراعا — بال»، — دەپ كىشىتورىنى حان الدىنا كولدەنەڭ تارتىپتى.
ەرمەكبايدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول ەكەۋىنىڭ ءبىرىنىڭ اتى — قاپار، ەكىنشىسىنىڭ اتى ادەن ەكەن. ەكەۋى داۋىتالىگە جۇرەك جاردى ريزالىعىن ايتىپ، باستارىن ءيىپ: «بۇدان بىلاي ۇرلىققا بارمايمىز»، — دەپ ۋادەسىن بەرەدى. تۇرعىنباي بابامىزعا:
«بۇل جاقسىلىقتارىڭدى ولە-ولگەنشە ۇمىتپاسپىز. بۇل جاقسىلىقتارىڭدى بالامىزدىڭ بالاسىنا وسيەت ەتىپ قالدىراتىن بولامىز»، — دەيدى ەكەۋى. ءسويتىپ، ەكەۋى ەركىندىك الىپ، ەلىنە اتتانىپ كەتىپتى.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
سىرىمنىڭ نۇرالى حاندى شابۋى (ءىى نۇسقا)
بايماعامبەت سۇلتان مەن سىرىم باتىر
You Might Also Like
-
جىر قۇلاگەرى اتانعان ءدۇلدىل اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن تاعى ءبىر كىتابى تابىلدى.
-
كەنەسارىنىڭ راقىمسىزدىعى دا ولشەۋسىز، كەكشىلدىگى دە ولشەۋسىز دەيدى. مىسالى، راقىمسىزدىعى مىناۋ: جۇڭگو، ورىستىڭ شەكاراسىندا كەنەسارى جاتقاندا، ءبىر كۇنى كەنەسارى بەس-التى كىسىمەن سەيىلگە شىعىپ، ءبىر ج...
