حح عاسىردىڭ ۇلى جارشىسى ءاليحان بوكەيحان
«حح عاسىردىڭ ۇلى جارشىسى ءاليحان بوكەيحان»
ۇلت - ازاتتىق جانە الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحانوۆتىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا ارنالعان وقىرماندار كونفەرەنسياسى
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ادەبيەتكە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن، سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ.
ءا. بوكەيحاننىڭ ءومىرى مەن ەڭبەك جولىن، شىعارمالارىمەن تانىستىرا وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ ادەبيەتكە دەگەن سەزىمىن وياتۋ.
وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىن دامىتۋ.
كورنەكىلىگى: سلايد. ءا. بوكەيحانعا ارنالعان بۇرىش، كىتاپتارى.
بارىسى:
قۇرمەتتى ۇستازدار مەن اياۋلى مەنىڭ وقىرمان دوستارىم، « حح عاسىردىڭ ۇلى جارشىسى ءاليحان بوكەيحان» اتتى وقىرماندار كونفەرەنسياسىنا قوش كەلدىڭىزدەر!
بۇگىن – XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى قاتارىنداعى اسا ەرەكشە تۇلعا، ۇلت - ازاتتىق جانە الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى، پۋبليسيست، عالىم، اۋدارماشى ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحانوۆتىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋ قارساڭىندا مەكتەبىمىزدە كوپتەگەن ءىس - شارالار ءوتىپ جاتىر. مىنە وسىعان وراي بىزدە قالىس قالماي، وسى كونفەرەنسياعا اتسالىسىپ وتىرمىز. ەندەشە ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءومىرى مەن ەڭبەك جولىمەن تانىس بولايىق.
«ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءومىرى مەن ەڭبەك جولى» بايانداما (ارۋجان)
ەندەشە كونفەرەنسيامىزدى ءاليحان بوكەيحاننىڭ قاناتتى سوزدەرىمەن جالعاستىرايىق.
قانەكەي وقىرماندار ءاليحان بوكەيحاننىڭ قانداي قاناتتى سوزدەرىن بىلەمىز؟
(وقۋشىلار ءا. بوكەيحاننىڭ قاناتتى سوزدەرىن ايتىپ شىعادى)
الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، قوعام قايراتكەرى، كوسەمسوزشى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 150 جىلدىعى يۋنەسكو كولەمىندە تويلاناتىن بولدى. بۇل تۋرالى يۋنەسكو - نىڭ 18 قاراشادا پاريجدە اياقتالعان باس كونفەرەنسياسىنىڭ 38 - ءشى سەسسياسىندا جاريا ەتىلدى. بۇل كۇللى قازاق حالقى ءۇشىن ۇلكەن ابىروي. كەشەگى الاش زيالىلارىن الەم مويىنداعانىنىڭ دالەلى. ەندەشە ءبىز ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ مەرەيتويىنا وراي، سان ءتۇرلى ونەردى بويىنا جىيعان دارىن يەسىنىڭ بىرەر قىرىنا ارنايى توقتالىپ، ەل ەسىنە سالا كەتكەندى ءجون ساناپ وتىرمىز.
ءاليحان بوكەيحانوۆ جايىندا انىقتاما. ( زەينوولا ساۋلەت، تاڭشولپان)
قازاق عۇلاماسى ءا. بوكەيحانوۆ ريەۆوليۋسيا جاسالا سالا “جاڭارعان رەسەيدىڭ ەرىكتى ازاماتتارى — قازاقتارعا” دەگەن ءوز ۇندەۋىن جاريالادى. جالپى العاندا، قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن حح عاسىر تالاپتارىنا سايكەس قايتا قۇرۋدا “الاش” پارتياسىنىڭ ءرولى ەرەكشە بولدى.
1917 جىلعى ماۋسىم ايىنداعى باسىلىمىندا “قازاق” گازەتى – اۆتونوميانىڭ قازاقتارعا اۋاداي قاجەت ەكەندىگىن ايتىپ، ونىڭ ءۇش نەگىزى بار ەكەندىگىنە وقىرمان نازارى اۋدارىلدى (تەرريتوريا، مادەنيەت جانە ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەر). 1917 جىلدىڭ 21 - 26 شىلدەسىندە ورىنبور قالاسىندا ءبىرىنشى بۇكىلقازاقتىق قۇرىلتاي ءوتتى. ونىڭ شەشىمدەرى بويىنشا “الاش” پارتياسىنىڭ باعدارلاماسى جاريالاندى. سونىمەن 1917 جىلدىڭ اياعىنا تامان قازاقستان پروگرەسس جولىندا تالاي جەتىستىكتەرگە جەتتى جانە ۇلتتىق ءتول مادەنيەتتى دامىتۋعا مۇمكىندىك الدى. قازاق رۋحاني مادەنيەتىنىڭ سول تۇستاعى دەڭگەيىندە “الاش” قايراتكەرلەرى الدىڭعى قاتاردا تۇر.
ءا. بوكەيحانوۆ مۇرالارىن زەردەلەۋ بولاشاق ۇرپاقتىڭ ءاردايىم نازارىندا بولۋى كەرەك.
«ءا. بوكەيحان – قازاقتىڭ ولكەتانۋشى عالىمى» بايانداما ( ەركەناز)
مۇزافار الىمبايەۆ اعامىزدىڭ ءاليحان بوكەيحانعا ارناپ جازعان «ءاليحان بوكەيحان» ولەڭىن تىڭداپ كورەيىك. ولەڭدە جازۋشى ءاليحان بەينەسىن تاماشا بەرە بىلگەن.
«ءاليحان بوكەيحان» ولەڭى وقىلادى. (نۇرساددام)
ەندى ءاليحان بوكەيحاننىڭ شىعارمالارىنا بەرەيىك.
«باياعى زامان» (باەشوۆا مارال)
«سوعىس كولەڭكەسى» (ايدانا )
« كىتاپحانا» (ماراتوۆا گۇلزات)
ەندىگى كەزەكتى ۆيكتورينالىق سۇراقتارعا بەرەيىك.
وسىمەن « حح عاسىردىڭ ۇلى جارشىسى ءاليحان بوكەيحان» اتتى كونفەرەنسيامىز اياقتالدى. كونفەرەنسيامىزدى انمەن اياقتايمىز.
ءاليحان بوكەيحان (1866 - 1937)
پارتياسى: الاش
ءبىلىمى: ومبى تەحنيكالىق ۋچيليششەسى
ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتى (سانكت - پەتەربۋرگ)
ماماندىعى: پۋبليسيست، عالىم، اۋدارماشى
ءدىنى: يسلام
دۇنيەگە كەلۋى: 5 ناۋرىز 1866
قارقارالى ۋەزى، سەمەي وبلىسى، دالا ولكەسى
قايتىس بولۋى: 27 قىركۇيەك 1937 (71 جاس)
ماسكەۋ، رەسەي كفسر
ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحان (05. 03. 1866 جىل، قارقارالى ۋەزى، سەمەي وبلىسى، دالا ولكەسى - 27. 09. 1937 جىل، ماسكەۋ) — XIX ع. سوڭى مەن XX ع. باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى قاتارىنداعى اسا ەرەكشە تۇلعا. كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، ۇلت - ازاتتىق جانە الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى، پۋبليسيست، عالىم، اۋدارماشى.
اتا تەگى شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىدان تارايتىن تورە تۇقىمى. ارعى اتاسى اتاقتى سۇلتان باراق. قازاقتىڭ سوڭعى حاندارىنىڭ ءبىرى بوكەي وسى سۇلتان باراقتىڭ بالاسى. بوكەيدەن باتىر، ودان مىرزاتاي، ودان ءاليحاننىڭ اكەسى نۇرمۇحامەد.
ءاليحاندى اكەسى توعىز جاسىندا قارقارالىعا اپارىپ، جەرگىلىكتى مولدانىڭ قولىنا وقۋعا بەرەدى. ءبىراق زەردەلى بالا مولدادان وقىعانداردان گورى وسىنداعى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندەردىڭ ساۋاتتىلىعىن اڭعارىپ، قالاداعى ءۇش كلاستىق باستاۋىش مەكتەپكە ءوز ەركىمەن اۋىسىپ الادى.
ونى بىتىرگەننەن كەيىن 1879 - 1886 جىلدارى قارقارالى قالاسىنداعى قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتە وقيدى.
1886 - 1890 جىلدار ارالىعىندا ومبىداعى تەحنيكالىق ۋچيليششەدە وقىپ، ونى "تەحنيك" ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ شىقتى.
1890 - 1894 جىلدار ارالىعىندا سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورمان تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىندە وقىدى. مۇندا ول ستۋدەنتتىك قىزۋ پىكىرتالاستارعا قاتىسىپ، XX عاسىردىڭ بوساعاسىن اتتاعالى تۇرعان رەسەيدىڭ قانداي جولمەن دامۋى ءتيىمدى بولاتىندىعى تۋرالى قايشىلىقتى پىكىرلەر قاقتىعىسىنا كۋا بولدى، ءوز ويىن دا شىڭداي ءتۇستى.[1]
ءسويتىپ ول جيىرما جاسىندا دالا گەنەرال گۋبەرناتور كەڭسەسىنىڭ ۇسىنىس حاتى مەن قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ 200 سوم ستيپەندياسىن الىپ، 1894 جىلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەلورداسى سانكت-پەتەربۋرگكە بارىپ، ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىنە تۇسەدى. ول مۇندا ءجۇرىپ كۇندەلىكتى ساباقتارىنا قوسا ستۋدەنتتەردىڭ ساياسي، ادەبي، ەكونوميكالىق جانە تاعى باسقا ۇيىرمەلەردىڭ جۇمىسىنا قىزۋ ارالاسىپ، ستۋدەنتتىك تولقۋلارعا قاتىسادى. ونى ەكى عاسىرعا جۋىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ قول استىندا وتىرعان حالقىنىڭ اۋىر تاعدىرى قاتتى تولعاندىرا باستايدى. قاراڭعىلىق پەن ناداندىقتىڭ شىرماۋىندا وتىرعان حالقىنا ءبىلىم مەن مادەنيەت كەرەك ەكەنىن ۇعادى، ەلدىڭ تۇرمىسىن، مادەنيەتىن، ءبىلىمىن كوتەرۋدى ءوزىنىڭ الدىنا ماقسات ەتىپ قويادى.
وقۋىن ءبىتىرىپ، ومبىعا ورالعاندا ءا. بوكەيحان رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق دالاسىنا جۇرگىزگەن وتارشىلدىق ساياساتىنا دەگەن وزىندىك كوزقاراسى قالىپتاسقان، ماركسيزمنىڭ ەكونوميكالىق قاعيدالارىمەن قارۋلانعان، ساياسي استىرتىن كۇرەستىڭ تۇرلەرى مەن ادىستەرىن ۇيرەنىپ، بىلگەن، كۇرەس تارتىستان ءبىرشاما تاجىريبەسى بار ساياسي كۇرەسكەر بولاتىن. ول ومبىعا كەلىسىمەن قالانىڭ ساياسي الەۋمەتتىك، قوعامدىق جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسادى.
«نارودنايا سۆوبودا» (حالىق بوستاندىعى) پارتياسىنىڭ قاتارىنا ءوتىپ، ءوزى قازاق زيالىلارى مەن ساياسي بەلسەندىلەرىنىڭ اراسىندا وسى پارتيانىڭ شاعىن توبىن ۇيىمداستىرادى. ءاليحاننىڭ ساياسي كوزقاراسىنىڭ ءپىسىپ، جەتىلۋىنە، كەيىن بەلگىلى ساياسي، قوعام، مەملەكەت قايراتكەرى ءارى قازاق ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى جانە كوسەمى رەتىندە تانىلۋىنا، ساياسي كۇرەسكەر رەتىندە شىڭدالۋىنا ومبىداعى كۇندەرى ەرەكشە ىقپال ەتەدى.
1905 جىلدان باستاپ رەسەي كونستيتۋسيالىق - دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ (كادەتتەر) مۇشەسى، ونىڭ قازاق بولىمشەسىن قۇرۋ ماقساتىندا ورالدا، سەمەيدە جيىندار وتكىزگەن. قارقارالىدا پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى وتكەن قوزعالىسقا قاتىسىپ، 14 500 ادام قول قويعان قارقارالى پەتيسياسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان.
1905 جىلى ءاليحان بوكەيحان سەمەي وبلىسى قازاقتارىنىڭ اتىنان 1 - ءشى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلاندى. ءبىراق ول 1 - ءشى مەملەكەتتىك دۋما جۇمىسىنا قاتىسا المادى. ويتكەنى ءا. ن. بوكەيحان ءوز جۇمىسىن باستاعان كەزدە دالا ولكەسى گەنەرال - گۋبەرناتورىنىڭ نەگىزسىز جارلىعىمەن، سوتتىڭ تەرگەۋىنسىز، 3 اي پاۆلودار اباقتىسىندا وتىردى.
اباقتىدان شىعىپ سانكت - پەتەربۋرگعا جەتكەندە، دۋما پاتشانىڭ ۇكىمىمەن تاراتىلىپ، ونىڭ ءبىراز مۇشەلەرى نارازىلىق اكتىسىن قابىلداۋ ءۇشىن سول كەزدەگى فينليانديانىڭ ۆىبورگ قالاسىنا ءجۇرىپ كەتكەن ەدى. ءا. ن. بوكەيحان دا سولاردىڭ ارتىنان اتتانىپ ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويدى. سول ءۇشىن جازاعا تارتىلىپ، سانكت - پەتەربۋرگ سوت پالاتاسىنىڭ توتەنشە ءماجىلىسىنىڭ شەشىمىمەن 3 ايعا سەمەي تۇرمەسىنە جابىلدى.
1906 جىلى ومبىدان شىعاتىن كادەتتىك «گولوس ستەپي»، «وميچ» جانە «يرتىش» گازەتتەرىندە
1908 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە جارىق كورگەن مەنشيەۆيكتىك «توۆاريشش»، كادەتتىك «رەچ»، «سلوۆو» گازەتتەرىندە رەداكتورلىق قىزمەت اتقاردى.
1909 - 17 جج. «دون ەگىنشىلىك بانكى» بولىمشەسىندە جۇمىس ىستەدى.
1911 - 14 «قازاق» گازەتىن ۇيىمداستىرۋدا جانە ونىڭ جالپى ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە زور ەڭبەك ءسىڭىردى.
20 عاسىردىڭ باسىندا قازاق دالاسىندا ەكى اعىمنىڭ بولعانى بەلگىلى. ءبىرى بۇقار مەن تۇركىستان ولكەسىنە بەت بۇرعان ءداستۇرشىل، پانيسلامشىل اعىم، ەكىنشىسى نەگىزىنەن باتىس وركەنيەتىن ۇلگى تۇتقان جاڭاشىل، پانتۇركىشىل اعىم. وسى ەكىنشى اعىمنىڭ باسىندا ءاليحان باستاعان ورىس مەكتەپتەرىنەن ءتالىم تاربيە العان وزىق ويلى قازاق زيالىلارى تۇرادى. بۇل توپ ساياسي ۇستامدىلىق تانىتىپ، رەسەي يمپەرياسىنا قارسى اشىق كۇرەسكە شىعۋدىڭ ءالى ەرتە ەكەنىن انىق تۇسىنەدى. سوندىقتان ولار، ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ سانا سەزىمىن وياتاتىن جاعداي جاساۋ كەرەك دەپ ءبىلدى.
بار كۇش قۋاتتارىن وسى ماقساتقا جۇمىلدىرادى. ءبىراق ولاردىڭ ويداعىداي جۇمىس ىستەۋىنە جاندارمەريا باسقارماسىنىڭ جانسىزدارى مۇمكىندىك بەرمەيدى. سولاردىڭ كورسەتۋىمەن قۋعىنعا تۇسەدى، تۇرمەگە قامالادى. بۇدان ستۋدەنت كەزىندە - اق سەنىمسىزدەردىڭ قارا تىزىمىنە ىلىگىپ، باقىلاۋدا جۇرگەن ءاليحان دا تىس قالعان جوق، الدىمەن، سەمەي تۇرمەسىنە قامالىپ، كەيىن سامار قالاسىنا جەر اۋدارىلىپ، وندا تەك عىلىمي - شىعارماشىلىق قىزمەتپەن اينالىسۋعا عانا ءماجبۇر بولدى.
ءسوز سوڭىندا، عالىم، ءا. بوكەيحان XX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا قازاق ەپوسى مەن فولكلورىن عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەگەن عالىمدارىمىزدىڭ ءبىرى بولدى. ول قاراستىرعان نەگىزگى اسپەكتىلەر: ەپوستىڭ تاريحيلىعى، قازاق فولكلورىنىڭ تۇرلەرى، شىعۋ مەزگىلى، جىرشى مەن ونىڭ شەبەرلىگى، قوعامدىق وي - سانانىڭ جىردا كورىنىس تابۋى، بەينەلەر، ولاردىڭ اتقارعان يدەيالىق قىزمەتى، ۇلگىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى ت. س. س.- ءالى دە قازاق فولكلورتانۋ عىلىمىندا ءوز ماڭىزىن جويعان جوق، جانە سول ءداۋىردىڭ جەتىستىگى بولىپ سانالاتىنى ءسوزسىز.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ قاناتتى سوزدەرى
تالاس - تارتىس جوق بولسا، ءومىر اباقتىعا اينالار ەدى.
اقىلعا ساڭىراۋلىق تا – ايىپ.
جۇرت ءادىل بولماي، جۇرت ءىسى وڭعا باسپايدى.
بوستاندىققا اپاراتىن جالعىز جول – ۇلتتىق ىنتىماق قانا.
اقىلدى ءسوز قىلماق قيىن، اقىلدى ءسوزدى اقىلدى ءىس قىلماق ودان دا قيىن.
بولعاننان – قاشپا، بولماعانعا – ساسپا.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ۇلت - ازاتتىق جانە الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحانوۆتىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا ارنالعان وقىرماندار كونفەرەنسياسى
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ادەبيەتكە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن، سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ.
ءا. بوكەيحاننىڭ ءومىرى مەن ەڭبەك جولىن، شىعارمالارىمەن تانىستىرا وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ ادەبيەتكە دەگەن سەزىمىن وياتۋ.
وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىن دامىتۋ.
كورنەكىلىگى: سلايد. ءا. بوكەيحانعا ارنالعان بۇرىش، كىتاپتارى.
بارىسى:
قۇرمەتتى ۇستازدار مەن اياۋلى مەنىڭ وقىرمان دوستارىم، « حح عاسىردىڭ ۇلى جارشىسى ءاليحان بوكەيحان» اتتى وقىرماندار كونفەرەنسياسىنا قوش كەلدىڭىزدەر!
بۇگىن – XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى قاتارىنداعى اسا ەرەكشە تۇلعا، ۇلت - ازاتتىق جانە الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى، پۋبليسيست، عالىم، اۋدارماشى ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحانوۆتىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋ قارساڭىندا مەكتەبىمىزدە كوپتەگەن ءىس - شارالار ءوتىپ جاتىر. مىنە وسىعان وراي بىزدە قالىس قالماي، وسى كونفەرەنسياعا اتسالىسىپ وتىرمىز. ەندەشە ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءومىرى مەن ەڭبەك جولىمەن تانىس بولايىق.
«ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءومىرى مەن ەڭبەك جولى» بايانداما (ارۋجان)
ەندەشە كونفەرەنسيامىزدى ءاليحان بوكەيحاننىڭ قاناتتى سوزدەرىمەن جالعاستىرايىق.
قانەكەي وقىرماندار ءاليحان بوكەيحاننىڭ قانداي قاناتتى سوزدەرىن بىلەمىز؟
(وقۋشىلار ءا. بوكەيحاننىڭ قاناتتى سوزدەرىن ايتىپ شىعادى)
الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، قوعام قايراتكەرى، كوسەمسوزشى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 150 جىلدىعى يۋنەسكو كولەمىندە تويلاناتىن بولدى. بۇل تۋرالى يۋنەسكو - نىڭ 18 قاراشادا پاريجدە اياقتالعان باس كونفەرەنسياسىنىڭ 38 - ءشى سەسسياسىندا جاريا ەتىلدى. بۇل كۇللى قازاق حالقى ءۇشىن ۇلكەن ابىروي. كەشەگى الاش زيالىلارىن الەم مويىنداعانىنىڭ دالەلى. ەندەشە ءبىز ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ مەرەيتويىنا وراي، سان ءتۇرلى ونەردى بويىنا جىيعان دارىن يەسىنىڭ بىرەر قىرىنا ارنايى توقتالىپ، ەل ەسىنە سالا كەتكەندى ءجون ساناپ وتىرمىز.
ءاليحان بوكەيحانوۆ جايىندا انىقتاما. ( زەينوولا ساۋلەت، تاڭشولپان)
قازاق عۇلاماسى ءا. بوكەيحانوۆ ريەۆوليۋسيا جاسالا سالا “جاڭارعان رەسەيدىڭ ەرىكتى ازاماتتارى — قازاقتارعا” دەگەن ءوز ۇندەۋىن جاريالادى. جالپى العاندا، قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن حح عاسىر تالاپتارىنا سايكەس قايتا قۇرۋدا “الاش” پارتياسىنىڭ ءرولى ەرەكشە بولدى.
1917 جىلعى ماۋسىم ايىنداعى باسىلىمىندا “قازاق” گازەتى – اۆتونوميانىڭ قازاقتارعا اۋاداي قاجەت ەكەندىگىن ايتىپ، ونىڭ ءۇش نەگىزى بار ەكەندىگىنە وقىرمان نازارى اۋدارىلدى (تەرريتوريا، مادەنيەت جانە ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەر). 1917 جىلدىڭ 21 - 26 شىلدەسىندە ورىنبور قالاسىندا ءبىرىنشى بۇكىلقازاقتىق قۇرىلتاي ءوتتى. ونىڭ شەشىمدەرى بويىنشا “الاش” پارتياسىنىڭ باعدارلاماسى جاريالاندى. سونىمەن 1917 جىلدىڭ اياعىنا تامان قازاقستان پروگرەسس جولىندا تالاي جەتىستىكتەرگە جەتتى جانە ۇلتتىق ءتول مادەنيەتتى دامىتۋعا مۇمكىندىك الدى. قازاق رۋحاني مادەنيەتىنىڭ سول تۇستاعى دەڭگەيىندە “الاش” قايراتكەرلەرى الدىڭعى قاتاردا تۇر.
ءا. بوكەيحانوۆ مۇرالارىن زەردەلەۋ بولاشاق ۇرپاقتىڭ ءاردايىم نازارىندا بولۋى كەرەك.
«ءا. بوكەيحان – قازاقتىڭ ولكەتانۋشى عالىمى» بايانداما ( ەركەناز)
مۇزافار الىمبايەۆ اعامىزدىڭ ءاليحان بوكەيحانعا ارناپ جازعان «ءاليحان بوكەيحان» ولەڭىن تىڭداپ كورەيىك. ولەڭدە جازۋشى ءاليحان بەينەسىن تاماشا بەرە بىلگەن.
«ءاليحان بوكەيحان» ولەڭى وقىلادى. (نۇرساددام)
ەندى ءاليحان بوكەيحاننىڭ شىعارمالارىنا بەرەيىك.
«باياعى زامان» (باەشوۆا مارال)
«سوعىس كولەڭكەسى» (ايدانا )
« كىتاپحانا» (ماراتوۆا گۇلزات)
ەندىگى كەزەكتى ۆيكتورينالىق سۇراقتارعا بەرەيىك.
وسىمەن « حح عاسىردىڭ ۇلى جارشىسى ءاليحان بوكەيحان» اتتى كونفەرەنسيامىز اياقتالدى. كونفەرەنسيامىزدى انمەن اياقتايمىز.
ءاليحان بوكەيحان (1866 - 1937)
پارتياسى: الاش
ءبىلىمى: ومبى تەحنيكالىق ۋچيليششەسى
ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتى (سانكت - پەتەربۋرگ)
ماماندىعى: پۋبليسيست، عالىم، اۋدارماشى
ءدىنى: يسلام
دۇنيەگە كەلۋى: 5 ناۋرىز 1866
قارقارالى ۋەزى، سەمەي وبلىسى، دالا ولكەسى
قايتىس بولۋى: 27 قىركۇيەك 1937 (71 جاس)
ماسكەۋ، رەسەي كفسر
ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحان (05. 03. 1866 جىل، قارقارالى ۋەزى، سەمەي وبلىسى، دالا ولكەسى - 27. 09. 1937 جىل، ماسكەۋ) — XIX ع. سوڭى مەن XX ع. باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى قاتارىنداعى اسا ەرەكشە تۇلعا. كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، ۇلت - ازاتتىق جانە الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى، پۋبليسيست، عالىم، اۋدارماشى.
اتا تەگى شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىدان تارايتىن تورە تۇقىمى. ارعى اتاسى اتاقتى سۇلتان باراق. قازاقتىڭ سوڭعى حاندارىنىڭ ءبىرى بوكەي وسى سۇلتان باراقتىڭ بالاسى. بوكەيدەن باتىر، ودان مىرزاتاي، ودان ءاليحاننىڭ اكەسى نۇرمۇحامەد.
ءاليحاندى اكەسى توعىز جاسىندا قارقارالىعا اپارىپ، جەرگىلىكتى مولدانىڭ قولىنا وقۋعا بەرەدى. ءبىراق زەردەلى بالا مولدادان وقىعانداردان گورى وسىنداعى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندەردىڭ ساۋاتتىلىعىن اڭعارىپ، قالاداعى ءۇش كلاستىق باستاۋىش مەكتەپكە ءوز ەركىمەن اۋىسىپ الادى.
ونى بىتىرگەننەن كەيىن 1879 - 1886 جىلدارى قارقارالى قالاسىنداعى قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتە وقيدى.
1886 - 1890 جىلدار ارالىعىندا ومبىداعى تەحنيكالىق ۋچيليششەدە وقىپ، ونى "تەحنيك" ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ شىقتى.
1890 - 1894 جىلدار ارالىعىندا سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورمان تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىندە وقىدى. مۇندا ول ستۋدەنتتىك قىزۋ پىكىرتالاستارعا قاتىسىپ، XX عاسىردىڭ بوساعاسىن اتتاعالى تۇرعان رەسەيدىڭ قانداي جولمەن دامۋى ءتيىمدى بولاتىندىعى تۋرالى قايشىلىقتى پىكىرلەر قاقتىعىسىنا كۋا بولدى، ءوز ويىن دا شىڭداي ءتۇستى.[1]
ءسويتىپ ول جيىرما جاسىندا دالا گەنەرال گۋبەرناتور كەڭسەسىنىڭ ۇسىنىس حاتى مەن قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ 200 سوم ستيپەندياسىن الىپ، 1894 جىلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەلورداسى سانكت-پەتەربۋرگكە بارىپ، ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىنە تۇسەدى. ول مۇندا ءجۇرىپ كۇندەلىكتى ساباقتارىنا قوسا ستۋدەنتتەردىڭ ساياسي، ادەبي، ەكونوميكالىق جانە تاعى باسقا ۇيىرمەلەردىڭ جۇمىسىنا قىزۋ ارالاسىپ، ستۋدەنتتىك تولقۋلارعا قاتىسادى. ونى ەكى عاسىرعا جۋىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ قول استىندا وتىرعان حالقىنىڭ اۋىر تاعدىرى قاتتى تولعاندىرا باستايدى. قاراڭعىلىق پەن ناداندىقتىڭ شىرماۋىندا وتىرعان حالقىنا ءبىلىم مەن مادەنيەت كەرەك ەكەنىن ۇعادى، ەلدىڭ تۇرمىسىن، مادەنيەتىن، ءبىلىمىن كوتەرۋدى ءوزىنىڭ الدىنا ماقسات ەتىپ قويادى.
وقۋىن ءبىتىرىپ، ومبىعا ورالعاندا ءا. بوكەيحان رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق دالاسىنا جۇرگىزگەن وتارشىلدىق ساياساتىنا دەگەن وزىندىك كوزقاراسى قالىپتاسقان، ماركسيزمنىڭ ەكونوميكالىق قاعيدالارىمەن قارۋلانعان، ساياسي استىرتىن كۇرەستىڭ تۇرلەرى مەن ادىستەرىن ۇيرەنىپ، بىلگەن، كۇرەس تارتىستان ءبىرشاما تاجىريبەسى بار ساياسي كۇرەسكەر بولاتىن. ول ومبىعا كەلىسىمەن قالانىڭ ساياسي الەۋمەتتىك، قوعامدىق جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسادى.
«نارودنايا سۆوبودا» (حالىق بوستاندىعى) پارتياسىنىڭ قاتارىنا ءوتىپ، ءوزى قازاق زيالىلارى مەن ساياسي بەلسەندىلەرىنىڭ اراسىندا وسى پارتيانىڭ شاعىن توبىن ۇيىمداستىرادى. ءاليحاننىڭ ساياسي كوزقاراسىنىڭ ءپىسىپ، جەتىلۋىنە، كەيىن بەلگىلى ساياسي، قوعام، مەملەكەت قايراتكەرى ءارى قازاق ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى جانە كوسەمى رەتىندە تانىلۋىنا، ساياسي كۇرەسكەر رەتىندە شىڭدالۋىنا ومبىداعى كۇندەرى ەرەكشە ىقپال ەتەدى.
1905 جىلدان باستاپ رەسەي كونستيتۋسيالىق - دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ (كادەتتەر) مۇشەسى، ونىڭ قازاق بولىمشەسىن قۇرۋ ماقساتىندا ورالدا، سەمەيدە جيىندار وتكىزگەن. قارقارالىدا پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى وتكەن قوزعالىسقا قاتىسىپ، 14 500 ادام قول قويعان قارقارالى پەتيسياسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان.
1905 جىلى ءاليحان بوكەيحان سەمەي وبلىسى قازاقتارىنىڭ اتىنان 1 - ءشى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلاندى. ءبىراق ول 1 - ءشى مەملەكەتتىك دۋما جۇمىسىنا قاتىسا المادى. ويتكەنى ءا. ن. بوكەيحان ءوز جۇمىسىن باستاعان كەزدە دالا ولكەسى گەنەرال - گۋبەرناتورىنىڭ نەگىزسىز جارلىعىمەن، سوتتىڭ تەرگەۋىنسىز، 3 اي پاۆلودار اباقتىسىندا وتىردى.
اباقتىدان شىعىپ سانكت - پەتەربۋرگعا جەتكەندە، دۋما پاتشانىڭ ۇكىمىمەن تاراتىلىپ، ونىڭ ءبىراز مۇشەلەرى نارازىلىق اكتىسىن قابىلداۋ ءۇشىن سول كەزدەگى فينليانديانىڭ ۆىبورگ قالاسىنا ءجۇرىپ كەتكەن ەدى. ءا. ن. بوكەيحان دا سولاردىڭ ارتىنان اتتانىپ ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويدى. سول ءۇشىن جازاعا تارتىلىپ، سانكت - پەتەربۋرگ سوت پالاتاسىنىڭ توتەنشە ءماجىلىسىنىڭ شەشىمىمەن 3 ايعا سەمەي تۇرمەسىنە جابىلدى.
1906 جىلى ومبىدان شىعاتىن كادەتتىك «گولوس ستەپي»، «وميچ» جانە «يرتىش» گازەتتەرىندە
1908 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە جارىق كورگەن مەنشيەۆيكتىك «توۆاريشش»، كادەتتىك «رەچ»، «سلوۆو» گازەتتەرىندە رەداكتورلىق قىزمەت اتقاردى.
1909 - 17 جج. «دون ەگىنشىلىك بانكى» بولىمشەسىندە جۇمىس ىستەدى.
1911 - 14 «قازاق» گازەتىن ۇيىمداستىرۋدا جانە ونىڭ جالپى ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە زور ەڭبەك ءسىڭىردى.
20 عاسىردىڭ باسىندا قازاق دالاسىندا ەكى اعىمنىڭ بولعانى بەلگىلى. ءبىرى بۇقار مەن تۇركىستان ولكەسىنە بەت بۇرعان ءداستۇرشىل، پانيسلامشىل اعىم، ەكىنشىسى نەگىزىنەن باتىس وركەنيەتىن ۇلگى تۇتقان جاڭاشىل، پانتۇركىشىل اعىم. وسى ەكىنشى اعىمنىڭ باسىندا ءاليحان باستاعان ورىس مەكتەپتەرىنەن ءتالىم تاربيە العان وزىق ويلى قازاق زيالىلارى تۇرادى. بۇل توپ ساياسي ۇستامدىلىق تانىتىپ، رەسەي يمپەرياسىنا قارسى اشىق كۇرەسكە شىعۋدىڭ ءالى ەرتە ەكەنىن انىق تۇسىنەدى. سوندىقتان ولار، ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ سانا سەزىمىن وياتاتىن جاعداي جاساۋ كەرەك دەپ ءبىلدى.
بار كۇش قۋاتتارىن وسى ماقساتقا جۇمىلدىرادى. ءبىراق ولاردىڭ ويداعىداي جۇمىس ىستەۋىنە جاندارمەريا باسقارماسىنىڭ جانسىزدارى مۇمكىندىك بەرمەيدى. سولاردىڭ كورسەتۋىمەن قۋعىنعا تۇسەدى، تۇرمەگە قامالادى. بۇدان ستۋدەنت كەزىندە - اق سەنىمسىزدەردىڭ قارا تىزىمىنە ىلىگىپ، باقىلاۋدا جۇرگەن ءاليحان دا تىس قالعان جوق، الدىمەن، سەمەي تۇرمەسىنە قامالىپ، كەيىن سامار قالاسىنا جەر اۋدارىلىپ، وندا تەك عىلىمي - شىعارماشىلىق قىزمەتپەن اينالىسۋعا عانا ءماجبۇر بولدى.
ءسوز سوڭىندا، عالىم، ءا. بوكەيحان XX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا قازاق ەپوسى مەن فولكلورىن عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەگەن عالىمدارىمىزدىڭ ءبىرى بولدى. ول قاراستىرعان نەگىزگى اسپەكتىلەر: ەپوستىڭ تاريحيلىعى، قازاق فولكلورىنىڭ تۇرلەرى، شىعۋ مەزگىلى، جىرشى مەن ونىڭ شەبەرلىگى، قوعامدىق وي - سانانىڭ جىردا كورىنىس تابۋى، بەينەلەر، ولاردىڭ اتقارعان يدەيالىق قىزمەتى، ۇلگىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى ت. س. س.- ءالى دە قازاق فولكلورتانۋ عىلىمىندا ءوز ماڭىزىن جويعان جوق، جانە سول ءداۋىردىڭ جەتىستىگى بولىپ سانالاتىنى ءسوزسىز.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ قاناتتى سوزدەرى
تالاس - تارتىس جوق بولسا، ءومىر اباقتىعا اينالار ەدى.
اقىلعا ساڭىراۋلىق تا – ايىپ.
جۇرت ءادىل بولماي، جۇرت ءىسى وڭعا باسپايدى.
بوستاندىققا اپاراتىن جالعىز جول – ۇلتتىق ىنتىماق قانا.
اقىلدى ءسوز قىلماق قيىن، اقىلدى ءسوزدى اقىلدى ءىس قىلماق ودان دا قيىن.
بولعاننان – قاشپا، بولماعانعا – ساسپا.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
