حيميادان ساندىق جانە ساپالىق ەسەپتەردى شىعارۋ ۇلگىلەرى
اقتوبە وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسى
اقتوبە وبلىستىق عىلىمي - تاجىريبەلىك ورتالىعى
«حيميادان ساندىق جانە ساپالىق ەسەپتەردى شىعارۋ ۇلگىلەرى»
حيميا پانىنەن وقۋشىلارعا، جاس مۇعالىمدەرگە ارنالعان ادىستەمەلىك كومەكشى قۇرال
قۇراستىرعان:
ا. ح. مۋنايتباسوۆا ق. جۇبانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ حيميا ءپانى ءمۇعالىمى
پىكىر جازعاندار:
گ. ك. مۋكەيەۆا - اقتوبە وبلىستىق عىلىمي – تاجىريبەلىك ورتالىعىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى
ب. ب. دوسانوۆا – اقتوبە وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حيميا جانە حيميالىق تەحنولوگيا كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت.
كىرىسپە
قازىرگى كەزدەگى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامۋ دەڭگەيى ءاربىر وقۋشىعا ساپالى جانە تەرەڭ ءبىلىم مەن ىسكەرلىكتىڭ بولۋىن، ولاردىڭ شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەۋىن ويلاۋعا قابىلەتتى بولۋىن تالاپ ەتەدى.
حيميا ءپانىن وقىتۋ ءۇردىسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – وقۋشىلاردىڭ حيميالىق ءبىلىم نەگىزدەرىن تولىق ءتۇسىنۋ مەن مەڭگەرۋ ارقىلى شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ. حيميا ءپانىن وقىپ – ۇيرەنگەندە ەسەپتەر شىعارىپ، جاتتىعۋلار ورىنداۋدىڭ ماڭىزى وتە زور. ەسەپ شىعارىپ، جاتتىعۋلار ورىنداۋ ءبىلىمدى تەكسەرۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وقۋشىلاردى وزدىگىنەن ىزدەنۋگە دە داعدىلاندىرادى. ەسەپ شىعارۋ – وقۋشىلاردى حيميالىق وي – ءورىسىن دامىتۋدىڭ نەگىزگى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى، تەوريالىق ءبىلىم مەن تاجىريبە اراسىنداعى بايلانىستى جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولى.
ەسەپ شىعارۋ وقۋشىلاردى جاڭا حيميالىق بىلىممەن قارۋلاندىرىپ، قالىپتاسقان ىسكەرلىكتەرى مەن داعدىلارىن جۇيەلەۋگە جانە ناقتىلاۋعا دا كومەكتەسەدى. ەسەپ شىعارۋ بارىسىندا وقۋشىنىڭ ءبىلىمى، زەردەسى، ويلاۋ قابىلەتى دامۋمەن قاتار حيميالىق ءبىلىمدى، زاڭداردى، قۇبىلىستاردى تەرەڭىرەك ءتۇسىنۋى قالىپتاسادى.
حيميالىق ەسەپتەر:
1. جاڭا حيميالىق ۇعىمدار مەن ماعلۇماتتاردى ۇيرەتۋ؛
2. ساراماندىق ىسكەرلىكتەر مەن داعدىلاردى قالىپتاستىرۋ؛
3. ءبىلىمنىڭ تەرەڭدىگى مەن باياندىلىعىن تەكسەرۋ؛
4. پروبلەما قويۋ، پروبلەمالىق جاعداي تۋعىزۋ؛
5. ماتەريالدى پىسىقتاۋ، قورىتىندىلاۋ جانە قايتالاۋ؛
6. پوليتەحنيكالىق ۇستانىمدارىن ىسكە اسىرۋ؛
7. وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن تاربيەلەۋ ءۇشىن قولدانىلادى؛
ەسەپ شىعارۋ حيميا ءپانىڭ مەڭگەرۋدە ۇلكەن ورىن الادى، سەبەبى ول كەزدە وقۋشى ءوزىنىڭ العان تەوريالىق ءبىلىمىن پراكتيكادا قولدانىپ ۇيرەنەدى. قاجەت بولعان جاعدايدا انىقتامالاردى پايدالانىپ وقۋلىقتاردان تەوريالىق ماتەريالدى قايتالايدى، ەسەپ شىعارۋعا قاجەتتى مالىمەتتەردى ەسكە تۇسىرەدى.
ەسەپ شىعارىپ ۇيرەنۋدىڭ نەگىزگى 2 جولى بار. ەسەپ شىعارۋدى ءمۇعالىم ۇيرەتەدى، نەمەسە ارنايى وقۋ قۇرالدارىنىڭ كومەگىمەن وقۋشى ءوز بەتىمەن ۇيرەنەدى. حيميا پانىنە بولىنگەن اپتالىق 2 ساعاتتىڭ ىشىندە ءمۇعالىم تەوريامەن قاتار ەسەپ شىعارۋدى ۇيرەتۋى ءتيىس. ال ساباقتان تىس ۋاقىتتا حيمياعا قىزىعاتىن وقۋشىلار ءوز بەتىمەن ەسەپ شىعارىپ، ۇيرەنۋى ءۇشىن قازاق تىلىندە شىققان ارنايى وقۋ قۇرالدارى مەن ەسەپتەر جيناقتارى كەرەك. ازىرشە ونداي وقۋ قۇرالدارى جوقتىڭ قاسى. وسى ورايدا، بۇل ادىستەمەلىك قۇرال حيميا ەسەپتەرىن ءوز بەتىمەن شىعارىپ ۇيرەنگىسى كەلەتىن وقۋشىلارعا جانە ۇستازدىق قىزمەتتەرىن جاڭادان باستاپ جاتقان جاس ماماندارعا پايداسىن تيگىزەتىن شىعار دەپ ويلايمىن. سونىمەن قاتار بۇل ادىستەمەلىك وقۋ قۇرالى «حيميا مەن بيولوگيا» ماماندىقتارى بويىنشا وقيتىن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە مەكتەپتەردە وتەتىن پەدوگوگيكالىق پراكتيكا كەزىندە كومەكتەسە الادى.
حيميا ەسەپتەرىن شىعارۋعا ارنالعان كۋرس جۇرگىزۋدە قولدانبالى كومەكشى قۇرال بولا الادى دەپ سەنەمىن.
1
ءى حيميالىق ەسەپتەردى شىعارۋدىڭ جالپى ادىستەمەلىك تالاپتارى
حيميادان ەسەپ شىعارۋ، جاتتىعۋ ورىنداۋدا حيميالىق ۇعىمدار قايتالانىپ، الىنعان بىلىمدەر تەرەڭدەي تۇسەدى، وقۋشىلاردىڭ وي – ءورىسى داميدى، بۇل ورايدا ولاردى ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋگە يتەرمەلەيدى. ەسەپ شىعارۋ ارقىلى وقۋشىلار ەڭبەككە ۇيرەنەدى، جاۋاپكەرشىلىك ارتادى، ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن تاباندىلىق پايدا بولادى. ەسەپ شىعارۋدا ءپانارالىق بايلانىستا ىسكە اسادى، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ءومىردىڭ بايلانىسىن ۇشتاستىرادى. تابيعاتتىڭ تۇتاستىعى تۋرالى كوزقاراس قالىپتاسادى. ەسەپ شىعارۋدا وقۋشىلاردىڭ وي ارەكەتى مەن ءىس ارەكەتى داميدى. ولار ويعا توقۋ، دالەلدەۋ، تالداۋ سياقتى ويلاۋ ەلەمەنتتەرىن ۇيرەنەدى. يگەرگەن بىلىمدەرىن بولاشاقتا ماماندىق تاڭداۋدا پايدالانۋعا بەيىمدەلەدى.
وقۋشىلار قابىلەتىنە قاراي مەملەكەتتىك ستاندارتقا سايكەس ساپالى ءبىلىم الادى.
- پانگە قىزىعۋشىلىعى ارتادى
- بولاشاق ماماندىق تاڭداۋىنا جول اشادى
مەكتەپ كۋرسىندا حيميالىق ەسەپتەر نەگىزگى 2 توپقا بولىنەدى:
1 - ساندىق ەسەپتەر
2 - ساپالىق جانە سىناق – تاجىريبەلىك (ەكسپەريمەنتتىك) ەسەپتەر.
ساندىق ەسەپتەردى 3 – كە توپتاستىرۋعا بولادى:
1. حيميالىق فورمۋلا بويىنشا ەسەپتەر شىعارۋ؛
2. حيميالىق رەاكسيا تەڭدەۋلەرى بويىنشا ەسەپتەر شىعارۋ؛
3. ەرىتىندىگە بايلانىستى ەسەپتەر شىعارۋ؛
ءار توپتىڭ ەسەپتەرىنىڭ بىرنەشە تۇرلەرى بولادى.
ءبىرىنشى توپقا 15 ءتۇرلى ەسەپ كىرەدى:
1. قوسىلىستىڭ سالىستىرمالى مولەكۋلالىق ماسساسىن انىقتاۋ؛
2. كۇردەلى زاتتىڭ فورمۋلاسى بويىنشا ونداعى ەلەمەنتتەر ماسسالارىنىڭ قاتىناستارىن ەسەپتەۋ؛
3. قوسىلىستارداعى ەلەمەنتتەردىڭ ماسسالىق ۇلەسىن انىقتاۋ؛
4. بەلگىلى زاتتىڭ ماسساسىنان ەلەمەنتتىڭ ماسساسىن انىقتاۋ؛
5. ەلەمەنتتىڭ ماسساسى ارقىلى زاتتىڭ ماسساسىن تابۋ؛
6. سالىستىرمالى تىعىزدىق ارقىلى گازداردىڭ مولەكۋلالىق فورمۋلاسىن تابۋ؛
7. گازداردىڭ سالىستىرمالى تىعىزدىعىن ەسەپتەۋ؛
8. زاتتىڭ بەلگىلى مولشەرى بويىنشا ماسساسىن تابۋ؛
9. زاتتىڭ بەلگىلى ماسساسىنا سايكەس زات مولشەرىن ەسەپتەۋ؛
10. قوسىلىستاعى ەلەمەنتتەردىڭ ماسسالىق ۇلەسى بويىنشا زاتتىڭ قاراپايىم فورمۋلاسىن تابۋ؛
11. گازداردىڭ تىعىزدىعى مەن ەلەمەنتتەردىڭ ماسسالىق ۇلەسى بويىنشا زاتتاردىڭ مولەكۋلالىق فورمۋلاسىن انىقتاۋ؛
12. گاز ءتارىزدى زاتتىڭ مولشەرى بويىنشا قالىپتى جاعدايدا الاتىن كولەمىن ەسەپتەۋ؛
13. گاز ءتارىزدى زاتتىڭ ماسساسى بوىنشا قالىپتى جاعدايدا الاتىن كولەمىن ەسەپتەۋ؛
14. جانۋ ونىمدەرىنىڭ ماسسالارى مەن كولەمدەرى، ولاردىڭ بۋلارىنان سالىستىرمالى تىعىزدىقتارى بويىنشا زاتتىڭ مولەكۋلالىق فورمۋلاسىن تابۋ؛
15. گاز ءتارىزدى زاتتىڭ قالىپتى جاعدايداعى كولەمى بويىنشا ماسساسىن ەسەپتەۋ؛
2
ساندىق ەسەپتەردى س. گ. شاپوۆالەنكو بويىنشا مىناداي (7) تيپتەرگە بولۋگە بولادى:
1 – مول ۇعىمى بويىنشا ەسەپتەر شىعارۋ؛
2 – ەلەمەنتتەردىڭ ماسسالارىنىڭ اراقاتىناسى مەن حيميالىق فورمۋلا ارقىلى ەسەپتەۋ؛
3 – زات قۇرامىنداعى ەلەمەنتتەردىڭ ماسسالارىن فورمۋلاسى ارقىلى ەسەپتەۋ؛
4 – سالىستىرمالىق تىعىزدىققا بايلانىستى جانە گازدىڭ كولەمى ارقىلى سالىستىرمالى مولەكۋلالىق ماسساسىن انىقتاۋ
5 – حيميالىق تەڭدەۋلەر ارقىلى ەسەپتەۋ؛
6 – ەرتىندىلەرگە ارنالعان ەسەپتەر؛
7 – قاراپايىم مولەكۋلالىق فورمۋلا قۇراستىرۋ:
يۋ. ۆ. پلەتنەر، ۆ. س. پولوسين بويىنشا ساندىق ەسەپتەر 8 تيپكە بولىنەدى.
1 - فورمۋلا ارقىلى ەسەپتەۋ
2 - ەرتىندىگە بايلانىستى ەسەپتەر
3 - رەاكسياعا قاتىسقان گازداردىڭ كولەمدىك قاتىناسىن انىقتاۋعا بايلانىستى ەسەپتەۋلەر
4 - زاتتىڭ سالىستىرمالى مولەكۋلالىق ماسساسىن تابۋعا بايلانىستى ەسەپتەر
5 - رەاكسيا ءونىمىنىڭ شىعىمىنا بايلانىستى ەسەپتەر
6 - رەاكسياعا قاتىسقان زاتتىڭ بىرەۋى ارتىق مولشەردە الىنعان جاعدايدا زاتتىڭ ساندىق مولشەرىن انىقتاۋعا بايلانىستى ەسەپتەر
7 - قوسپاعا بايلانىستى ەسەپتەر
8 - رەاكسياعا قاتىسقان گازتارىزدى زاتتاردىڭ ساندىق مولشەرىن انىقتاۋعا بايلانىستى ەسەپتەر
ساپالىق ەسەپتەر دە بىرنەشە تيپتەرگە بولىنەدى.
1 - زاتتاردى الۋ ادىستەرى
2 - زاتتىڭ ساپالىق قۇرامىن انىقتاۋ ادىستەرى
3 - حيميالىق زاتتاردى ءبىر - بىرىنەن اجىراتا ءبىلۋ
4 - حيميالىق قۇبىلىستاردى باقىلاۋ جانە ءتۇسىندىرۋ
5 - زاتتاردى جەكە كلاستارعا جاتقىزا ءبىلۋ
6 - بەرىلگەن مولشەردەگى ەرىتىندىلەردى دايىنداۋ
7 - بەرىلگەن زاتتاردى قوسپانىڭ بار ەكەندىگىن انىقتاۋ جانە زاتتى قوسپادان تازارتۋ
II حيميالىق ەسەپ بولىمدەرى
ەسەپتىڭ مازمۇنى، ياعني حيميالىق ءبولىمى جانە ماتەماتيكالىق، ياعني ەسەپتەۋ ءبولىمى بولادى. ەسەپ شىعارعاندا وقۋشىلار ەسەپتىڭ حيميالىق بولىمىنە كوڭىل بولمەي بىردەن ماتەماتيكالىق ەسەپتەۋ جاعىنا كوڭىل بولەدى، سوندىقتان ەسەپتەر جاتتاندى شىعارىلادى.
وقۋشىلارعا زاتتاردىڭ ساندىق قۇرامىمەن قوسا ساپالىق قۇرامى بولاتىنىن ەسكەرۋ كەرەك.
مىسالى: مىنا قوسىلىستاردىڭ
5H2O، O2، 2Cu، H2SO4، 3NaOH، CaCO3
ساندىق، ساپالىق قۇرامىن انىقتاڭدار.
شەشۋى: ساندىق قۇرامى 5H2O
1. 5 مولەكۋلا سۋ
2. قانداي ەلەمەنتتەن قۇرالعان (H، O)
3. زاتتىڭ ءتيپى ( كۇردەلى)
4. قوسىلىس ءتۇرى (وكسيد)
حيميادان ساندىق جانە ساپالىق ەسەپتەردى شىعارۋ ۇلگىلەرى. جۇكتەۋ
اقتوبە وبلىستىق عىلىمي - تاجىريبەلىك ورتالىعى
«حيميادان ساندىق جانە ساپالىق ەسەپتەردى شىعارۋ ۇلگىلەرى»
حيميا پانىنەن وقۋشىلارعا، جاس مۇعالىمدەرگە ارنالعان ادىستەمەلىك كومەكشى قۇرال
قۇراستىرعان:
ا. ح. مۋنايتباسوۆا ق. جۇبانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ حيميا ءپانى ءمۇعالىمى
پىكىر جازعاندار:
گ. ك. مۋكەيەۆا - اقتوبە وبلىستىق عىلىمي – تاجىريبەلىك ورتالىعىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى
ب. ب. دوسانوۆا – اقتوبە وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حيميا جانە حيميالىق تەحنولوگيا كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت.
كىرىسپە
قازىرگى كەزدەگى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامۋ دەڭگەيى ءاربىر وقۋشىعا ساپالى جانە تەرەڭ ءبىلىم مەن ىسكەرلىكتىڭ بولۋىن، ولاردىڭ شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەۋىن ويلاۋعا قابىلەتتى بولۋىن تالاپ ەتەدى.
حيميا ءپانىن وقىتۋ ءۇردىسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – وقۋشىلاردىڭ حيميالىق ءبىلىم نەگىزدەرىن تولىق ءتۇسىنۋ مەن مەڭگەرۋ ارقىلى شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ. حيميا ءپانىن وقىپ – ۇيرەنگەندە ەسەپتەر شىعارىپ، جاتتىعۋلار ورىنداۋدىڭ ماڭىزى وتە زور. ەسەپ شىعارىپ، جاتتىعۋلار ورىنداۋ ءبىلىمدى تەكسەرۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وقۋشىلاردى وزدىگىنەن ىزدەنۋگە دە داعدىلاندىرادى. ەسەپ شىعارۋ – وقۋشىلاردى حيميالىق وي – ءورىسىن دامىتۋدىڭ نەگىزگى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى، تەوريالىق ءبىلىم مەن تاجىريبە اراسىنداعى بايلانىستى جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولى.
ەسەپ شىعارۋ وقۋشىلاردى جاڭا حيميالىق بىلىممەن قارۋلاندىرىپ، قالىپتاسقان ىسكەرلىكتەرى مەن داعدىلارىن جۇيەلەۋگە جانە ناقتىلاۋعا دا كومەكتەسەدى. ەسەپ شىعارۋ بارىسىندا وقۋشىنىڭ ءبىلىمى، زەردەسى، ويلاۋ قابىلەتى دامۋمەن قاتار حيميالىق ءبىلىمدى، زاڭداردى، قۇبىلىستاردى تەرەڭىرەك ءتۇسىنۋى قالىپتاسادى.
حيميالىق ەسەپتەر:
1. جاڭا حيميالىق ۇعىمدار مەن ماعلۇماتتاردى ۇيرەتۋ؛
2. ساراماندىق ىسكەرلىكتەر مەن داعدىلاردى قالىپتاستىرۋ؛
3. ءبىلىمنىڭ تەرەڭدىگى مەن باياندىلىعىن تەكسەرۋ؛
4. پروبلەما قويۋ، پروبلەمالىق جاعداي تۋعىزۋ؛
5. ماتەريالدى پىسىقتاۋ، قورىتىندىلاۋ جانە قايتالاۋ؛
6. پوليتەحنيكالىق ۇستانىمدارىن ىسكە اسىرۋ؛
7. وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن تاربيەلەۋ ءۇشىن قولدانىلادى؛
ەسەپ شىعارۋ حيميا ءپانىڭ مەڭگەرۋدە ۇلكەن ورىن الادى، سەبەبى ول كەزدە وقۋشى ءوزىنىڭ العان تەوريالىق ءبىلىمىن پراكتيكادا قولدانىپ ۇيرەنەدى. قاجەت بولعان جاعدايدا انىقتامالاردى پايدالانىپ وقۋلىقتاردان تەوريالىق ماتەريالدى قايتالايدى، ەسەپ شىعارۋعا قاجەتتى مالىمەتتەردى ەسكە تۇسىرەدى.
ەسەپ شىعارىپ ۇيرەنۋدىڭ نەگىزگى 2 جولى بار. ەسەپ شىعارۋدى ءمۇعالىم ۇيرەتەدى، نەمەسە ارنايى وقۋ قۇرالدارىنىڭ كومەگىمەن وقۋشى ءوز بەتىمەن ۇيرەنەدى. حيميا پانىنە بولىنگەن اپتالىق 2 ساعاتتىڭ ىشىندە ءمۇعالىم تەوريامەن قاتار ەسەپ شىعارۋدى ۇيرەتۋى ءتيىس. ال ساباقتان تىس ۋاقىتتا حيمياعا قىزىعاتىن وقۋشىلار ءوز بەتىمەن ەسەپ شىعارىپ، ۇيرەنۋى ءۇشىن قازاق تىلىندە شىققان ارنايى وقۋ قۇرالدارى مەن ەسەپتەر جيناقتارى كەرەك. ازىرشە ونداي وقۋ قۇرالدارى جوقتىڭ قاسى. وسى ورايدا، بۇل ادىستەمەلىك قۇرال حيميا ەسەپتەرىن ءوز بەتىمەن شىعارىپ ۇيرەنگىسى كەلەتىن وقۋشىلارعا جانە ۇستازدىق قىزمەتتەرىن جاڭادان باستاپ جاتقان جاس ماماندارعا پايداسىن تيگىزەتىن شىعار دەپ ويلايمىن. سونىمەن قاتار بۇل ادىستەمەلىك وقۋ قۇرالى «حيميا مەن بيولوگيا» ماماندىقتارى بويىنشا وقيتىن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە مەكتەپتەردە وتەتىن پەدوگوگيكالىق پراكتيكا كەزىندە كومەكتەسە الادى.
حيميا ەسەپتەرىن شىعارۋعا ارنالعان كۋرس جۇرگىزۋدە قولدانبالى كومەكشى قۇرال بولا الادى دەپ سەنەمىن.
1
ءى حيميالىق ەسەپتەردى شىعارۋدىڭ جالپى ادىستەمەلىك تالاپتارى
حيميادان ەسەپ شىعارۋ، جاتتىعۋ ورىنداۋدا حيميالىق ۇعىمدار قايتالانىپ، الىنعان بىلىمدەر تەرەڭدەي تۇسەدى، وقۋشىلاردىڭ وي – ءورىسى داميدى، بۇل ورايدا ولاردى ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋگە يتەرمەلەيدى. ەسەپ شىعارۋ ارقىلى وقۋشىلار ەڭبەككە ۇيرەنەدى، جاۋاپكەرشىلىك ارتادى، ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن تاباندىلىق پايدا بولادى. ەسەپ شىعارۋدا ءپانارالىق بايلانىستا ىسكە اسادى، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ءومىردىڭ بايلانىسىن ۇشتاستىرادى. تابيعاتتىڭ تۇتاستىعى تۋرالى كوزقاراس قالىپتاسادى. ەسەپ شىعارۋدا وقۋشىلاردىڭ وي ارەكەتى مەن ءىس ارەكەتى داميدى. ولار ويعا توقۋ، دالەلدەۋ، تالداۋ سياقتى ويلاۋ ەلەمەنتتەرىن ۇيرەنەدى. يگەرگەن بىلىمدەرىن بولاشاقتا ماماندىق تاڭداۋدا پايدالانۋعا بەيىمدەلەدى.
وقۋشىلار قابىلەتىنە قاراي مەملەكەتتىك ستاندارتقا سايكەس ساپالى ءبىلىم الادى.
- پانگە قىزىعۋشىلىعى ارتادى
- بولاشاق ماماندىق تاڭداۋىنا جول اشادى
مەكتەپ كۋرسىندا حيميالىق ەسەپتەر نەگىزگى 2 توپقا بولىنەدى:
1 - ساندىق ەسەپتەر
2 - ساپالىق جانە سىناق – تاجىريبەلىك (ەكسپەريمەنتتىك) ەسەپتەر.
ساندىق ەسەپتەردى 3 – كە توپتاستىرۋعا بولادى:
1. حيميالىق فورمۋلا بويىنشا ەسەپتەر شىعارۋ؛
2. حيميالىق رەاكسيا تەڭدەۋلەرى بويىنشا ەسەپتەر شىعارۋ؛
3. ەرىتىندىگە بايلانىستى ەسەپتەر شىعارۋ؛
ءار توپتىڭ ەسەپتەرىنىڭ بىرنەشە تۇرلەرى بولادى.
ءبىرىنشى توپقا 15 ءتۇرلى ەسەپ كىرەدى:
1. قوسىلىستىڭ سالىستىرمالى مولەكۋلالىق ماسساسىن انىقتاۋ؛
2. كۇردەلى زاتتىڭ فورمۋلاسى بويىنشا ونداعى ەلەمەنتتەر ماسسالارىنىڭ قاتىناستارىن ەسەپتەۋ؛
3. قوسىلىستارداعى ەلەمەنتتەردىڭ ماسسالىق ۇلەسىن انىقتاۋ؛
4. بەلگىلى زاتتىڭ ماسساسىنان ەلەمەنتتىڭ ماسساسىن انىقتاۋ؛
5. ەلەمەنتتىڭ ماسساسى ارقىلى زاتتىڭ ماسساسىن تابۋ؛
6. سالىستىرمالى تىعىزدىق ارقىلى گازداردىڭ مولەكۋلالىق فورمۋلاسىن تابۋ؛
7. گازداردىڭ سالىستىرمالى تىعىزدىعىن ەسەپتەۋ؛
8. زاتتىڭ بەلگىلى مولشەرى بويىنشا ماسساسىن تابۋ؛
9. زاتتىڭ بەلگىلى ماسساسىنا سايكەس زات مولشەرىن ەسەپتەۋ؛
10. قوسىلىستاعى ەلەمەنتتەردىڭ ماسسالىق ۇلەسى بويىنشا زاتتىڭ قاراپايىم فورمۋلاسىن تابۋ؛
11. گازداردىڭ تىعىزدىعى مەن ەلەمەنتتەردىڭ ماسسالىق ۇلەسى بويىنشا زاتتاردىڭ مولەكۋلالىق فورمۋلاسىن انىقتاۋ؛
12. گاز ءتارىزدى زاتتىڭ مولشەرى بويىنشا قالىپتى جاعدايدا الاتىن كولەمىن ەسەپتەۋ؛
13. گاز ءتارىزدى زاتتىڭ ماسساسى بوىنشا قالىپتى جاعدايدا الاتىن كولەمىن ەسەپتەۋ؛
14. جانۋ ونىمدەرىنىڭ ماسسالارى مەن كولەمدەرى، ولاردىڭ بۋلارىنان سالىستىرمالى تىعىزدىقتارى بويىنشا زاتتىڭ مولەكۋلالىق فورمۋلاسىن تابۋ؛
15. گاز ءتارىزدى زاتتىڭ قالىپتى جاعدايداعى كولەمى بويىنشا ماسساسىن ەسەپتەۋ؛
2
ساندىق ەسەپتەردى س. گ. شاپوۆالەنكو بويىنشا مىناداي (7) تيپتەرگە بولۋگە بولادى:
1 – مول ۇعىمى بويىنشا ەسەپتەر شىعارۋ؛
2 – ەلەمەنتتەردىڭ ماسسالارىنىڭ اراقاتىناسى مەن حيميالىق فورمۋلا ارقىلى ەسەپتەۋ؛
3 – زات قۇرامىنداعى ەلەمەنتتەردىڭ ماسسالارىن فورمۋلاسى ارقىلى ەسەپتەۋ؛
4 – سالىستىرمالىق تىعىزدىققا بايلانىستى جانە گازدىڭ كولەمى ارقىلى سالىستىرمالى مولەكۋلالىق ماسساسىن انىقتاۋ
5 – حيميالىق تەڭدەۋلەر ارقىلى ەسەپتەۋ؛
6 – ەرتىندىلەرگە ارنالعان ەسەپتەر؛
7 – قاراپايىم مولەكۋلالىق فورمۋلا قۇراستىرۋ:
يۋ. ۆ. پلەتنەر، ۆ. س. پولوسين بويىنشا ساندىق ەسەپتەر 8 تيپكە بولىنەدى.
1 - فورمۋلا ارقىلى ەسەپتەۋ
2 - ەرتىندىگە بايلانىستى ەسەپتەر
3 - رەاكسياعا قاتىسقان گازداردىڭ كولەمدىك قاتىناسىن انىقتاۋعا بايلانىستى ەسەپتەۋلەر
4 - زاتتىڭ سالىستىرمالى مولەكۋلالىق ماسساسىن تابۋعا بايلانىستى ەسەپتەر
5 - رەاكسيا ءونىمىنىڭ شىعىمىنا بايلانىستى ەسەپتەر
6 - رەاكسياعا قاتىسقان زاتتىڭ بىرەۋى ارتىق مولشەردە الىنعان جاعدايدا زاتتىڭ ساندىق مولشەرىن انىقتاۋعا بايلانىستى ەسەپتەر
7 - قوسپاعا بايلانىستى ەسەپتەر
8 - رەاكسياعا قاتىسقان گازتارىزدى زاتتاردىڭ ساندىق مولشەرىن انىقتاۋعا بايلانىستى ەسەپتەر
ساپالىق ەسەپتەر دە بىرنەشە تيپتەرگە بولىنەدى.
1 - زاتتاردى الۋ ادىستەرى
2 - زاتتىڭ ساپالىق قۇرامىن انىقتاۋ ادىستەرى
3 - حيميالىق زاتتاردى ءبىر - بىرىنەن اجىراتا ءبىلۋ
4 - حيميالىق قۇبىلىستاردى باقىلاۋ جانە ءتۇسىندىرۋ
5 - زاتتاردى جەكە كلاستارعا جاتقىزا ءبىلۋ
6 - بەرىلگەن مولشەردەگى ەرىتىندىلەردى دايىنداۋ
7 - بەرىلگەن زاتتاردى قوسپانىڭ بار ەكەندىگىن انىقتاۋ جانە زاتتى قوسپادان تازارتۋ
II حيميالىق ەسەپ بولىمدەرى
ەسەپتىڭ مازمۇنى، ياعني حيميالىق ءبولىمى جانە ماتەماتيكالىق، ياعني ەسەپتەۋ ءبولىمى بولادى. ەسەپ شىعارعاندا وقۋشىلار ەسەپتىڭ حيميالىق بولىمىنە كوڭىل بولمەي بىردەن ماتەماتيكالىق ەسەپتەۋ جاعىنا كوڭىل بولەدى، سوندىقتان ەسەپتەر جاتتاندى شىعارىلادى.
وقۋشىلارعا زاتتاردىڭ ساندىق قۇرامىمەن قوسا ساپالىق قۇرامى بولاتىنىن ەسكەرۋ كەرەك.
مىسالى: مىنا قوسىلىستاردىڭ
5H2O، O2، 2Cu، H2SO4، 3NaOH، CaCO3
ساندىق، ساپالىق قۇرامىن انىقتاڭدار.
شەشۋى: ساندىق قۇرامى 5H2O
1. 5 مولەكۋلا سۋ
2. قانداي ەلەمەنتتەن قۇرالعان (H، O)
3. زاتتىڭ ءتيپى ( كۇردەلى)
4. قوسىلىس ءتۇرى (وكسيد)
حيميادان ساندىق جانە ساپالىق ەسەپتەردى شىعارۋ ۇلگىلەرى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ورتاڭعى توپتارىنداعى تانىم ءبىلىم بەرۋ سالاسى قورشاعان ورتامەن تانىستىرۋ ءبولىمىنىڭ ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ءىس – ارەكەتىنىڭ ديداكتيكالىق ويىندارى
