InfoHub Logo

يمانيپەداگوگيكانىڭ الەمدىك ابىزى
قوجا احمەت ياسساۋي (1093 - 1041(1103)، ج. ش.)، – تۇركىستاندىق عۇلاما، اۋليە. قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ ارعى تەگى قوجالار اۋلەتى. اكەسى – يسفيدجابتا داڭققا بولەنگەن اۋليە، ازىرەت ءالىنىڭ ۇرپاعى شەيح يبراھيم. اناسى – مۇسا شەيحتىڭ قىزى ايشا (قاراشاش انا). مۇسا شەيح تە يسفيدجابتا اۋليەلىگىمەن تانىلعان. كەيبىر دەرەكتەردە قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ يبراھيم اتتى ۇلى مەن گاۋhار حوشناز (جاۋhار شاحناز) اتتى قىزىنىڭ بولعاندىعى ايتىلادى. قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ ۇرپاعى نەگىزىنەن وسى قىزىنان تارايدى. ءىح عاسىردا وتىرار، يسفيدجاب، بالاساعۇن، ياسى، ساۋران، سىعاناق شاش، سۇتكەنت، جەنت، كۋدۋر، وتلۋك، وزكەنت، تاعىدا باسقا ماۋەرانناحر قالالارىندا يسلام ءدىنى ۋاعىزشىلارىنىڭ بەلسەندى ارەكەتتەرى ساياسي سيپات العان بولسا، ح عاسىردان باستاپ يسلام ءىلىمى جولىنداعى ءتالىم - تاربيەلىك وردالار – مەدرەسە - تەككەلەر تۇبەگەيلى ورنىعىپ، يسلامدىق - رۋحانياتتىق احلاقي (مورالدىق) ۇستانىمدار قالىپتاسا باستادى. قوجا احمەت ياسساۋي دۇنيەگە كەلمەي تۇرىپ، يسفيدجابتا يسلامدىق فيكھ (قۇقىق) مەكتەبى حانافي مازھابىنىڭ ونداعان وكىلدەرى ءومىر ءسۇردى. ياسساۋي ءىلىمى وسى ساياسي - الەۋمەتتىك، تاريحي شارتتارعا بايلانىستى قالىپتاستى. قوجا احمەت ياسساۋي ۇستازدارىنىڭ كوشباسشىسى – ارىستان باب. كاشيفي “راشاحات - ۋل اين - يل حايات” اتتى ەڭبەگىندە قوجا احمەتتىڭ ارىستان بابتىڭ شاكىرتى بولعاندىعى، ودان زاھير جانە باتين ىلىمدەرىنىڭ سىرى مەن ءمانىن ۇيرەنگەندىگى، وعان 16 جىلى قىزمەت ەتكەندىگى تۋرالى مالىمەت بەرەدى
ۇزتازى ارىستان بابتىڭ سوڭعى دەمىندەگى وسيەتىمەن ياسساۋي بۇحاراعا بارىپ، قوجا ءجۇسىپ حاماداني حازىرەتىنىڭ قىزىمەتىندە بولىپ، مۇرشيدتىك كەمەل مارتەبەگە جەتەدى. ءجۇسىپ ءحامادانيدىڭ ەكىنشى حالپەسى قوجا حاسان انداكي دۇنيە سالعان سوڭ قوجا احمەت ياسساۋي اتامىز ءپىر بولىپ بۇحارا حالقىنا داعۋات جاساپ جۇرگەندە، يلاھي ايانمەن تۇركىستانعا بارۋى ءلازىم بولادى. پىرلىكتى قوجا ابدۋلحالىق عىجدۋاني حازىرەتىنە بەرىپ، بارشا شاكىرتتەرىنىڭ وعان قول بەرۋىن وسيەت ەتتى. (ءماۋلانا ءالي يبن حۋسەيىن. «راشاحات اني ءال - حايات».- استانا، 2017. 456 بەت). تۋعان ءوڭىرىنىڭ ءدىنى باسقا وتارشىل حالىقتاردىڭ قول استىندا قالاتىنىن ءبىلىپ، حالقىن قۇتقارۋعا كەلەدى.
قوجا احمەت ياسساۋي يسلام ءدىنىنىڭ تۋرا جولىمەن تۇركى - يسلام ۇعىمىنداعى ءدىني قاعيدانىڭ نەگىزىن قالادى. يسلام ءدىنىن تۇركىلەر اراسىندا ەندىرۋ وتە قيىنعا سوققان، سەبەبى يسلام ءدىنى كەلگەنگە دەيىن تۇركى دۇنيسىندە وزىندىك اتا - بابادان مۇرا بولىپ قالىپتاسىپ قالعان سالت - ءداستۇر، ادەت - عۇرىپ ۇشان تەڭىز ەدى. ونىڭ ۇستىنە كوپتەگەن باسقا دىندەردە كىرىسىپ قاناتىن كەڭ جايعان بولاتىن. سولاردىڭ ءبارىن جەڭىپ ولاردىڭ ىشىندەگىلەردى قاجەتىنشە پايدالانىپ قولدانۋى ءۇشىن وزىندىك ەرەكشە قاعيدا جاساۋعا تۋرا كەلدى. مۇنداي قاعيدا جاساپ شىعۋ ءۇشىن، بۇرىنعى قالىپتاسقان سالت - ءداستۇر، ادەت - عۇرىپ، باسقا ءدىن قاعيدالارىن جاقسى جەتە ءبىلۋى كەرەك ەدى. ونى بىلمەي تۇرىپ جاڭا يسلام ءدىن قاعيداسىن قالىپتاستىرۋ مۇلدەم مۇمكىن ەمەس بولاتىن. مىنە سولاردىڭ ءبارىن ەلەكتەن وتكىزىپ ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ حالىققا پايدالانۋعا ءوز تىلىندە سايراتىپ الىپ كەلگەننەن كەيىن جاڭا تۇردەگى يسلام ءدىنىن قابىلداۋ قيىنعا سوققان جوق. ءبىراق مۇنى جاساپ شىعۋ ءۇشىن ياسماۋي تالاي تەر توكتى. سول ءۇشىن ءومىرىن سارپ ەتتى. سوڭىندا جەر استىنا تىرىدەي ءتۇستى.
جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سالت - ساناسى مەن سەنىم - نانىمىنا، ادەت - عۇرپىنا قايشى كەلمەيتىن ءدىني - ميستيكالىق مەكتەپتىڭ نەگىزىن قالاعان قوجا احمەت ياسساۋي شىعارماشىلىعى سوپىلىق اعىمنىڭ تۇركىلىك داستۇرىنە داڭعىل جول سالدى. “يسلام ءدىنىن تەك اراب ءتىلى ارقىلى عانا تانۋعا بولادى” دەگەن تۇسىنىكتى تەرىسكە شىعارىپ، سوپىلىق ادەبيەت ۇستانىمدارىن كونە تۇركى ادەبي ءتىل – شاعاتاي تىلىندە سويلەتتى. قاسيەتتى كىتاپتىڭ ارابشا ماعىناسىن تولىقتاي ءتۇسىندىرۋ، شارياتتىڭ قىر - سىرىن، ءدىن قاعيدالارىن قالىڭ قاۋىمعا ءوز تىلدەرىندە تەرەڭنەن تانىتۋ ماقساتىندا حيكمەتتەرىن جەرگىلىكتى حالىققا جاقىن ايشىقتى پوەزيا تىلىمەن جازدى. ول، شىعارماشىلىق ادەبيەتىندە ەرتەدەن قالىپتاسقان، قۇران كارىمدە باياندالاتىن تاريحي اڭىزدار مەن پايعامبارلار، اۋليە - انبيەلەر جونىندەگى ءاپسانالاردى حيكمەتتەرىندە ۇتىمدى پايدالاندى. ءحىى عاسىردان بەرى تۇركى حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىنا ەلەۋلى ىقپال ەتكەن قوجا احمەت ياسساۋي سارىنى اسان قايعىدان ابايعا، سونداي - اق، كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى قازاق اقىندارى شىعارمالارىندا كورىنىس تاپقان. ادامدى تاربيەلەيتىن پايعامبارلار تىزبەگى توقتاعان سوڭ، ۇستازدىق قىزمەتتى اۋليە - عۇلامالارعا بەرىلدى. قوجا احمەت ياسساۋيگە اللانىڭ نۇرى تۇسكەن ۇلكەن اۋليە. قوجا احمەت ياسساۋي تۇركى حالىقتارىنىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتتى، كونە تۇركىلىك دۇنيەتانىمدى يسلام قاعيدالىرىمەن بايىتتى، جاڭا وركەنيەت قالىپتاستىردى. ءدال سولاي ماڭگىلىك ءىلىم كونە تۇركىلىك مادەنيەتكە دە ءوز ساۋلەسىن شاشتى. قوعامدى جاڭارتتى، ياسساۋي تۇركىنىڭ ەجەلگى ءومىر ءسۇرۋ زاڭدىلىقتارىنىڭ شاريعاتقا قايشى ەمەس جاقتارىن سول بويىنشا قالدىردى، قايشى - لارىن نازيرالىق جولمەن اقىرىن جاڭعىرتىپ، سينتەز جاساي ءبىلدى. ياسساۋي قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىن جاسادى. وسى يدەيانى جاس ۇرپاققا، جالپاق جۇرتقا وقىتىپپ ۇيرەتە - تەتىن، ولاردىڭ بويىنا ءسىڭرىپ، جۇرەگىنە قوندى - راتىن وزىنە ءتان ەرەكشە ءادىس - ءتاسىلى بار يمانيپنداگوگيكا دەپ اتالاتىن تاربيەلەۋ، باۋلۋ ءىلىمىن تۇجىرىمداپ تۇراقتاندىردى، مەكتەپ - مەدىرەسەلەردىڭ ءىس - ارەكەتىن، تاعىلىمدىق ۇدەرىسىن سول نەگىزدە قۇردى. احمەت ياسساۋي ەڭبەكتەرىندەگى ادامشىلىق، يماندىلىق، يناباتتىلىق، ادەپتىلىك ت. ب. تاربيەلەر نۇسقاسى، اقىلماندار ونەگەسى قالىڭ بۇقارادان الىنعان. سەبەبى ياسساۋي ءوز ەڭبەكتەرىن جازعاندا ەل - جۇرتتىڭ ادەت - عۇرىپ، سالت - ءداستۇر، نانىم - سەنىم، ىرىم - تىيىم، ماقال - ماتەل، اڭىز - اڭگىمەلەر، سونىمەن قاتار «قۇران كارىم»» مۇحاممەد /س. ع. س/ پايعامبار حاديستەرىن باسشىلىققا الىپ وتىرعان. سوندىقتان دا، ءياسساۋيدىڭ پەداگوگيكالىق وي تۇجىرىمى ءال - فارابي نەگىزىن سالىپ، ج. بالاساعۇني قابىرعاسىن قالاعان يمانيپەدا - گوگيكانىڭ شىمبايلى نۇسقاسى، وزىندىك ەرەكشە - لىگىمەن الەمگە تانىلعان (ءوز باسىن كوپشىلىك عالىمداردىڭ ونى تاربيەلەۋ سوپىلىق ءىلىم، سوپىلىق پەداگوگيكاسى دەپ اتاۋىن مۇلدەم ۇناتپايىم.) نۇسقاسى، ياسساۋيدiڭ سوپىلىق دۇنيەتانىمىنا، مورالدىك ەتيكالىق كوزقاراسىنا نەگىزدەلگەن ءدىني - فيلوسوفيالىق قازانىندا قايناپ پىسكەن ءتولتۋىندى. وسى حالىقتىڭ ادامگەرشىلىك، يماندىلىق سيپاتتارى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان جانە ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ، وتكەندەردىڭ كەلەر جاس اۋلەتكە سىيى رەتىندە ۇزدىكسىز بەرىلىپ وتىردى. ناعىز ادامدىق مورال - بۇل حالىقتىق مورال دەپ سۇيسىنە جازدى، ءوزىمىزدىڭ ويلى عالىمدار، عۇلامالار، پەداگوگگار مەن جازۋشى، اقىندارىمىز.(ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، حالىقتىق - ۇعىمى يمانيپەداگوگيكادا تىم كوسىلمە. جاداعاي ءسوز. سەبەبى قازاق ۇعىمىندا حالىق دەپ حاندى دا، قارانى دا، بايدى دا، كەدەيدى دە، كورگەندى دە، كورگەنسىزدى دە، جاقسى دا جامان ادامنىڭ ءبارىن سيىستىرىپ ايتادى. ال. ورىستىڭ نارود دەگەنىندە قالىڭ بۇقارا، قاراشا باسىمدىلىق الادى. يمانپەداگوگيكادا يماندى ادام، كورگەندى ادام، جاقسى ادام، كەمەل ادام، جەتىلگەن ادام، پاراساتتى ادام، باقىتتى ادام، تولىق ادام، كەمەل كىسى، ىزگى كىسى، تاقۋا ادام، سوپى، ءدارۋىش، عاريپ ادام ت. ب. بەينەلەرى دارىپتەلەدى. ياسساۋي بابامىز وسىنداي جانداردىڭ قالىپتاسۋ ءادىس - امالىن، جەتىلدىرۋ جولىن كورسەتەدى.) قوجا احمەت جىرلارى ادىلدىك، شاپاعاتتىق، مەيىرىمدىلىك، توقۋالىق شىنشىلدىق، ويلىلىق، تازالىق سەكىلدى يگى ىستەرگە شاقىرادى. ونى ءوزىنىڭ پاراساتىلىقتى پايدالانۋ مەن بايلامعا كەلتىرۋ جولىمەن ءومىر مەن تۇرمىس، تىرشىلىك تۋرالى تولعامدارىندا پاش ەتەدى. حيكمەتتەرى تاقۋالىق عۇمىر، ءعارىپ، پاقىر، جەتىمدەرگە پانا بولىپ، قامقورلىق جاساۋ، اللا ەلشىسىنىڭ جولىن ۇستاۋ، ءومىردى بوسقا وتكىزبەۋ مەن قۇراني كارىمنىڭ سۇرە، اياتتارىنداعى ۋاعىزدار مەن مۇحاممەد پايعامبارلاردى ەسكە تۇسىرەدى. سايىپ كەلگەندە ۇلى اقىن بۇرىنىراق عۇمىر كەشكەن مۇسىلمان شىعىسىنىڭ ۇستازدارى مەن دانالارىنىڭ كامىل ادام تاربيەلەۋ يدەياسىن العا تارتادى، ءارى ول سوپىلىق تاعىلىم، داستۇرمەن ساباقتاسىپ جاتىر.
حالقىمىزدىڭ دانالىعىنا سۇيەنسەك، «... كوزى سوقىردان گورى، كوكىرەگى سوقىر جامان»، - دەگەن عوي. بۇل تىرشىلىكتە ءارتۇرلى جاعدايلارمەن دۇرىس تاربيە الا الماعان «كوكىرەگى سوقىرلار» تىم كوپ. سونىقتان دا ءومىر شىندىعىنىڭ اسقار تاۋداي ۇلى كورىنىستەرى، ولار ءۇشىن كۇندەلىكتى ءىشىپ جەگەندەرىنەن ارتىق ەمەس سياقتانىپ كورىنەدى. ياسساۋي تۇراقتاندىرعان يمانيپەداگوگيكاسىنىڭ باستى مۇراتى پەندەنىڭ كوكىرەك كوزىن اشۋ. ياسساۋي بابامىزدىڭ ادامشىلىققا، يماندى - لىققاقا، كىسىلىككە تاربيەلەۋ، باۋلۋ كوزقاراسى ونىڭ ەڭبەكتەرىندە تولىق قامتىلعان. ماسەلەن، اۋەلى «حيكمەنتتەرىندە» ەكىنشىسى «پاقىرناما مەن ءمۇناجاتناماسىندا»، ال ءۇشىنشىسى بولسا، «ميرات - ۋل - قۋلۋب» اتتى ەڭبەكتەرىندە تالدانىپ، بەرىلگەن. قالعان ماسەلەلەر ءومىربايانىنا نەگىزدەلىپ جازىلعان اڭىز - اڭگىمەلەر مەن حيكاياتتارىندا كەلتىرىلگەن. مىنە، وسى ەڭبەكتەردى وقۋدىڭ، توقىتۋدىڭ، تانۋدىڭ ارقاسىندا ادام بالاسى ءوزىن ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا تاربيەلەي الادى.
ال ءياسساۋيدىڭ ۋاقىتىندا وركوننيەتتىڭ تۇلەۋى پروسەسى ناتيجەسىندە بۇرىنعى قۇندىلىقتار مەن ۇستىندار شايقالعان. قوعامداعى وسىنداي ءارتۇرلى كەلەڭسىزدىكتەر مەن حاوستىڭ ورنىن تولتىرىپ، رەتتەۋ ءۇشىن ياسساۋي ءوزىنىڭ ءتول ءىلىمىن ءۇسىنعان. احمەت ءياسساۋيدىڭ مورالدىك ەتيكالىق كوزقاراسىنا ءدىني - پەداگوگيكالىق ساراپتاما جاساۋ، ونىڭ قازىرگى تاڭدا جاس ۇرپاققا بەرەتىن پايداسىن جانە يسلام سوپىلىعىنا قوساتىن ۇلەسىن انىقتاۋ، سونىمەن قاتار ونى تاربيە بەرۋ ىسىندە قولدانۋدى ماقسات ەتۋ پايدالى بولار ەدى. سەبەبى، سوپىلىق جول ادامدى جوعارى مورالدىق – ەتيكالىق قۇندىلىقتاردى ءوز بويىنا قالىپتاستىرۋدى باستى ماقسات ەتىپ قويادى. ياسساۋي كوشپەندىنىڭ رۋحىنداعى جاۋىنگەرلىك، كۇرەسكەرلىك قۋاتتى قيىن ءارى نەگىزگى كۇرەسكە باعىتتاۋعا تىرىسادى. بۇل جاڭا ءارى قيىن كۇرەستىڭ وبەكتىسى ادامنىڭ ءوزى بولاتىن. ويتكەنى ياسساۋي سول داۋىردەگى بولىپ جاتقان قۇبىلىستار مەن قيىندىقتاردىڭ ءمانىن تۇسىنە الماي دال بولعان ادام مەن قوعامداعى پسيحولوگيالىق ۇرەيدىڭ سەبەبىن ونىڭ ءوزىن - ءوزى تانىماۋىنان، ءوزىنىڭ ىشكى ءمانىن اشا الماۋىنان دەپ تۇسىنەدى. قوعامداعى بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك قۇبىلىستار مەن وزگەرىستەر تىكەلەي ادامنىڭ ىشكى الەمىندەگى قاراما - قايشىلىقتاردىڭ، ىشتەي بولىنۋلەردىڭ ومىردەگى كورىنىسى بولاتىن. ادام بۇل دەرتتەن تەك ىشكى الەمىندە تۇتاستىققا جەتىپ، ۇندەستىك پەن ۇيلەسىمدىلىككە قاۋىشقاندا عانا قۇتىلا الادى. ءياسساۋيدىڭ پىكىرىنشە، ادام ءوز ءناپسىسىن جەڭگەندە جانە ىشكى تۇتاستىققا قاۋىشقاندا عانا رۋحاني تەپە - تەڭدىك پەن باقىتقا قول جەتكىزەدى. ياسساۋيدiڭ سوپىلىق دۇنيەتانىمىندا اللاعا باعىنۋعا، ونى تانۋعا كوپ ءمان بەرiلگەن. سەبەبi، اللانى تانۋ – كوڭiل كوزiن اشۋدىڭ نەگiزگi كiلتi. سوندىقتان سوپىلىق جولدىڭ كەزەك كۇتتiرمەيتiن باستى وزەگi – اللانى تانۋ (ماعريفاتۋ - ل - لاھ). سوپىلىق دۇنيەتانىم بويىنشا الەم مەن الەمدەگى بارلىق جاراتىلىستاردى اللاћ عاشىقتىعىنىڭ اسەرى رەتىندە قاراۋ جانە ءسۇيۋ نەگiزگi ماسەلە رەتiندە قاراستىرىلادى. قۇران كارىمدە: “شىن سەنگەندەرگە جەر جۇزىندە كوپتەگەن يشاراتتار (بەلگىلەر) بار. تاعى دا ءوز بولمىستارىڭدا بەلگىلەر بار. ەش كورمەيسىڭدەر مە؟ (50؛ 20 - 21)” - دەپ، ادامنىڭ بولمىسى، دەنە قۇرىلىسى قۇدايدىڭ بار ەكەندىگىن، وسى تارىزدەس جاراتىلىستار الەم يەسىنىڭ كەمشىلىكسىز كورىنىسى ەكەندىگىن دالەلدەيدى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى مەن شەبەرلىگى كەزدەسپەيتىن ەشبىر دەنە، ماقۇلىق جوق. سوندىقتان جاراتىلعان بارلىق بولمىس قۇدايدىڭ جاراتقان ورنەگى، اللانىڭ اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزۋى مۇمكىن ەمەس شەبەرلىگىنىڭ بەلگiسi بولىپ تابىلادى. قۇران وسى اقيقاتتى بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى: “قايدا قاراساڭ اللانىڭ ءجۇزى (راقىمدىلىعى، قايىرىمدىلىعى، قۇدىرەتى) سوندا” (باقارا - 115). احمەت ياسساۋي - وسى اقيقاتتى تۇسىنگەن ۇلى ويشىل. ونىڭ پىكىرى بويىنشا الەم مەن الەمدەگى بۇكiل جاراتىلىستار ۇلى جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتى شەكسiز ەكەندiگiن كورسەتەدi. ۇلى بابامىزدىڭ كوزقاراسى بويىنشا دۇنيەدەگى بارلىق جاراتىلىستار اللانىڭ ۇلى، جومارت، مەيىرىمدى دە راقىمدى ەكەنiن دالەلدەيدi. جاراتىلىسقا ءومىر بەرگەن دە، بەينە بەرگەن دە تەك ول عانا. ول - شەكسىزدىك (مۇتلاق) قاينارى. ياسساۋي ىلىمىندە ءناپسى جاماندىقتىڭ، ال رۋح بولسا جاقسىلىقتىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلادى. جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ بىرگە بولۋى مۇمكىن بولماعانى سياقتى، ءناپسى مەن رۋحتىڭ قاتار ءومىر ءسۇرۋى دە مۇمكىن ەمەس. ەكەۋىنىڭ ءبىرى عانا ءومىر ءسۇرۋى كەرەك. ال رۋحتىڭ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، ءناپسىنىڭ ءولۋى شارت. ويتكەنى ءومىردىڭ ءمانى رۋحتىڭ تازالىعىندا، ياعني كوڭىل ايناسىنىڭ اشىلۋىندا جاتىر. رۋح تازالىعىنان ماقسات، عاشىق مارتەبەسىنە ۇلاسىپ، حاقديدارىن كورۋ بولىپ تابىلادى. ولاي بولسا، تۇركى حالقىنىڭ تاريحىنداعى ءدىن تۋرالى تولعانىستار مەن ونداعى ادام ماسەلەسىنىڭ نەگىزگى دامۋ باعىتتارىن بىلايشا جۇيەلەپ كورسەتۋىمىزگە بولادى. ءبىرىنشى، دىننەن ادام بولمىسىن تۋىنداتىپ، ونىڭ ەتيكالىق جاقتارىنا باسا نازار اۋدارۋ. ەكىنشىسى، ءداستۇرلى يسلامدىق ءدىني فيلوسوفيانى جاڭعىرتا وتىرىپ، ادام تۋرالى ورتودوكسالدى ءدىني انتروپولوگيانى نەگىزدەۋ بەتالىسى بولدى. ءۇشىنشىسى، ەركىن - وي مەن يسلام ءدىنىنىڭ جاڭا ارنالارىن ىزدەۋگە تالپىنىس جانە ءدىني سەنىمنىڭ وزىندىك ءبىر «قازاقى» ۇلگىسىن جاساۋعا دەگەن ۇمتىلىس.
تاريحتىڭ بيىك شىڭىنان كورىنگەن تۇرىك - مۇسىلماندىق قايتا ورلەۋىندەگى (Vءىىى - ءحىى عع.) ۇلى تۇلعالاردىڭ، ادامنىڭ ەڭ قۇندى قاسيەتتەرى مەن ءومىر ءسۇرۋ پرينسيپتەرىن عىلىم مەن يسلام ءىلىمى ۇندەستىگى نەگىزىندە دامىتۋ قاجەت دەگەن پىكىرلەرىنە جۇگىنسەك، ۇرپاقتار اراسىنداعى، عاسىرلار بويىنداعى جالعاستىقتى، مۇراگەرلىكتى جۇزەگە اسىرىپ وتىراتىن سالت - ءداستۇر، ادەت - عۇرىپتاردىڭ اينالىپ كەلىپ دىنگە سيىساتىنىنا كوزىمىز جەتىپ وتىر. ىزگىلىك پەن قايىرىمدىلىق، پاراساتتىلىق پەن ادامگەرشىلىك، جاقسىلىق پەن جاماندىق تۇسىنىكتەرىنىڭ تاريحى و باستان دىنمەن ورگانيكالىق بايلانىستا قالىپتاسقان. باستى نازاردى ادامدىق قۇندىلىقتارعا اۋدارۋدى ماقسات ەتىپ، ادامنىڭ الەمدەگى ورنى مەن ءرولى، اقىلى مەن سەنىمى، تانىمى مەن ەركىندىگى سياقتى ادام بولمىسىنىڭ كۇردەلى دە ماڭىزدى جاقتارىن ءتۇسىندىرۋدى ەرەكشە ۇلاعات ەتكەن قوماقتى تۋىندى، تۇركى حالىقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ، بايىرعى مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا ايرىقشا ورنى بار ۇلى اقىن، ءپالساپاشى قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ — "ديۋاني حيكمەت" (حيكمات - جيناق) كىتابى. بۇل ەڭبەكتەگى حيكمەتتەردىڭ ءمانى، فيلوسوفياسىنىڭ وزەگى – ادام. ال اۆتور ادام “كەمەلدىككە” جەتۋى ءۇشىن قاجەتتى ءبىلىمدى يگەرۋى كەرەك جانە ءوزىن - ءوزى تانۋى قاجەت دەيدى. حالىقتى ىزگى قاسيەتتەرگە، ادامگەرشىلىككە ۇندەيدى: «... عاريپ، پاقىر جەتىمدەردى قىلعان شادمان، قۇلدىق قىلىپ، عازيز جاندى ەتكىن قۇربان.... عاريپ، پاقىر جەتىمدەردى اركىم سۇيەر، ريزا بولار ول پەندەگە پارۋاردىگەر.... دۇنيە ءۇشىن قام جەمە، حاقتان وزگەنى دەمە. كىسى مالىن سەن جەمە، سيرات كوپىرىندە تۇتار.... اللا جايىن ايتا الماي، ءولىپ كەتسەم، ەسسىز ءومىرىم ارماندا وتەر دوستارىم.... حاقيقات دارياسىنان ىشكەن كىسى، ءوزى مۇڭلىق، كوڭىلى سىنىق كوزى جاستى...،... حاق قاھارىنان قورقىپ، جاسىن توكپەگەندەر، توزاقتا ءجۇز مىڭ ازاپ تارتار دوستار... ادىلەتسىز زۇلىم پاتشا بولعانى — اي، ورداسىنا وڭشەڭ قۋدىڭ تولعانى — اي. ءبىرىن ءبىرى جينالىسىپ قولپاشتاپ، سۋ توگىلمەس ءجۇر عوي ءبارى جورعاداي.
ءدىن ادامزاتتىڭ قوعامداعى ءومىرىن، ازامات رەتىندەگى ءومىرىن، جانۇياداعى ءومىرىن جانە بۇل دۇنيەدەن كەيىنگى احيرەتتەگى ءومىرىن رەتتەيدى، مەن كىممىن، قايدان كەلدىم، قايدا بارامىن، بۇل جاراتىلىس قالاي بولدى، ءومىر قالاي پايدا بولدى، بۇل الەمدى، بۇل كوسموستى جاراتقان قانداي كۇش دەگەن سۇراقتار بۇدان تالاي مىڭ جىلدار بۇرىن دا بولعان، ول، ءالى نەشە مىڭ جىلدان كەيىن دە ادامزاتتا بولا بەرەدى. وسىنداي سۇرانىستار، قاجەتتىلىكتەر بولعاندىقتان، ادامزات ومىرىندە ءدىن ءارقاشاندا بولادى. يماندىلىق تاربيە ادامنىڭ ءوزىن - ءوزى ىشتەي دە سىرتتاي دا كوز جۇگىرتىپ، تولىقتىرىپ وتىراتىن ادام تاربيەسىنىڭ جوعارعى ساتىسى. عىلىم ءبىلىمنىڭ جوعارعى ساتىسى دەپ قاراساق، يماندىلىق تاربيەنىڭ جوعارعى ساتىسى دەپ قاراۋىمىز كەرەك.
ق. ا. ياسساۋي ءوزىنىڭ ەڭبەكترىندە يماندىلىققا باۋلۋدىڭ، كەمەل ادام قالىپتاستىرۋدىڭ جەتى قاعيداتىن قاراستىرعان: 1. اللاھقا دەگەن ماحاببات 2. ىقىلاس پەن شىنايىلىق 3. ادامعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك 4. كىشىپەيىلدىلىك 5. ايەل مەن ەركەك تەڭدىگى. 6 ەڭبەكتى باعالاۋ 7. ءىلىم ماسەلەسى "ديۋاني حيكمەت" (دانالىك كىتابى) وعىز - قىپشاق تىلىندە وتە قاراپايىم، كوپشىلىككە تۇسىنىكتى تىلمەن جازىلعان ادەبي تۋىندى. حيكمەت ءتىلى ءدىن يسلامنان حابارى بار جانعا جەڭىل. حيكمەتتەردى تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، ءمان بەرە وقىعان ادام ياسساۋي جىرلارىنىڭ قىپشاق تىلىنە وتە جاقىن ەكەندىگىن اڭعارادى. سوندىقتان، ق. ا. ياسساۋي شىعارمالارى بۇكىل تۇركى حالىقتارىنا ورتاق رۋحاني مۇرا. اقىننىڭ شامامەن 143 حيكمەتى بار. "ديۋاني حيكمەتتىڭ" العى سوزىندە جالپى مۇسىلمان ءدىنىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن، شارتتارىن، پارىزدارىن بايىپپەن باياندايدى. مۇنداعى وي - تۇجىرىمدار تومەندەگى جۇيەلەردەن تۇرادى: ءتاۋباشىلدىق، عيباداتشىلدىق، ماحاببات، سابىرلىلىق، شۇكىرشىلىك، ريزاشىلدىق، زاحيدشىلىك (انىقتىق)، عارىپتىك. مۇندا سۇيىسپەنشىلىك سياقتى ماسەلەلەرى ارنايى ءسوز بولادى. "ديۋاني حيكمەت" ادامزاتتى يماندىلىققا، باۋىرمالدىققا، سۇيىسپەنشىلىك پەن ىزگىلىككە تاربيەلەۋدى ماقسات ەتە وتىرىپ جازىلعان شىعارما. اقىن "ديۋاني حيكمەت" ەڭبەگىندە ادامزاتقا اقىل، وسيەت ايتا وتىرىپ ۇلگى، ونەگە كورسەتۋتە شاقىرعان. قايدا جۇرسەڭ كوڭىل جۇمساق سىپايى بولعىن، كورە قالساڭ ءمۇساپىردى سىرلاس بولعىن. ماحشار كۇنى تاڭىرگە جاقىن بولعىن، مەنمەنسىگەن حالىقتان قاشتىم مىنە. بۇل حيكمەتىندە اقىن ادامداردىڭ ءبىر - بىرىنە دەگەن باۋىرمالدىعىن، مەيىرىمدىلىگىن، سۇيىسپەنشىلىگىن ناسيحاتتايدى. ق. ا. ياسساۋي ءوزىنىڭ "ديۋاني حيكمەت" شىعارماسىندا اللاھقا سۇيىسپەنشىلىك ماسەلەسىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن. وسى الەمدەگى ءومىردىڭ ءتۇيىنى - اللاھقا قۇلشىلىق ەتۋ، تاۋبەگە كەلۋ، قۇداي جولىنا جانىن پيدا ەتۋ سەكىلدى پارىز مىندەتتەردى سۋرەتتەپ قانا قويماي، ونى ىسكە اسىرۋدىڭ ناقتى جولدارىنا دا ارنايى توقتالادى. اللاھ ادامدى ماحاببات سەزىمىنەن جاراتقان. مۇسىلماندىق اللاھتى سۇيۋدەن باستالادى جانە جالعاسادى. سول سەبەپتى قوجا احمەت: يمان جوق سۇيمەگەندە، جانى دا جوق، بولمايدى راسۋل ءسوزىن تانىپ الەك،- دەيدى. اقىن ءوز ومىرىنەن قورىتىندى شىعارىپ، بىلاي دەيدى: «بار دۇنيە مەنىكى دەگەن سۇلتاندارعا، عالام مالىن سانسىز جيىپ ايداعاندارعا. ءومىرى ساۋىق - سايران قۇرعاندارعا، ءولىم نەشە ءبىر وپا قىلمايدى دەپ...»وسىنداي دۇنيە - مۇلىك ءۇشىن جانىن جالداپ، ارامدىق، سۇمدىق، زۇلىمدىققا بارعان كىسىلەردى اياۋسىز اشكەرەلەيدى. ولاردى تاۋبەگە كەلتىرىپ، يماندى ەتۋ ءۇشىن اقىن ەڭ الدىمەن ءوز باسىنداعى مىندەتتەردى تىزبەلەيدى. كۇرمەۋگە كەلمەس قىسقا جىپتەي از كۇن جالعاندا، نارىقتىق زامان قىسپاعىندا ق. ا. ياساۋي بابامىزدىڭ حيكمەتتەرىنىڭ ماڭىزى زور. ەگەر ءاربىر پەندە كۇندەلىكتى ءومىر، كۇيبەڭ تىرشىلىك قام - قارەكەتتەرىن كۇيتتەپ، رۋحاني ءىلىم، ءبىلىم، ادەبيەت، مادەنيەت ماسەلەسىنە ءمان بەرمەسە، قازاققا ەڭسەلى ەلدىك قايدا، ەگەمەندىكتەن نە پايدا؟! داۋىرلەر، زاماندار كوشى العا وزۋدا. الايدا، اتا - بابالارىمىزدان قالعان اسىل ءسوز ەشقاشان كونەرمەك ەمەس، " عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى" دەگەندەي ياسساۋي كىتابىن تەك ادەبي شىعارما دەپ باعالاۋ از. مۇنداي اسىل - مۇرالار، تاريحي تۋىندىلار ادامدى تىعىرىقتان شىعارىپ، تۇتقيىلدان بوساتار، يناباتشىل كوڭىلدەرگە يمان ۇيالاتار ءماندى شىعارما. بۇل تۋىندىلاردىڭ ءتۇپ توركىنى، ماڭىزدىلىعى ار - ۇيات اتالعان الەمدىك جاراسىم ءامىرشىسى - اللاھقا دەگەن سەنىمدە، شەكسىز ماحاباتتا جاتىر. تارتىپتىلىك پەن تاربيەلىلىك. اللاھتىڭ كيەلى اقجولىنان باستاۋ العان، اعايىن. ۇلى بابا ق. ا. ياسساۋي حيكمەتتەرىنىڭ نەگىزگى يدەياسى دا وسى. ءۇرپاق تاربيەسىندە يمانيپەداگوگيكانى ۇستانىم ەتكەن اتا - انا، تاربيەشى ۇستازدار ءۇشىن بۇل ەڭبەك وقۋلىق سانالۋدا.
يسلام وركەنيەتى ۇلى دالا ولكەسىنە تاراۋ ارقىلى عىلىم - ءبىلىم، مەكتەپ - مەدىرەسە قاتارلى وقۋ - ءبىلىم وشاقتارى وتە باياۋ بولسا دا، ونىڭ كونە دامىماعان تۇرلەرى كەلسە دە، قازاق قوعامىندا جىلجۋ بولدى، قازاقتىڭ كوكىرەك كوزىن اشۋ امال - ايلاسىنا سىڭىسە وتىرىپ، ءوز ورنىن تاۋىپ جاتتى. سونىڭ ءبىرى يماندىلىق ارقىلى كوكىرەك كوزىن اشۋ امال - ءتاسىلى ەدى. مۇنىڭ دالەلىن ءياسساۋيدىڭ ىلىمىنەن «ميرات - ۋل - قۋلۋب» اتتى ەڭبەگىنەن تابامىز. ياسساۋي فيلوسوفياسىندا كوڭىلدىڭ پاكتىگى ەڭ باستى شارت. ادام رۋحىنىڭ جوعارعى ساپالىق تازالىق كاتەگورياسى “قالب - ي ساليم” دارەجەسىنە جەتۋ قاجەت. قالبي ساليم بولۋدى قۇران اياتتارىندا قالاي تۇسىندىرسە، ياسساۋي دە ءوزىنىڭ «كوڭىلدىڭ ايناسىندا» ونىڭ جولدارىن، ءوسۋ ساتىلارىن “داريا”، “كەمە”، “اسۋ” سيمۆولدارى ارقىلى وتە انىق، تۇسىنىكتى تۇردە ايشىقتاعان. ادامداعى كوڭىل ماتەريالدى، ياعني كوزگە كورىنەتىن، رۋحاني، كوزگە كورىنبەيتىن الەمدەردى تۇتاستاندىرىپ، بىرىكتىرىپ تۇرادى. كوڭىل وسى ەكى الەمدە “تورەشى” بولۋى ءۇشىن ءوزىن دامىتىپ، كەمەلدەندىرىپ، شىڭداپ «كوزىن اشۋى» ءتيىس. سەبەبى: «…زاحير كوزى عافلەتتە، “باتين كوزى” اشىلسا ەشقانداي “پەردە” قالمايدى. “جان كوزى” — قايران بولىپ، “يمان نۇرى” ارقىلى كورە باستايدى. سىر كوزى -“فانا” ماقامىندا “ءوزدىڭ ءوزى” (رۋحتىڭ رۋحى) ارقىلى كورەدى. … كوڭىل كوزى جارىلمادان تاعات قىلسا، حاق دەرگاحىندا قابىل بولمايدى”. ياسساۋي ءۇشىن كوڭىل ىشكى جانە سىرتقى الەمنىڭ ورتالىعى بولۋ ءۇشىن كوزىن اشۋ قاجەت. سوندا عانا جاننىڭ دا، ءتاننىڭ دە امالدارى وڭ بولادى. مىنە، كوڭىل ءتان ءۇشىن دە، جان ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. دەگەنمەن، ادامدى ادام ەتكەن ونىڭ ءمانى، رۋحى بولعاندىقتان، سوپىلىق فيلوسوفيادا كوڭىلدىڭ رۋحاني ءرولى تانگە قاتىستى قىرىنا قاراعاندا الدەقايدا جوعارى تۇرادى. سوندىقتان وسى رۋحانيلىعى جاعىنان وتە نازىك سىرلار مەن قۇپيالاردى حيكمەتتەر ارقىلى ادامنىڭ ادالدىعىن، ءمان - ماعىناسىن قامتاماسىز ەتەتىن كۇش – كوڭىل. اللانىڭ اماناتىن ارقالايتىن كۇش يمان بولسا، سونى ەڭ الدىمەن بويعا دارىتاتىن اقىل، وي، ءتىل، سانا ەمەس، كوڭىل، جۇرەك. ءبىراق، ادامنىڭ بولمىستىق تابيعاتى بويىنشا، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ، تاقۋا مەن اسىلىقتىڭ، يمان مەن كۇپىرلىكتىڭ كۇرەس الاڭى دا وسى كوڭىل. كوڭىل سوندىقتان ولە - ولگەنشە ءبىر قالىپتى بولا المايدى. سوندىقتان ول ۇزدىكسىز باقىلاۋ، تىزگىندەۋ، تاربيەلەۋگە مۇقتاج. كوڭىل – اينا. وعان اللا دا، پەرىشتە دە، شايتان دا قارايدى. پەرىشتە قاراپ كەتسە، وعان يمان، ىزگىلىك، يگى امال، رۋحاني حالدەر سىيلايدى، ال شايتان قاراپ كەتسە، كۇپىرلىك، كۇدىك، كۇمان، جامان امال، شاحۋات، اۋەستىك، مەنمەندىك ۇيالايدى. كوڭىل ءوز ايناسىنا قاراۋعا تەك پەرىشتەگە عانا رۇقسات بەرەتىن حالگە جەتۋگە تىرىسۋى شارت. كوڭىلدى ونداي حالگە جەتكىزۋ ءۇشىن سوپىلىقتا نەگىزگى ءادىس – زىكىر، ياعني، اللانىڭ اتى، زاتى، كومەگى، قۋاتىن شاقىرۋ. سوندا عانا كوڭىل زىكىرمەن تىنىشتىق، باقىتقا كەنەلەدى. ال كوڭىلدىڭ تىنىشتىعى يماننىڭ ارتۋىنا، بەكۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. سوندا عانا كوڭىلدىڭ پەردەلەرى اشىلىپ، كورىنەتىن جانە كورىنبەيتىن الەمدەردىڭ سىرلارى ايان بولادى. بارلىق سىرلاردى بۇگىپ جاتقان الەم وقىلۋعا دايىن كىتاپقا اينالادى. ءبىز مۇندا يمانيپەداگوگيكانىڭ تاربيەلەۋ ءبىر ءادىسى زىكىر تۋرالى ايتىپ قالدىق. ياسساۋي ەڭبەكتەرىندە كامىل ادام قالىپتاستىرۋدىڭ بارلىق تاسىلدەرى ەگجەي تەگجەيلى تۇسىندىرىلەدى. ولار كورسەتۋ، ۇيرەتۋ، جاتتىقتىرۋ، سەندىرۋ، ءوتىنۋ، كەڭەس بەرۋ، ماقۇلداۋ، ساتتىلىك تىلەۋ، تىيىم سالۋ، انت بەرۋ، كۇشەيتۋ، سوگىس بەرۋ، كىنالاۋ، ءتاۋباعا كەلۋ، ءمىناجات ەتۋ، قۇلشىلىق ەتۋ، جان جىلۋىن مازداتۋ، عاشىق بولۋ، قۇشتار بولۋ، تازا بولۋ، قاناعاتشىل بولۋ، سابىر قىلۋ، ساۋاپ جاساۋ، ءناپسىڭ تىيۋ، قۇداي جولىنا جانىن پيدا ەتۋ جانە ت. ب. بۇلاردى ىستەپ ورىنداي العان سوپى، ءدارۋىش كەمەل ادام دارەجەسىنە كوتەرىلە الادى.« ياسساۋتانۋشىلاردىڭ» تۇجىرىمىنا سۇيەنسەك احمەت ءياسساۋيدىڭ ءوز حالقىنا جاساعان ماڭىزى زور ءۇش قىزمەتى بار ەكەن. 1. قوجا احمەت ياسساۋي ءومىر ءسۇرىپ تۇرعان داۋىردە، ياعني 12 عاسىردا وزگە تۇرىك عۇلامالارى ەڭبەكتەرىن اراب، پارسى تىلدەرىندە جازدى سول عۇلامالاردىڭ ارابشا، پارسىشا ەڭبەكتەرىن قاراپايىم كوشپەلى وتىرىقشى حالىق تۇسىنە المادى. سوندىقتان يسلامنىڭ جىلدام تۇرىكتەر اراسىندا تارالۋىنا كەدەرگى بولدى. ال احمەت ياسساۋي تۇڭعىش تۇرىك يسلام سوپىسى رەتىندە تۇرىكتەرگە يسلامدى جانە سوپىلىق جولدى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن، اراب، پارسى تىلدەرىن وتە كەرەمەت مەڭگەرگەنىنە قاراماستان حيكمەتتەرىن تۇرىك تىلىندە جازدى. حيكمەتتەرى تۇرىك الەمپنىڭ تۇكپىر - تۇكپىرىنە تارالدى. احمەت ياسساۋي يسلامدى ءوز حالقىنىڭ، ياعني تۇرىك تىلىندە ۋاعىزدادى. تۇرىك ءتىلى قايتادان جاندالا باستادى. ويتكەنى، ءياسساۋيدىڭ جولىنداعىلاردىڭ بارلىعى دا تۇرىكشە سويلەيتىن بولدى. قوعامنىڭ بارلىق قىزمەتى وعان ۇيلەستىرىلىپ، وقۋ - توقۋ، ءبىلىم بەرۋ ىسىنە تۇرىك ءتىلى جەتەكشىلىك ەتە باستاعان. 2. ءياسساۋيدىڭ حالقىمىزعا جاساعان قىزمەتىنىڭ ەكىنشىسى، قۇران مەن سۇننەت نەگىزدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، اداسقان اعىمدارعا تۇسپەستەن، تۇرىك حالقىنىڭ 90 - 95 مۇسىلمان بولىپ قالىپتاسۋىنا بەلسەندى ۇلەس قوسقان ادام. 3. ياسساۋي جوعارىداعى ەكى قىزمەتى ارقىلى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى قالىپتاستىردى. ويتكەنى ءتىل مەن ءدىن ءبىر ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى. سونداي - اق احمەت ياسساۋي جان - جاققا تارىداي شاشىلىپ كەتكەن كوشپەلى تۇرىك تايپا - لارىنىڭ وتىرىقشىلىققا اينالىپ جاتقان كەزىندە يسلامنىڭ بىرىكتىرۋشى نەگىزدەرىن قولدانىپ، ۇلكەن اسەر ەتتى. ءسويتىپ، تۇرىك يسلام مادەنيەتىنىڭ نەگىزگى ىرگەتاسىن قالادى. تەك قانا ورتا ازيا مەن قازاقستانعا عانا ەمەس، اناداعى انادولى (كىشى ازيا)، بالقان، شىعىس ەۋروپاداعى تۇرىك حالىقتارىنىڭ باسقا حالىقتارعا ءسىڭىپ كەتپەستەن، تۇرىك ۇلتى بولىپ ورنالاسۋىنا، كوگەرىپ گۇلدەنۋىنە بەلسەندى اسەر ەتكەن احمەت ياسساۋي جانە ونىڭ شاكىرتتەرى بولاتىن ۇلى ۇستاز قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ ءوز حالقىنا قىزمەت ەتۋگە ۇمتىلىسى ونىڭ ءمانى وشپەس، ايگىلى مۇراسى "ديۋاني حيكمەت" (اقىل، دانالىق كىتابى) اتتى جيناعىنان ايقىن كورىنىس بەردى. ول حالىق دانالىعى مەن وعان تۇسىنىكتى تاربيە تۋرالى يدەيالاردى قورىتىڭدىلاي كەلە، ولاردى ەرەكشە بەينەمەن وزگەرتتى جانە حالىقتىڭ وزىنە كايتاردى. ءمۇندا حالىقتىڭ بولاشاققا مازاسىزدىقپەن قاراۋى، ادامگەرشىلىك ساباقتارى قىزمەتىن اتقارعان سول تاريحي زەردەنىڭ ءوزى، ورىندالۋى بۇگىنگى كۇنى دە ماعىنالىلىعىن جويماعان كەلەشەك ۇرپاققا وسيەتتەر بار. "كوشپەلى جارتىلاي كوشپەلى قىپشاق، وعىزداردىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگىن، كوزقاراس - تانىمىن ەسكەرە وتىرىپ، سول جۇرتتىڭ ءوز تىلىندە توگىلتە جىرلاعان، اراب تىلىڭدەگى كۇران مەن شاريعات زاڭدارىن ولەڭمەن سيپاتتاپ بەرگەن" بۇل شىعارما، سونىمەن ءبىر مەزگىلدە پەداگوگيكالىق اسا كورنەكتى تۋىندى ەكەندىگى كۇمان تۋعىزبايدى. اۆتور تاربيەنىڭ ماقساتى تۇلعانىڭ كەمەلدەنۋى جايلى قامقورلىق دەپ ۇدايى ەسىڭدە ءۇستايدى. ماسەلەن شىعارماداعى "باستى ىزگىلىكتەردىڭ" ولاردىڭ ماڭىزدىلىعى ەسەپكە الىنىپ بىرىزدىلىكپەن ورنالاستىرۋى قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى: جەتىلۋدىڭ ناتيجەسى - اقىل، ءبىراق انىقتاۋشىسى ادامگەرشىلىك ءتۇرعىدا كەمەلدەنۋ: «قايدا جۇرسەڭ كوڭىل جۇمساق، سىپايى بولعىن، كورە قالساق ءمۇساپىردى سىرلاس بولعىن،...» ءارى قاراي ەڭبەك اقىل، دەنساۋلىق، اسەمدىك جونە باسقالارى ىلەسەدى. جانە دە اقىل ۇتىمى ادامگەرشىلىكتىڭ كوپتەگەن ماڭىزدى بەلگىلەرىن ەنگىزەتىن اسا اۋقىمدى مانگە يە: «اقىلعا ەرسەڭ عارىپگتەردى مەيىرىممەن ءسۇي، مۇستافاداي ەلدى كەزىپ، جەتىمدى جىي، دۇنيەقوڭىز، پاسىقتاردان بويىڭدى تىي...» جەتىلۋدىڭ شەكسىز جونە وتە كەڭ مۇمكىڭدىكتەرى ايرىقشا اتاپ كورسەتىلەدى. اۆتور ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ جولىمەن جاستار ءوز بويىنا ەڭ جاقسى ادامدىق ساپالار؛ مەيىرىمدىلىك، ادەپتىلىك، ەڭبەكسۇيگىشتىك، قاراپايىمدىلىق، ادىلەتتىلىك، اداددىق پەن شىنشىدسىقتى سىڭىرە الاتىنىنا سەنىمدى. شىعارماداعى پەداگوگيكالىق ءتۇرعىدان قىزىعۋشىلىق تۋعىزاتىن ورتالىق سيۋجەتتى جەلىلەردىڭ ءبىرى - ول جاس سيپاتتامالارى:«ءبىر جاسىمدا ارۋاق ماعان ۇلەس بەردى،"ەقى جاستا پايعامبارلار كەلىپ كوردى. ءۇش جاسىمدا شىلتەن كەلىپ ءحالىم ءبىلدى،... بەس جاسىمدا شاريعاتقا بەلىم بۋدىم، ءدىن جولىندا ورازا ۇستاپ ادەت قىلدىم.» ەڭبەكتە اۆتوردىڭ ءومىرى پەداگوگيكالىق سيكل رەتىندە تولىق باياڭدالۋمەن قامتاماسىز ەتىلگەن:«جازۋمەنەن جاسىم جەتتى جيىرما بەس، سۋبحان يەم، زىكىرمەنەن كوكەيىم تەس. 'كوكىرەگىمدەگى تۇيىندەردى سەن ءوزىڭ شەش، سول سەبەپتەن حاققا سيىنىپ كەلدىم مىنە... وتىز توعىز جاسقا كىردىم، قىلدىم قاسىرەت، ءۋا داريعا، ءوتتى عۇمىرىم، قانە تاعات؟ قاناعاتشىل حاق قاسىندا حوش ساعادات، قىزىل ءجۇزىم تاعات قىلماي سولدى، دوستار...»، «پەندەنىڭ كەمەل جاسى – قىرىق.»سىرتقى كەيپى جانە مازمۇنى بويىنشا دا ايقىن پەداگوگيكالىق قۇبىلىستار رەتىندە كورىنەتىن ءمۇڭداي ۇلگىلەر وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى. مۇنىڭ بارلىعى "ديۋاني حيكمەتتى" پوەزيا مەن پەداگوگيكانىڭ ۇلى ەسكەرتكىشى رەتىندە قاراستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ونىڭ ومىردە نەگە ۇمتىلىپ، نەدەن بەزىنۋ كەرەكتىگىن بەلگىلەيتىن مورالدىق ۇعىمدارىن وقىپ ۇيرەنۋدىڭ بۇگىنگى كەزەڭ ءۇشىن ءماندى تۇسى جاستاردىڭ ءتارتىبى، ەتيكالىق جونە ەستەتيكالىق كوزقاراستارىن قالىپتاستىرۋ ىسىڭدە ءتالىم - تاربيەلىك باعدار بولا الاتىن مۇمكىندىگىندە. مۇنداعى وي - تۇجىرىمدار تومەندەگى جۇيەلەردەن تۇرادى: ءتاۋباشىلدىق، عيباداتشىلدىق، ماحاببات، سابىرلىلىق، شۇكىرشىلىك، ريزاشىلدىق، زاحيدشىلىك (انىقتىق)، عارىپتىك. مۇندا سۇيىسپەنشىلىك سياقتى ماسەلەلەرى ارنايى ءسوز بولادى. "ديۋاني حيكمەت" ادامزاتتى يماندىلىققا، باۋىرمالدىققا، سۇيىسپەنشىلىك پەن ىزگىلىككە تاربيەلەۋدى ماقسات ەتە وتىرىپ جازىلعان شىعارما.
اقىن "ديۋاني حيكمەت" ەڭبەگىندە ادامزاتقا اقىل، وسيەت ايتا وتىرىپ ۇلگى، ونەگە كورسەتۋتە شاقىرعان. قايدا جۇرسەڭ كوڭىل جۇمساق سىپايى بولعىن، كورە قالساڭ ءمۇساپىردى سىرلاس بولعىن. ماحشار كۇنى تاڭىرگە جاقىن بولعىن، مەنمەنسىگەن حالىقتان قاشتىم مىنە. بۇل حيكمەتىندە اقىن ادامداردىڭ ءبىر - بىرىنە دەگەن باۋىرمالدىعىن، مەيىرىمدىلىگىن، سۇيىسپەنشىلىگىن ناسيحاتتايدى. ق. ا. ياساۋي ءوزىنىڭ "ديۋاني حيكمەت" شىعارماسىندا اللاھقا سۇيىسپەنشىلىك ماسەلەسىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن. وسى الەمدەگى ءومىردىڭ ءتۇيىنى - اللاھقا قۇلشىلىق ەتۋ، تاۋبەگە كەلۋ، قۇداي جولىنا جانىن پيدا ەتۋ سەكىلدى پارىز مىندەتتەردى سۋرەتتەپ قانا قويماي، ونى ىسكە اسىرۋدىڭ ناقتى جولدارىنا دا ارنايى توقتالادى. اللاھ ادامدى ماحاببات سەزىمىنەن جاراتقان. مۇسىلماندىق اللاھتى سۇيۋدەن باستالادى جانە جالعاسادى. سول سەبەپتى قوجا احمەت: يمان جوق سۇيمەگەندە، جانى دا جوق، بولمايدى راسۋل ءسوزىن تانىپ الەك،- دەيدى. اقىن ءوز ومىرىنەن قورىتىندى شىعارىپ، بىلاي دەيدى: بار دۇنيە مەنىكى دەگەن سۇلتاندارعا، عالام مالىن سانسىز جيىپ ايداعاندارعا. ءومىرى ساۋىق - سايران قۇرعاندارعا، ءولىم نەشە ءبىر وپا قىلمايدى،- دەپوسىنداي دۇنيە - مۇلىك ءۇشىن جانىن جالداپ، ارامدىق، سۇمدىق، زۇلىمدىققا بارعان كىسىلەردى اياۋسىز اشكەرەلەيدى. ولاردى تاۋبەگە كەلتىرىپ، يماندى ەتۋ ءۇشىن اقىن ەڭ الدىمەن ءوز باسىنداعى مىندەتتەردى تىزبەلەيدى. كۇرمەۋگە كەلمەس قىسقا جىپتەي از كۇن جالعاندا، نارىقتىق زامان قىسپاعىندا ق. ا. ياساۋي بابامىزدىڭ حيكمەتتەرىنىڭ ماڭىزى زور. ەگەر ءاربىر پەندە كۇندەلىكتى ءومىر، كۇيبەڭ تىرشىلىك قام - قارەكەتتەرىن كۇيتتەپ، رۋحاني ءىلىم، ءبىلىم، ادەبيەت، مادەنيەت ماسەلەسىنە ءمان بەرمەسە، قازاققا ەڭسەلى ەلدىك قايدا، ەگەمەندىكتەن نە پايدا؟! داۋىرلەر، زاماندار كوشى العا وزۋدا. الايدا، اتا - بابالارىمىزدان قالعان اسىل ءسوز ەشقاشان كونەرمەكەمەس. مۇنداي اسىل - مۇرالار، تاريحي تۋىندىلار ادامدى تىعىرىقتان شىعارىپ، تۇتقيىلدان بوساتار، يناباتشىل كوڭىلدەرگە يمان ۇيالاتار ءماندى شىعارما. بۇل تۋىندىلاردىڭ ءتۇپ توركىنى، ماڭىزدىلىعى ار - ۇيات اتالعان الەمدىك جاراسىم ءامىرشىسى - اللاھقا دەگەن سەنىمدە، شەكسىز ماحاباتتا جاتىر. تارتىپتىلىك پەن تاربيەلىلىك. اللاھتىڭ كيەلى اقجولىنان باستاۋ العان. ۇلى بابا ق. ا. ياسساۋي حيكمەتتەرىنىڭ نەگىزگى يدەياسى دا وسى
قازاق دالاسىنا يسلامنىڭ تارالۋى ءدىني ءبىلىم مەن اراب ءتىلىن وقىتىپ ۇيرەتۋ قاجەتتىلىگى نەگىزىندە مەشىت، مەدىرەسە، كىتاپحانالار سالىنىپ، وسى ءىس - ارەكەتكە تىكەلەي اسەر ەتۋشى تۇركىستاندىق ءپىر ءياسساۋيدىڭ دانا دا، لارا دانالىعى نەگىزىندە تاربيەلەۋ سوپىلىق ءىلىم قالىپتاسىپ، وقىتىپ ءبىلىم بەرۋدىڭ سوپىلىق پەداگوگيكاسى سالتانات قۇرىپ، سان ميلليونداعان ۇرپاقتاردىڭ ءبىلىم الىپ، ساۋات اشىپ، جۇرەگىنە رۋح نۇرىن قۇيۋدا ولشەۋسىز ونەگە كورسەتتى. مىسالى، ول كەزدەگى قازاقتار مەكەندەگەن سىر بويىنداعى، تالاستاعى قالالاردا، قىستاقتاردا - مەكتەپتەر، مەدرەسەلەر بولعان. ولار نەگىزىنەن اراب جازۋىن ۇيرەنۋگە دەن قويعان. ول كەزدەگى اراب جازۋىن ۇيرەتەتىن ۇلگىلى مەكتەپتەر تاشكەنتتە، تۇركىستاندا، ساۋراندا، سىعاناقتا، وتىراردا، سايرامدا، شىمكەنتتە، سوزاقتا ورنالاسقان. بۇل مەدرەسەلەردى اشۋعا قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ ۇرپاقتارى، شاكىرتتەرى ۇلكەن سەبەپكەر بولعان. بۇلاردىڭ بارلىعى ءياسساۋيدىڭ ادامگەرشىلىك، شىندىق، ادىلەت سوزدەرىن قادىرلەپ، بار ءومىرىن ءبىلىم دۇنيە تانۋعا، جۇمساعان عالىمدار، حالىكتى ناداندىقتا قالدىرماي، ىلگەرى باستىرۋعا ۇمتىلعان ادامدار. قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ ءوز ۇرپاقتارى سالدىرعان مەشىت، مەدرەسە، مەكتەپتەرى قاراتاۋدىڭ سولتۇستىگىندەگى قۇمكەنت قالاسىمەن قاتارلاس ورنالاسقان. ولاردىڭ تاريحي مازمۇنى حالىق اۋزىندا اڭىز رەتىندە ايتىلادى. «ءشاشتى ءازىزدىڭ» داڭقى قۇمكەنتپەن قاتار ايتىلادى.(ءا. مارعۇلان) شاريعات ىلىمدەرىن تەرەڭ يگەرتۋگە باعىتتالعان ءداستۇرلى مەدرەسەلەر جۇيەسىمەن قاتار ءدىني ءبىلىمدى رۋحاني ءتاجىر - يبەمەن ۇشتاستىرۋدى، رۋحاني كەمەلدەنۋدى ماقسات ەتكەن تاريقات ۇستازدارى قالىپتاستىرعان ريبات، تەككە، قۇجىرا، زابيا، حاناكا سەكىلدى ءبىلىم وردالارى ورتا عاسىرلاردا قازاق جەرىندە كەڭىنەن تارادى. مەدرەسەلەر ناقتى مامانداندىرۋ جۇيەسى بولسا، اتالعان رۋح - اني ءبىلىم وردالارى رۋحتى كەمەلدەندىرۋ جۇيەسى رەتىندە قىزمەت ەتتى. رۋحاني ىلىمگە دەگەن حالىق سۇرانىسى قازاق جەرىندە ءدىني ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ جارتىلاي وتىرىقشى، جارتىلاي كوشپەلى تۇرمىس - سالتىنا ءتان وزىندىك ۇلگىلەرىن قالىپتاستىردى. سونىڭ ىشىندە ءىرى قالالاردا جالعاسىن تاپقان مەدرەسەلەر قىزمەتىمەن قاتار كوشپەلى جۇرت اراسىندا مولدا ۇستاپ، بالا وقىتۋ ءداستۇرى دە كەڭ تاراعانىن اتاپ ايتۋ قاجەت. جاز جايلاۋدا، قىس قىستاۋدا جاعدايلى وتباسىلار جالداعان مولدالار قازاق بالالارىنىڭ حات تانىپ، ساۋات اشۋىنا ىقپالىن تيگىزدى. قازاق جومارت قولداۋشىلارىنىڭ كومەگىمەن ەل ىشىندەگى ءدىني ءبىلىمدى رۋحاني تۇلعالار دا ءوز جۇيەسىمەن بالا وقىتۋ ارقىلى حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن كوتەردى. وسىنداي رۋحاني قايراتكەرلەردىڭ كۇش - جىگەرىمەن بەرتىندە سىر بويىندا اتاقتى احۋندار مەكتەبى قالىپتاستى. ءبىر عانا الداشباي احۋننىڭ مەكتەبىندە 2000 - عا جۋىق قازاق بالالارى ءبىلىم العانى تۋرالى دەرەكتەر ساقتالعان. مۇنداي مىسالداردى قازاقتىڭ قاي ولكەسىنەن دە كەلتىرۋعە بولدى. مۇنىڭ ءبارى - قازاق ساحاراسىنا وزىندىك وزگەشەلىگى بار ءدىني پەداگوگيكانى تۋعىزدى. ەڭ قىزىقتى قۇبىلىس اۋىل مولدالارىنىڭ شاعىن مەكتەبى قۇرىلىپ، ءدىني مەكتەپ اۋلەتتىك مەكتپكە ارالاسىپ، ءدىني پەداگوگيكا مەن اۋلەتتىك مەكتەپ پەداگوگيكاسى ءوزارا قابىسىپ، تاربيەلەۋ ءادىس - تاسىلىنە ءدىني قاعيداتتار مەن ۇستانىمدار تىرەۋ بولا ءبىلدى. قازاقتىڭ تاربيەلەۋ ۇردىسىندە ساحيح حاديستەر مەن سۋننات، يسلامي تىيىمدار مەن بۇيرىق - تار العا شىعىپ، ۇرپاق تاربيەسىن العا سۇيرەتتى. يمانيپەداگوگيكانىڭ دامۋ تاريحىندا، جاس ۇرپاققا ءتالىم - تاربيە بەرىپ، ولاردى ومىرگە دايىنداۋ ءۇردىسى ۇلى دالانىڭ ۇلىق ۇستازدارىن تۋعىزىپ، ولاردىڭ وزىندىك ءىلىمىن ايشىقتادى. قورقىت اتانىڭ وسيەتنامالىق تاربيەلەۋ ءىلىمى، فارابيدىڭ مورالدىق - ەتيكالىق ءىلىمى، ج. ءبالاساعۇنيدىڭ كىسىلىك قاسيەت قالىپتاستىرۋ ىزگىلىك ءىلىمى. سونداي - اق، تاربيەلەۋ اباي ءىلىمى -«ادام بول!» فورمۋلاسى، كىسىلىك فيلوسو - فياسى، تاربيەلەۋ شاكەرىم ءىلىمى - ار - وجدان ءىلىمى، اقيقات فيلوسوفياسى، ءياسساۋيدىڭ سوپىلىق - مورالدىق ءىلىمى، يسلامي - تۇرىكتىك فيلوسوفياسى ت. ب. وسى قاتارلى، ىلىمدەر جيناقتالا كەلىپ، قازاق پەداگوگيكاسىنىڭ شوقتىعى بيىك ءبىر سالاسى يمانيپەداگوگيكا بولىپ ورنىقتى. بۇل پەداگوگيكانىڭ ىرگەلى تاراۋى قازاقتىڭ ۇستازدىق ءىلىمى. وسى ىلىمگە دە ياسساۋي بابامىزدىڭ قوسقان ۇلەسى وراسان زور. وسىنىڭ ءبارىن جيناقتاي كەلە احمەت ياسساۋي بابامىز يمانيپەداگوگيكانىڭ الەمدىك ابىزى دەپ ماقتانىشپەن ايتا الامىز
دەرەككوز:
1. ياساۋي دۇنيەتانىمىنىڭ قۇپيالارى – Qojalar. kzkozhalar. kz›20186388 - iasaui - dunietanymynyng…
2. دوساي كەنجەتاي. «مەنىڭ ءپىرىم – ياساۋي» abai. kz›post/11238
3. قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ سوپىلىق فيلوسوفياسى... ppt - online. org›618094
4. ياساۋي مۇراسى جانە قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىdinvko. gov. kz›…bayandamalar…zder/2014 - 06…
5. ياساۋي دۇنيەتانىمىنىڭ قۇپيالارى – Qojalar. kzkozhalar. kz›20186388 - iasaui - dunietanymynyng…
6. بەيسەنباي ك.، نۋرماتوۆ ج. ە. ق. ا. ءياساۋيدىڭ – ءدىني فيلوسوفياسىنداعى «كەمەل ادام» كونسەپسياسى // مولودوي ۋچەنىي. — 2017. — №7. 1. — س. 7 - 9.
7. قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ دۋنيەتانىمىنداعى قۇراننىڭ... e - islam. tarmpu. kz›index. php…
8. قوجا احمەت ياساۋيدىڭ پەداگوگيكالىق ەڭبەكتەرىندەگى... kznews. kz› bilim/qozha - ahmet - j
9. كەنجەتاي د. «قوجا احمەت ياسساۋي دۇنيەتانىمى» – الماتى، 2008.
قوبداباي قابدىرازاق ۇلى