InfoHub Logo

1914-1918 جىلدارداعى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، 1916 جىلعى كوتەرىلىس، ونى باسىپ-جانىشتاۋ، ريەۆوليۋسيالار مەن 1918-1920 جىلدارداعى ازامات سوعىسى قازاق حالقىنا عانا ەمەس، سونداي-اق رەسەيدىڭ بۇكىل حالقىنا دا وراسان زور قايعى-قاسىرەت پەن اۋىرتپالىقتار اكەلدى. كاسىپورىندار توقتاپ، جۇمىسشىلار سانى قىسقاردى. جەكەمەنشىكتى مەملەكەت مەنشىگىنە اينالدىرۋ يدەياسى بولشيەۆيكتەردىڭ نەگىزگى ماقساتىنا اينالدى: ونەركاسىپتەر، كولىكتەر، بانكتەردى مەملەكەت مەنشىگىنە الۋ جۇرگىزىلدى. ەل ەكونوميكاسى جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلىپ، ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن بولدى جانە قارجىلاندىرۋ  پارتيالىق نۇسقاۋلارمەن جۇزەگە اسىرىلدى. ازامات سوعىسى كەزىندەگى ەلدىڭ ماتەريالدىق قورلارىنىڭ تىم شەكتەۋلى بولۋىنا وراي اسكەري كوممۋنيزم ساياساتى دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان ەكونوميكالىق ساياسات جۇرگىزىلدى. ازامات سوعىسىنىڭ اسا اۋىر جاعدايلارىندا جۇرگىزىلگەن اسكەري كوممۋنيزم ساياساتىنىڭ نەگىزگى ماقساتى بارلىق كۇشتەر مەن رەسۋرستاردى قورعانىسقا جۇمىلدىرۋ. قىزىل اسكەردى قاجەتتى نارسەلەرمەن قامتاماسىز ەتۋ بولدى. كەڭەس ۇكىمەتى حالىقتىڭ قولىندا كۇنكورىسكە جەتەرلىك مولشەردەگى ونىمدەردى عانا قالدىرىپ، قالعانىن اسكەر مەن اسكەري ونەركاسىپ ءۇشىن جيناپ الۋى ءتيىس بولدى. وندىرىسكە جانە ازىق-تۇلىكتى بولۋگە قاتاڭ باقىلاۋ ورناتىلدى. مەملەكەتتىڭ دەريەۆنيالار مەن اۋىلداردا شارۋالاردان ازىق-تۇلىكتىڭ ارتىعىن وتەماقىسىز جيناپ الۋىنا نەگىزدەلگەن ازىق-تۇلىك سالعىرتى ەنگىزىلدى. استىقتى جاسىرعانى ءۇشىن دۇنيە-مۇلكىن تاركىلەپ، جەر اۋدارۋ جانە 10 جىل تۇرمەگە جابۋ جازالارى قولدانىلدى. قازاقتاردىڭ مالشارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن اۋداندارى ەت قانا ەمەس، سونداي-اقاستىق سالعىرتى مەن باسقا دا توتەنشە سالىقتارعا مىندەتتەلدى. ازىق-تۇلىكتى تارتىپ الۋ مەن اشىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن ەكىنشى قايتارا جاپپاي جيناۋعا باعىتتالعان قاتاڭ ءىس شارالار حالىقتىڭ جاعدايىن كۇرت  ناشارلاتتى. قالاداعى جاعداي دا جاقسى ەمەس ەدى. استىقتىڭ شىقپاۋى ونەركاسىپكە دە اسەرىن تيگىزدى. كوپتەگەن زاۋىتتار ونىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن جابىلىپ، جۇمىسشىلار جۇمىسسىز قالدى. ازامات سوعىسى اياقتالعاننان كەيىن ەلدى تاعى دا ءبىر اۋىر سىناق كۇتىپ تۇردى. 1921-1922 جىلدارى قىس ۇزاققا سوزىلىپ، ارتى جاۋىنسىز قۇرعاق جازعا ۇلاستى. 1921 جىلى كۇزدە بۇكىل ەلدى اشتىق جايلادى. اشارشىلىققا دۋشار بولعان وڭىرلەردىڭ كوبى قازاقستانعا تيەسىلى بولدى.

XX عاسىردىڭ 30-جىلدارىنداعى قازاقستانداعى زوبالاڭ:

ۇجىمداستىرۋ 1931-1933 جىلدارداعى زوبالاڭعا اكەلىپ، قازاق دالاسىن جاپپاي قىرىلۋ مەن جۇقپالى اۋرۋلار اكەلگەن اشتىق جايلادى. 1929-1930 جىلدارى قىستا جۇت بولدى. جۇت كەزىندە نەمەسە ۇجىمشار فەرمالارىندا مالدارى قىرىلىپ، ەلدى مەكەندەردەن جۇزدەگەن نەمەسە مىڭداعان شاقىرىم جەردە ازىق-تۇلىكسىز قالعان قازاقتار وتە مۇشكىل جاعدايعا جەتتى. جۇزدەگەن مىڭ ادام ازىق-تۇلىك ىزدەپ كەلە جاتقان جولدارىندا قازا بولدى. قازاق اۋىلدارىنان اش حالىقتىڭ وراسان لەگى امان قالۋ ۇمىتىمەن ەلدى مەكەندەرگە اعىلدى. ءبىراق قالالار مەن سەلولاردا اشىققاندارعا ەشكىم كومەك بەرمەدى. وتىرىقشى حالىق تا اشارشىلىققا ۇشىراعان ەدى. قازاق ولكەلىك كوميتەتى، رەسپۋبليكا ۇكىمەتى، جەرگىلىكتى پارتيا مەن كەڭەس ورگاندارى دا بۇل قاسىرەتتىڭ الدىن الۋ، اش حالىقتى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ەش شارا قولدانبادى.

قازاقستانداعى حالىق قاسىرەتى تۋرالى جينالعان جۇزدەگەن مۇراعاتتىق قۇجات بار. ولاردىڭ ءبىرى-ساياسي جەر اۋدارىلعاندار ۆ. يوگانسەن، يۋ. پودبەلسكيي، و. سەليحوۆا مەن ت. ب. كسرو واك ءتورالقاسىندا جاساعان مالىمدەمەسى. وندا بىلاي دەلىنگەن:شامامەن ءبىر جارىم اي بويى پاۆلودارعا اۋدانداردان اش، ىسىنگەن، كيىمى جىرتىق-جاماۋ ادامدار كوپشىلىگى قازاقتار اعىلىپ كەلىپ جاتىر. قالا سولارمەن تولىپ كەتتى. ادام سەنگىسىز قايىرشىلىق تارالدى. ءاربىر ۇيگە كۇنىنە ونداعان ادام كەلەدى. ولاردىڭ ىشىندە جاستار، قارتتار، بالالار دا بار. اش-ارىق ادامدار قوقىس توگەتىن ورىنداردى اقتارىپ، تاماق قالدىقتارىن جەيدى. ەمدەۋ مەكەمەلەرى اشتىقتان ولەيىن دەگەن ادامدارعا تولى. اشتىقتان ىندەت تارادى. قالانىڭ تۇبىندە جانە قالانىڭ وزىندە سۋىقتان ءۇسىپ، قايتىس بولعان، باسپاناسىز، اش ادامداردىڭ مايىتتەرى تابىلىپ جاتىر. . . اش ادامدار نان سۇراي كىرىپ قۇلاپ، سول جەردە ءولىپ كەتكەن ۇيلەردى دە بىلەمىز. قايدا كەتىپ بارا جاتقانى بەلگىسىز، تەنتىرەگەن قازاق وتباسىلارىن ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. اش، جارتىلاي ءۇسىپ-توڭعان بالالاردى مەكەمەلەرگە اكەپ، تاستاپ كەتەدى. بالالار ءۇيى لىقا تولى، ولاردى قابىلدامايدى. قالادان كۇن سايىن تاستاندى، ءۇسىپ-توڭعان، ابدەن جۇدەپ-جاداعان، اشتىقتان ىسىنگەن ءارتۇرلى جاستاعى بالالاردى كەزدەستىرۋگە بولادى. ولاردىڭ ادەتتەگى جاۋابى:"اكەم قازا بولدى، شەشەم قازا بولدى، ءۇيىم جوق، نان جوق. . . "

ءالى كۇنگە دەيىن قازاق دالاسىنداعى اشتىق قانشا جاننىڭ ءومىرىن جالماپ وتكەنى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر جوق. ءتىپتى الاپات اشتىقتا وپات بولعانداردىڭ سانى دا ءارتۇرلى دەرەكتەردە ءارقيلى ايتىلىپ كەلەدى. كەڭەستىك بيلىكتىڭ قاساڭ ساياساتى ءوزى باعىنىشتى ەتكەن ۇلتتاردىڭ ءتىلى مەن ءسالت-داستۇرىن، تاريحىن سانادان ءبىرجولا وشىرۋگە، ءدۇبارا قىلۋعا باعىتتالدى. وسى ماقساتتا ەش نارسەدەن دە تايىنعان جوق. ادەبيەت پەن مادەنيەتكە، تاريحقا قاتىستى جاريالاناتىن كىتاپتار دا، عىلىمي ەڭبەكتەر دە، ءتىپتى كينو مەن تەاتر ونەرىنىڭ تۋىندىلارى دا ورتالىقتىڭ قاتاڭ سۇزگىسىنەن وتەتىن. بۇل شىعارمالارداعى ۇلتتىق قۇندىلىققا قاتىستى دەرەكتەر قىسقارتىلىپ، نەمەسە مۇلدە الىنىپ تاستالىناتىن. مۇنداي تاقىرىپتى جاريالاماق تۇرماق، ءسوز ەتۋ باسىن بايگەگە تىككەنمەن بىردەي. قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يمپەريا قازاق باسىنا تۇسكەن قيىن تاعدىردى ەشقاشان ايتقىزعىسى كەلمەدى. قاساقانا جاسالعان قىلمىستىڭ بەتى اشىلىپ قالا ما دەپ ولەردەي قورىققان بولاتىن. . .

---