InfoHub Logo

“Қызыл кітапта” дүниежүзінде жоғалып кету қаупі бар ерекше қорғалатын жануарлар мен өсімдіктер жазылған. Кітапта ерекше қорғалатын өсімдік мен жануар атауы ғана емес, сонымен қатар олардың қазіргі саны мен жағдайы да көрсетіледі. “Қызыл кітапқа” енген жануарлар мен өсімдіктер ерекше қорғалуы керек.

“Қызыл кітапта”  халықаралық, ұлттық немесе аудандық болып бөлінеді. Әр елдің өз “Қызыл кітабы” бар. Кей мемлекетте бұл кітап заң құжаты түрінде қолданылады, яғни онда жазылған жануар мен өсімдікті бүлдірсе, қылмыскердің қалай жазаланатыны да бекітілген.

Қызыл кітаптың қара, қызыл, сары, жасыл, сұр және ақ түсті беттері бар. Қара беттерде жануарлар мен өсімдіктердің жойылып кеткен түрлердің тізімі беріледі. Мысалы, енді ғаламшарымызда теңіз сиыры жоқ. Қызыл беттерде жойылу қаупі бар жануарлар мен өсімдіктер тізімі беріледі. Ғалымдардың болжамы бойынша жуық арада ілбіс немес қар барысы секілді жануарлар әлемінің бір өкілін жоғалтып алу қаупінде тұрмыз. “Қызыл кітаптың” сары беттерінде саны тез азайып бара жатқан жануарлар мен өсімдіктер әлемінің өкілдерінің тізімі берілген. Мысалы, ақ аюлар немесе қоқиқаздар. Ақ беттерінде қашанда саны аз болып келген жануарлар тізімі берілген. Мысалы, көк кит. Сұр беттерінде тіршілік ету ортасына қол жеткізілмеген түрлер тізімі. Оған орасан жылан – анакондалар жатады. Жасыл беттерде жойылып кету қаупінен аман қалған жануарлар мен өсімдіктер тізім берілген. Мысалы, құндыз.

Қазақстанның қызыл кітабына омыртқалылардың 129 түрі, балық пен дөңгелек ауыздылардың 18 түрі, 3 қосмекенді, 10 бауырымен жорғалаушы, сонымен қатар құстың 58 түрі, 40 сүтқоректі жануар енген.

Сонымен қатар Қазақстанның қызыл кітабына өсімдіктердің 373 түрі мен саңырауқұлақтың 13 түрі және 1 қына енген.

Қазақстан маңында ерекше қорғалатын өсімдіктердің тізімін ұсынамыз:

“Қызыл кітапқа” енген өсімдіктер

№	Өсімдіктердің атауы	Өсімдіктердің ғылыми атауы	Тұқымдасы
1	Қалқан асаймұса	Abelia corymbosa	Ұшқаттар тұқымдасы
2	Кәдімгі өрік	Armeniaca vulgaris	Раушангүлдер тұқымдасы
3	Шолпаншаш сүмбілі	Adiantum capillus-veneris	Сүмбілдер тұқымдасы
4	Көктем жанаргүлі	Adonis vernalis	Сарғалдақтар тұқымдасы
5	Линчевский кемпіршөбі	Acantholimon linczevskii	Кермек тұқымдасы
6	Ірі жапырақты алкор	Mediasia macrophylla	Күрделігүлділер тұқымдасы
7	Аққаңбақтүсті аллохруза	Allochrusa gypsophiloides	Қалампырлар тұқымдасы
8	Жұмыр бозтүк	Anaphalis racemifera	Күрделігүлділер тұқымдасы
9	Корольков шаяноты	Arum korolkowii	Шаяноттар тұқымдасы
10	Мияжапырақ таспа	Astragalus glycyphyllos	Бұршақ тұқымдасы
11	Шегіршінжапырақ тасжаңғақ	Aflatunia ulmifolia	Раушангүлдер тұқымдасы
12	Іле бөріқарақаты	Berberis iliensis	Бөріқарақат тұқымдасы
13	Ірі гүлді шолпанкебіс	Cypripedium macranthon	Сүйсіндер тұқымдасы
14	Секпіл шолпанкебіс	Cypripedium gauttatum	Сүйсіндер тұқымдасы
15	Сары лапыз	Colchicum luteum	Мелантия тұқымдасы
16	Кессельринг лапызы	Colchicum kesselringii	Мелантия тұқымдасы
17	Коопман өгейбұтасы	Euonymus koopmannii	Өгейбұталар тұқымдасы
18	Қызыл қайың	Betula kirghisorum	Қайыңдар тұқымдасы
19	Талас қайыңы	Betula talassica	Қайыңдар тұқымдасы
20	Ярмоленко қайыңы	Betula jarmolenkoana	Қайыңдар тұқымдасы
21	Талас бәрпісі	Aconitum talassicum	Сарғалдақтар тұқымдасы
22	Қаршыл шүйгіншөп	Valeriana chionophila	Шүйгіншөптер тұқымдасы
23	Түркістан гүлкекіресі	Centaurea turkestanica	Күрделігүлділер тұқымдасы
24	Кәдімгі жүзім	Vitis vinifera	Жүзім тұқымдасы
25	Виталий шөмішгүлі	Aquilegia vitalii	Сарғалдақтар тұқымдасы
26	Шылым	Trapa natans	Рогульник тұқымдасы
27	Алтай қасқыржидегі	Daphne altaica	Тимелеялар тұқымдасы
28	Алтай торсылдағы	Gymnospermium altaicum	Бөріқарақат тұқымдасы
29	Қабықты жалынгүл	Coronaria coriacea	Қалампырлар тұқымдасы
30	Попов қазжуасы	Gagea neo-popovii	Лалагүлдер тұқымдасы
31	Альпі дифазиструмы	Diphasiastrum alpinum	Шоқпарбастар тұқымдасы
32	Қар дәуаяғы	Macropodium nivale	Айқышгүлдер тұқымдасы
33	Батпақ жылантамыры	Epipactis palustris	Сүйсіндер тұқымдасы
34	Кәдімгі емен	Quercus robur	Шамшатыр тұқымдасы
35	Сарғылт сарыбасшөп	Erysimum croceum	Айқышгүлділер тұқымдасы
36	Іле үшқаты	Lonicera iliensis	Ұшқаттар тұқымдасы
37	Қаратау ұшқаты	Lonicera karataviensis	Ұшқаттар тұқымдасы
38	Қаратау жыланбасы	Dracocephalum karataviense	Ерінгүлділер тұқымдасы
39	Кауфман ирекжапырағы	Ikonnikowia kaufmanniana	Кермек тұқымдасы
40	Колпаковский иридодиктиумы	Iridodictyum kolpakowskianum	Құртқашаштар тұқымдасы
41	Сібір қандығы	Erythronium sibircum	Лалагүлдер тұқымдасы
42	Крашенников сартүтігі	Cancriniella kraschennikovii	Күрделігүлділер тұқымдасы
43	Кавказ таутағаны	Celtis caucasica	Таутағандар тұқымдасы
44	Альберт құртқашашы	Iris alberti	Құртқашаштар тұқымдасы
45	Бұғы мүгі немесе Ягель	Cladina rangiferina	Кладина тұқымдасы
46	Қауырсынды қау	Stipa pennata	Астық тұқымдасы
47	Сарғыш сарана	Hemerocallis lilo-asphodelus	Лалагүлдер тұқымдасы
48	Ақ тұңғиық	Nymphaea alba	Тұңғиықтар тұқымдасы
49	Іріжапырақ көбенқұйрық	Cousinia grandifolia	Күрделігүлділер тұқымдасы
50	Мыңжылқы көбенқұйрығы	Cousina mindschelkensis	Күрделігүлділер тұқымдасы
51	Мүшкетов түйесіңірі	Atraphaxis muschketowii	Тарандар тұқымдасы
51	Мамыр қыңжыгүлі	Convallaria majalis	Лалагүлдер тұқымдасы
52	Тамаша ассүттіген	Prenanthes mira	Күрделігүлділер тұқымдасы
53	Қаратау сетені	Lepidolopha karatavica	Күрделігүлділер тұқымдасы
54	Шаттауық немесе Кәдімгі орманжаңғақ	Corylus avellana	Қайыңдар тұқымдасы
55	Северцов жалғаншөлмасағы	Pseuderemostachys sewerzowii	Ерінгүлдер тұқымдасы
56	Бұйра лалагүл	Lilium martagon	Лалагүлдер тұқымдасы
57	Қаратау жалған бозкілемі	Pseudosedum karatavicum	Жасаңшөптер тұқымдасы
58	Жаңғақты лотос	nelumbo nucifera	Лотос тұқымдасы
59	Афлатун жуасы	Allium aflatunens	Жуа тұқымдасы
60	Түпті жуа	Allium caespitosum	Жуа тұқымдасы
61	Ұсақторлы жуа	Allium microdictyon	Жуа тұқымдасы
62	Тамырлы жуа	Allium polyrhizum	Жуа тұқымдасы
63	Піскем жуасы	Allium pskemense	Жуа тұқымдасы
64	Суворов жуасы	Allium suworowii	Жуа тұқымдасы
65	Ақсары жоңышқа	Medicago ochroleuca	Бұршақ тұқымдасы
66	Мақсыр маралтамыры	Rhaponticum carthamoides	Күрделігүлділер тұқымдасы
67	Аласа дестегүл	Merendera robusta	Мелантия тұқымдасы
68	Попов дембеті	Mertensia popovii	Айлауықтар тұқымдасы
69	Ледебур бадамы	Amygdalus lebedouriana	Раушангүлдер тұқымдасы
70	Зеравшан аршасы	Juniperus seravschanica	Сауырағаш тұқымдасы
71	Ярослав сүттігені	Euphorbia yaroslavii	Сүттіген тұқымдасы
72	Зайсан лақсасы	Echinops saissanicus	Күрделігүлділер тұқымдасы
73	Қоқан салпысы	Morina kokanica	Салпыстар тұқымдасы
74	Кәдімгі жұмсақжеміс	Malacocarpus crithmifolius	Адыраспан тұқымдасы
75	Ірі кекіребас	Jurinea robusta	Күрделігүлділер тұқымдасы
76	Жапырақсыз орашық	Epipogium aphyllum	Сүйсіндер тұқымдасы
77	Жетісу күреңкөкгүлі немесе Қызыл адыраспан	Niedzwedzkia semiretschenskia	Бигнония тұқымдасы
78	Жабысқақ қандыағаш	Alnus glutinosa	Қайыңдар тұқымдасы
79	Көрікті ойраш	Ostrowskia magnifica	Қоңыраугүл тұқымдасы
80	Алматы кекіресі	Oxytropis almaatensis	Бұршақ тұқымдасы
81	Талас кекіресі	Oxytropis talassica	Бұршақ тұқымдасы
82	Фукс бармақтамыры	Dactylorhiza fuchsii	Сүйсіндер тұқымдасы
83	Минквиц наурызшешегі	Primula minkwiziae	Наурызшешек тұқымдасы
84	Фальконер бауыршөбі	Hepatica falconeri	Сарғалдақтар тұқымдасы
85	Сәлдегүл таушымылдығы	Paeonia hybrida	Таушымылдықтар тұқымдасы
86	Кәдімгі таушымылдық	Paeonia anomala	Таушымылдықтар тұқымдасы
87	Келлер кестежусаны	Pyrethrum kellerii	Күрделігүлділер тұқымдасы
88	Таңдамалы шоқпарбас	Huperzia selago	Шоқпарбастар тұқымдасы
89	Дәрмене	Artemisia cina	Күрделігүлділер тұқымдасы
90	Сарғылт құндызшөп	Pulsatilla flavescens	Сарғалдақтар тұқымдасы
91	Ашық құндызшөп	Pulsatilla patens	Сарғалдақтар тұқымдасы
92	Регел тарбақайы	Rhaphidophyton regelii	Алабұталар тұқымдасы
93	Алтай рауғашы	Rheum altaicum	Тарандар тұқымдасы
94	Виттрок рауғашы	Rheum wittrockii	Тарандар тұқымдасы
95	Қызғылт семізот	Rhodiola rosea	Жасаңшөптер тұқымдасы
96	Маймұр немесе Ақшыл секпілгүл	Fritillaria pallidiflora	Лалагүлдер тұқымдасы
97	Алтай таутобылғысы	Sibiraea altaiensis	Раушангүлдер тұқымдасы
98	Янчевский қарақаты	Ribes janczewskii	Қарлығандар тұқымдасы
99	Қатпарлы шұбаршөп	Saussurea involucrata	Күрделігүлділер тұқымдасы
100	Шренк тобылғытүсі	Spiraeanthus schrenkianus	Раушангүлдер тұқымдасы
101	Пятаева сертебесі	tanacetopsis pjataevae	Күрделігүлділер тұқымдасы
102	Берікқара терегі	Populus berkarensis	Талдар тұқымдасы
103	Тораңғы	Populus pruinosa	Талдар тұқымдасы
104	Альберт қызғалдағы	Tulipa alberti	Лалагүлдер тұқымдасы
105	Жауқазын немесе Бәйшешек	Tulipa biebersteiniana	Лалагүлдер тұқымдасы
106	Борщов қызғалдағы	Tulipa borszczowii	Лалагүлдер тұқымдасы
107	Грейг қызғалдағы	Tulipa greigii	Лалагүлдер тұқымдасы
108	Зинайда қызғалдағы	Tulipa zenaidae	Лалагүлдер тұқымдасы
109	Кауфман қызғалдағы	Tulipa kaufmanniana	Лалагүлдер тұқымдасы
110	Колпаковский қызғалдағы	Tulipa kolpakowskiana	Лалагүлдер тұқымдасы
111	Қысқа аталық қызғалдағы	Tulipa brachystemon	Лалагүлдер тұқымдасы
112	Леман қызғалдағы	Tulipa lehmanniana	Лалагүлдер тұқымдасы
113	Дарагүлдер қызғалдағы	Tulipa uniflora	Лалагүлдер тұқымдасы
114	Островский қызғалдағы	Tulipa ostrowskiana	Лалагүлдер тұқымдасы
115	Кеш қызғалдақ	Tulipa tarda	Лалагүлдер тұқымдасы
116	Жатаған қызғалдақ	Tulipa patens	Лалагүлдер тұқымдасы
117	Алакүлте қызғалдағы	Tulipa heteropetala	Лалагүлдер тұқымдасы
118	Регель қызғалдағы	Tulipa regelii	Лалагүлдер тұқымдасы
119	Күмәнді қызғалдағы	Tulipa dubia	Лалагүлдер тұқымдасы
120	Шымған қызғалдағы	Tulipa tschimganica	Лалагүлдер тұқымдасы
121	Шренк қызғалдағы	Tulipa schrenkii	Лалагүлдер тұқымдасы
122	Северцов қарақабағы	Ungernia sewerzowii	Амариллистер тұқымдасы
123	Кәдімгі пыста	Pistacia vera	Сумахтар тұқымдасы
124	Ақжолақ сасыр	Ferula leucographa	Шатыршагүлділер тұқымдасы
125	Семенов айдаршөбі	Corydalis semenovii	Көгілдір тұқымдасы
126	Жауқазын немесе Алатау бәйшешегі	Crocus alataevixus	Құртқашаштар тұқымдасы
127	Корольков бәйшешегі	Crocus korolkowii	Құртқашаштар тұқымдасы
128	Түбірлі томағашөп	Scutellaria subcaespitosa	Ерінгүлдер тұқымдасы
129	Тауқалуен	Schmalhausenia nidulans	Күрделігүлділер тұқымдасы
130	Культиасов батаны	Schrenkia kultiassovii	Шатыршагүлділер тұқымдасы
131	Иткүшала	Eminium lehmannii	Аройниктер тұқымдасы
132	Илария шырышы	Eremurus hilariae	Асфодел тұқымдасы
133	Алматы шиқылдағы	Juno almaatensis	Құртқашаштар тұқымдасы
134	Көкшіл шиқылдақ	Juno coerulea	Құртқашаштар тұқымдасы
135	Кушакевич шиқылдағы	Juno kuschakewiczii	Құртқашаштар тұқымдасы
136	Сүйсін шиқылдағы	Juno orchioides	Құртқашаштар тұқымдасы
137	Недзвеция алмасы	Malus niedzwetzkyana	Раушангүлдер тұқымдасы
138	Сиверс алмасы	Malus sieversii	Раушангүлдер тұқымдасы
139	Соғды шағаны	Fraxinus sogdiana	шаған тұқымдасы

---