InfoHub Logo

“Qyzyl kitapta” dúnıejúzinde joǵalyp ketý qaýpi bar erekshe qorǵalatyn janýarlar men ósimdikter jazylǵan. Kitapta erekshe qorǵalatyn ósimdik men janýar ataýy ǵana emes, sonymen qatar olardyń qazirgi sany men jaǵdaıy da kórsetiledi. “Qyzyl kitapqa” engen janýarlar men ósimdikter erekshe qorǵalýy kerek. Ár eldiń óz “Qyzyl kitaby” bar. Keı memlekette bul kitap zań qujaty túrinde qoldanylady, ıaǵnı onda jazylǵan janýar men ósimdikti búldirse, qylmyskerdiń qalaı jazalanatyny da bekitilgen. Qyzyl kitaptyń qara, qyzyl, sary, jasyl, sur jáne aq tústi betteri bar. Qara betterde janýarlar men ósimdikterdiń joıylyp ketken túrlerdiń tizimi beriledi. Mysaly, endi ǵalamsharymyzda teńiz sıyry joq. Qyzyl betterde joıylý qaýpi bar janýarlar men ósimdikter tizimi beriledi.

“Qyzyl kitapqa” engen janýarlar:

Qyzyl qasqyr-Qazaqstan aýmaǵynda joıylyp ketken túr. Qyzyl kitapqa engen bul jyrtqysh Tán-SHan men Altaıdyń bıik jotalarynda taraǵan. Qyzyl qasqyr negizinen taýdyń joǵarǵy beldeýiniń jartasty shatqaldarynda, sýbalpi jáne alpi shalǵyndyqtarda, syrttar, ústirt tárizdi taýly dalaly jáne ormandy ýchaskelerde, ásirese teńiz deńgeıinen 2500-4000 m bıiktikte mekendeıdi. Qasqyrdyń bul túri barlyq jerde óte sırek kezdesedi. HH ǵasyrdyń basynda birneshe ret Tarbaǵataı men Jońǵar Alataýynda tabylǵan. Biraq, sońǵy 40 jylda respýblıka aýmaǵynda osy janýardyń birde-bir kezdesýi tirkelmegen(Ýıkıpedıadan alynǵan)

Qabylan - Bul túr óte sırek kezdesetin jyrtqysh. Qabylandar túrli tıptegi shólderde mekendeıdi. Jáne olar tropıktik jáne sýbtropıktik aımaqtardaǵy ormandarda, taý betkeılerinde, jazyq dalalar men savannada, ózen boıyndaǵy toǵaılarda tirshilik etedi. Qabylan qazirgi ýaqytta Qazaqstan aýmaǵynda joǵalyp ketý shegine jetti, múmkin joǵalyp ta ketti(Ýıkıpedıadan alynǵan)

Shaǵyl mysyǵy - Qazaqstannyń janýarlar áleminde kezdesetin sany az, sırek túr.  Shaǵyl mysyǵy Qazaqstanda Mańǵyshlaq túbeginde jáne Ústirtte taraǵan. Bul mysyq Qarynjaryq jáne Sam qumdarynda ómir súrýi múmkin. Sondaı-aq, barlyq Qyzylqumdy soltústikten Syrdarıaǵa deıingi aýmaqty mekendeıdi. Shaǵyl mysyǵynyń Qazaqstandaǵy taralý aımaǵy ońtústiktiń qumdy shólin alyp jatyr. Olar kóbine qumdy shólderdi, ásirese qyratty, belesti, negizinen bekitilgen qumdarda mekendeıdi. Qazaqstanda naqty sany belgisiz (Ýıkıpedıadan alynǵan)

Qalqan asaımusa - Qazaqstanda sırek kezdesetin túr, óziniń taralý aımaǵy Qazaqstannyń soltústik shekarasynda ósedi. Qyrǵyz Alataýynyń batys bóliginde – Merke jáne Qaıyndy taý saılarynyń baýraılarynda kezdesedi. Buta bıiktigi 3 metrge deıin, japyraq pishinderi ár túrli jáne kóptegen aqshyl qyzǵylt tútik tárizdi gúlderi qalqan tárizdi gúl shoǵyryna jınalǵan. Butaqtary erekshe – qabyǵy altyǵa bólingen uzynshaq qabyrǵaly(Ýıkıpedıadan alynǵan)

Sholpashash Súmbili - Qazaqstanda óte sırek kezdesetin túr. Jekelegen oqshaý popýlıasıalary Jońǵar Alataýy, Soltústik jáne Batys Tán-SHanda kezdesedi. kóleńkeli ylǵaldy izbesti jáne sarqyramaǵa jaqyn, jylǵalar jaǵalaýyndaǵy taý jynystary shatqaldarynda ósedi(Ýıkıpedıadan alynǵan)

Sary lapyz-lapyzdar tuqymdasyna jatatyn Qazaqstanda sırek kezdesetin túr. Anda-sanda tek Batys Tán-shanda (Talas Alataý, Qarjantaý men Ýgam jotalary) kezdesedi, munda onyń taralý aımaǵynyń soltústik shekarasy ótedi (Ýıkıpedıadan alynǵan)

Árıne, men tek 3 janýardy men 3 ósimdik taldadym, Biraq 'Qyzyl kitapta' osyndaı sıaqty, sırek kezdesetin janýar men ósimdik óte kóp! Qyzyl kitappen tolyq tanysýǵa shaqyramyn!Sırek janýarlar men ósimdikterdi qorǵaıyq!

Kenesov Baǵlan

---