InfoHub Logo

Jeldibaı bolystyq keńseden kelgende ekpinimen taý qulatqandaı edi. Qara qulaqshyndy jelkege taman basa kıgen; arty tilik eski qara pálte delegeılenip, túıme bitkeni aǵytylyp ketken: erbıgen kishkene jebesin shıratyp tastapty. Kózi kúlim-kúlim etedi. Oń qolynda syrty kirlep, maılanǵan, o basynda-aq keneptiń shýmaǵy ekeni bilingendeı bir dorbasy bar; Kenep dorbadan kereginiń bári tabylady: kóılek-ystany da sonda, úgýli nasybaıy da sonda, biren-saran eski gazetterde bar. Bárinen qadirlisi, Jeldibaıdy ekpindetip júrgeni kúbirnadan naýqan ótkize kelgen ókildiń jazyp bergen mandaty; mandattyń ishinde astyn syzyp qoıǵan «tovarysh Jyndybaev» degen sóz bar. Kúbirnelik ókil sol mandatty berip jatyp:

— Tovarısh Jyndybaev, bul sereznyı naýqan, munyń polıtıcheskıı znachenıesi bar. Tak chto men senemin, bul naýqandy «provalıt» etpessiz, — degen.

— Meniń komandırovkaǵa shyqkanym jalǵyz bul emes, talaı tyǵyz naýqandardy da dúrildetip oryndap shyqqan kókeńmin naqa bolmaı bara jatsa máseleni qabyrǵasynan qoıyp jiberýden de taıynbaımyz, — dep Jeldibaı ókildiń, qolyn ustap, qysyp-qysyp qoıǵanda, ókildiń qolyn syndyryp jibere jazdady. «Apyrym-aı, myna shirkin elge barǵanda qaıtedi?» — degendeı bop, ókil alaryp bir qarady da, úndemedi.

Jeldibaıdyń aldyna tobylǵy tory atty bireý ákelip kese tarta berdi. Atqa qoqılana minip Jeldibaı baıaǵy kenep portfeldi qoltyqqa qysty. Ekpinimen tebinip qalǵanda, tory at yrshyp tústi. Qarsy soqqan jel Jeldibaıdyń qulaqshynynyń qulaǵyn deleń-del eń, etkizdi.

Attyń tuıaǵy jumsaq topyraqty ýystap laqtyrǵandaı burqyratty. Á degenshe bolmaı tory attyń ústi termen aq sabyndaı bolyp kópirdi. Aýyldyń qarasy úzilgen kezde, Jeldibaı artyna burylyp qarap tepektep shaýyp kele jatqan orta jasty kisini kórdi. Jyrtyq kúpisiniń etegi delegeılenip, tymaǵy myjyraıyp, jelge qarsy shyqqan soń kóziniń sorasy aǵyp kele jatyr eken. Jeldibaı atynyń basyn tejegen kezde, ol jaqyndaı berip:

— Apyrym-aı, shyraǵym, tym qatty júredi ekensiń-aý, — dedi.

Jeldibaı qara qulaqshyndy jelkesine taman ıterip qoıyp, jymyń-jymyń etti. Tory at entigip aıaǵyn bir ilgeri, bir keıin basty.

— Aı, otaǵasy, nadansyń-aý, jumystyń jaıyn bilmeısiń ǵoı. Men qyzý naýqanmen kelem. Aıańdap júrip ne bitirmekshimiz?! — dedi. Naýqanyna túsinbegenmen, Jeldibaıdyń qyzýlyǵyna at ıesi kisi den qoıdy. Qatarlasa júrip otyryp:

— Shyraǵym, osy eldiń ózinen shyqqan balamysyń, álde shetten kelip pe ediń? — dedi.

Jeldibaı ojyraıyp betine qarady. Shal kisi, kúpisi jyrtyq, saqaly uıysqan, jyrtyq kóılekten óńeshi soraıyp kórinip tur. Kedeıligi túrinen belgili. Kedeı bolsa, qosshyǵa múshe bolsa bir bolys eldiń «qosshy» komıtetiniń bastyǵy «Jeldibaı Jyndybaevty» bilmedi degen ne sumdyq? Jyndybaı adam bilmestik kisi me? Jarbol bolys bolyp turǵan kezde, Jyndybaı sonyń artynan shabarmany bolyp, bir bolys eldi siltideı tyndyrǵan kisi joq shyǵar dep oılaýshy edi... Tory attyń basyn tarta túsip:

— Osy eldikimin, shyraǵym, — dep shal kózin jypylyqtatyp tepektep jaqyndaı tústi.

— Endeshe, meni suramaı-aq qoı. Men Jyndybaevpyn. «Tovarysh Jyndybaev» deseń osy eldiń balasyna sheıin biledi.

Shal úndemedi. «Tolyp jatqan jyndynyń biri eken» dep ishinen oılady da, atyn shaýjaılap, tepektep júre berdi...

Aýylnaıdyń aýylynyń qarasy kórinisimen Jeldibaı shaba jóneldi. Aýylnaı jas bala jigit. Kóleńkesinen qorqyp otyrǵan áke-sheshesi bar eken, olar qalbańdap aldynan shyǵyp, Jeldibaıdy úıine túsirdi. Tórt qabat kórpeniń ústine Jeldibaı baryp otyra bergende, kempir ornynan turyp, tysy jyrtyq aq jastyqty Jeldibaıdyń arqasyna tosa berdi.

— Aýylnaı, qaıdasyń?

— Mundamyn.

— Qane, birdemeń bar ma, tońyp keldim...

Aýylnaı, bala jigit qoı, túsinbedi bilem, aýzyn ashyp turyp qaldy. Jeldibaı jymyń etip kúlip jiberdi.

— Bala ekensiń ǵoı, «kók moıynyń» bar ma deımin?..

Jeldibaıdy jylytý úshin on bes shaqyrym jerdegi qaladan «kók moıyn» ákelýge adam shaptyryldy.

...«Kók moıynnyń» qalǵanymen basyn jazyp Jeldibaı dalaǵa shyǵa kelgende, kún sáskelikke kelip qalyp edi.

Apa shabyr bulty bar. Kúnbatystan esken qońyr jel kúzdiń salqynyn betke ákelip soǵady... Arbaǵa baılaǵan buzaýlar búrsıip tórt aıaǵyn baýyryna alyp turǵan sekildi. Biren-saran áıelder, basyn doǵaldaı oratyp, tezek terip júr. Jaman tumaǵy jarbıyp, kýpisine oranyp, qorbıyp keıbir shaldar kúnshýaqta tyqyldatyp aǵash shaýyp otyr... Jeldibaı bárine qarady. Solardyń ishinen Jeldibaıdyń kózine shalynǵany shetki bir úıdiń esiginiń aldyndaǵy shaı qoıyp júrgen áıel bala boldy. Orta boıly, jasy on bes, on altynyń shamasynda bolar, qara barqyt shapany bar. Qyzyl tebeteıdi jelkesine taman salypty. Úı men jer oshaqtyń arasynda ersili-qarsyly júr edi. Bir ret samaýrynǵa aǵash salyp jatyp, basyn kóterip, Jeldibaıǵa qaraǵan sekildi boldy, qarady ma, qaramady ma, ol jaǵy belgisiz. Biraq Jeldibaı ezine qarady dep túsindi. Tamaǵyn keneı túsip, bu da qulaqshynyn bir jaq shekesine taman kıdi. Aýylnaıdyń sheshesi:

— Shyraǵym, qonaq, shaı pisti, — dep bir-eki ret aıtsa da, Jeldibaı ony elemesten, yntyqqan qyzyna qaraýmen boldy...

— At joq. Jurttyń bári jumysta. İbekeń úıinde bir at bar eken, qalaǵa júremin dep bermeı otyr, — dep, selsovet múshesi bir jigit Jeldibaıǵa jetip keldi.

— İbekesi kim?

— Myna shetki úıdiń ıesi.

Qolyndaǵy kesesin yrǵytyp jiberip, Jeldibaı ornynan qarǵyp turdy.

Kenep dorbasyn qymqyra ustap, qulaqshynyn júre kıip, shetki úıge júgire basyp kirip keldi. Sırek saqaldy aryq sary kisi tórt buryshty dastarqannyń orta beline otyryp, sary taba nandy týraı baýyrsaq qylyp otyr eken. Tompaq betti qara qyz sholpysyna taqqan kúmis teńgesi syldyrlap, bes batpan kir kenep oramalmen jýǵan keseni súrtip, shaı daıyndap jatyr...

Ekpinimen kirgen Jeldibaıǵa úı ıesi de, qyz da qaraı qaldy...

— Otaǵasy, atyńyzdy nege bermedińiz? Meniń kim ekenimdi bilmedińiz be? Men Jyndybaevpyn! Myna mandatpen tanys bolyńyz, dep kenep dorbadan búkteýli qaǵazdy sýyryp alyp, úı ıesi Ybyraı otaǵasynyń aldyna tarta berdi. Ybyraı sasyp, dastarqannan keıin sheginip ketti.

— Tanymaısyz ba?

— Tanymaıtyn edim, shyraǵym...

— Jaraıdy, hat tanymasańyz este bolar, úlkenderge arnap bıyl mektep ashylady, sonda aldymen sizdi jiberemin, ázirshe atyńyzdy jegińiz.

— Shyraǵym, nálók tóleý úshin qalaǵa aparyp astyq satqaly otyr edim.

— Sózdi qoı, nálógińdi artynan tóleı jatarsyń. Men qyzý naýqanmen júrmin, meniń naýqanyma bógeý isteseń, púrtekeldep, «Temirqan shoraǵa» aıdaýǵa da qudiretim keledi, — dep, úı ıesi Ybyraıǵa Jeldibaı búrkitshe túılikti.

Ybyraı sasyp atyna júgirdi. Shelek jýyp jatqan báıbishe shelegin tastaı berip, aýzyn sylp etkizip, tizesin qushaqtap otyryp qaldy. Qara qyz qoryqsa da ıba qylyp, uıalsa da temen qarap, kese jýýmen boldy.

Jeldibaıdyń kózi dastarqandaǵy týraýly sary taba nanǵa, samaýyryn janyndaǵy qara aıaqtyń kenerimen birdeı bolyp turǵan qaımaqty sútke tústi. Shoqqa qoıylǵan qumansha tolǵan qozydaı búıirlenip, saqyldap qaınap, shaıdyń ıisin murynǵa kirgizip barady. Kese súrtip otyrǵan qara qyzdyń byrtıǵan saýsaqtaryndaǵy tizilgen saqınalary Jeldibaıdyń nazaryn eriksiz aýdaryp turǵan sıaqty boldy. Jeldibaıdyń ashýy basyla túsip, dastarqannyń basyna keldi. Qyzǵa kúlimsirep qarap:

— Qaryndasym, shaı quıyp jiberesiń be? — dedi.

— Quı, qaraǵym, qaımaǵyń bolsa ber! — dep, sheshesi bezektep, samaýrynǵa tóne tústi.

Kenep dorbany tastaı berip, Jeldibaı Jyndybaev shaıǵa jabysty. Qyz shaı quıdy. Sheshesi, shıdiń ishindegi qara qazannyń betin sypyryp, bir aıaq qaımaqty Jeldibaıdyń aldyna ákelip tartyp:

— Je, qaraǵym, qarnyń ashyp qalǵan shyǵar, — dep aıaǵan

bolyp syılap jatyr. Biraq, bet ajaryndaǵy keıistik qaımaqty erkimen bermegendigin bildirip tur edi.

Ybyraı atty ákelse de jegilmedi. Jeldibaı shaıdy jaılasyp otyryp ishti. Shaı iship bola bergen kezde «jurt jınalyp daıyn tur» dep aýylnaı kelip edi, jıylysqa barýdyń ornyna Jeldibaı qonaqasy izdedi.

— Aýylnaı degender epti kelýshi edi, sen naǵyz bala ekensiń. Úkimet jumysyn ashyǵyp júrip istesin degen zańdy esh jerde kórgemiz joq, tústenip alyp barsaq ta bolady, — dedi.

Aýylnaı qysylyp, Ybyraıdy ońasha shaqyryp alyp sóılesip, toqty soı dep zyǵyr etti.

— Tórt toqtynyń úsheýin jazdy kúni soıyp, bireýin tuqymǵa qaldyryp edim. Kempir kónbeıdi ǵoı, — dep Ybyraı birsypyra qynjyldy.

Biraq, aýylnaı men «tóreniń» teris kózine ilikse, zyqysy shyǵatynyn sezip, amalsyzdan-aq toqtyny súırelep alyp keldi. Ybyraıdyń qatyny burynǵydan da jaman burtıyp, ashýyn syrtqa shyǵara almaı, óshin balalarynan aldy. Mańyna kelgen balalaryn qıratyp urýmen boldy.

Jeldibaı besin kezinde attandy. Aýylnaı aldyna ákelip atty ustaǵanda, úzeńgige aıaǵyn sala berip, Jeldibaı táltirektep qulap kete jazdady.

— Áı, aýylnaı, qymyzdy kep berip jibergen ekensiń, — dep óz-ózinen jyrqyldap kúldi.

...Toptanǵan jurt aýyl syrtynda turyp qarsy aldy. Májilis ashylyp, Jeldibaıǵa sóz berildi.

— Men Jyndybaevpyn! — dep bastady Jeldibaı.

Sodan sońǵysyn jurt ta uǵa almady. Ne aıtqanyn Jeldibaıdys ózi de bilgen joq. Áıteýir uzynnan-uzaq sozylǵan, bitpeıtin bir áńgime boldy. Jurt birine-biri qarap kúńkildesip:

— «Jyndybaev» dese, Jyndybaev eken! — desti...

***

...Birer aı ótkennen keıin gúbirnelik gazette Jyndybaev týraly habar basylyp shyqty. El ishine shyqqandaǵy istegeı jolsyzdyqtary terilip sotqa berilipti, túrmege jabylypty!

Jurt erkin demin alyp:

— Báse, solaı bolsa kerek, ornyn jańa tapqan eken!.. — desti.

1928

---