InfoHub Logo

1786 jyldyń qysqy keshteriniń birinde, Venanyń shet jaǵyndaǵy japyraıǵan aǵash úıde, buryn grafınıa Týnnyń aspazy bolǵan ázi shal ál ústinde jatty. Munyń ózi úı deıtin úı emes, baýdyń túkpir jaǵyndaǵy qaýqıǵan eski lashyq edi. Baýdyń ishi jel aıdap túsirgen shirik butaqtardan aıaq alyp júrgisiz, qadam basqan saıyn aǵash butaqtary sytyrlasa, kúrke ishindegi baılaýly tóbet yryldaı bastaıtyn. Ol da eziniń ıesi sıaqty, ólim halinde edi, ábden aljyǵan ıt tipti úrýden de qalǵan.

Budan birneshe jyl buryn kózin ot sharpyp, aspaz soqyr bolyp qalyp edi. Grafınıanyń is basqarýshysy sodan beri ony kúzetshiniń qosyna kóshirip ákep tastaǵan, tek anda-sanda talshyq etsin dep, tıyn-tebendep kómek berip turatyn.

Aspaz shaldyń kóńiline medeý tutar qarasy — on segizder shamasyndaǵy Marıa degen jalǵyz qyzy. Úıdiń bar jıhazy — bir kereýet, birer syqyrlaýyq eski oryndyq pen daǵaradaı ústel, erneýi shetinegen tabaq pen Marıanyń mańdaıyna basqan jalǵyz kúısandyǵy edi.

Kúısandyqtyń kóneligi sondaı, onyń ishekteri aınaladaǵy dybystyń bárine dyńyldap, ún qosyp turatyn. Aspaz kúısandyqty "óz úıiniń kúzetshisi" deıtin ázildep. Úıge kirgen kisiniń bárin kúısandyq qarlyqqan qartań únimen qarsy alatyn. Ajal aýzynda jatqan ákesin shomyldyryp, kir-qońysyn jýyp, salqyn taza kóılek kıgizgende:

— Men ómirimde sonymen áýlıe ákeı ataýlyǵa jibigen jan emes edim. Al qazir de qudaıdan ıman tileıtin jaıym joq, biraq óler aldynda, arym taza bolsyn, aıtyp keter birer sózim bar edi, — dedi shal

— Endi qaıttim? — dep surady Marıa úreılenip.

— Kóshege shyq ta, — dedi shal, — alǵash kezdesken kisini ál ústindegi adamnyń sońǵy aryzyn tyńdaýǵa úıge júrińiz dep shaqyrǵaısyń. Eshkim de sózińdi jerge tastamas.

— Bizdiń kóshe de bir, qulazyp jatqan dala da bir...— dedi Marıa sybyrlap, sosyn shálisin jamylyp, dalaǵa shyqty.

Qyz baq ishimen júgirip ótip, tot basqan qaqpany syqyrlata ashyp baryp, demigin basty. Kóshe qańyrap bos jatyr, tek tentek jel ǵana onyń boıymen japyraqtardy qýalaıdy, al tunjyr meńireý aspan sýyq jańbyryn búrkip tur.

Marıa aınalasyna elegizı qulaǵyn tosyp kóp turdy. Aqyrynda, oǵan shetendi jaǵalap, bir adam yńyldap kele jatqandaı boldy. Qyz oǵan qarsy júrdi, júzbe-júz kelip qalǵanda oqystan daýsy shyǵyp ta ketti. Álgi adam toqtady da:

— Bul kim? — dep surady.

Marıa ony qolynan shap berip ustaı aldy da, daýsy dirildep, ákesiniń ótinishin aıtty.

— Jaraıdy, — dedi álgi adam baısaldy túrde. — Áýlıe ákeı bolmasam da, bári bir emes pe, júrińiz.

Ekeýi úıge kirdi. Marıa shyraq jaryǵymen óńi júdeýleý kelgen kisini kórdi. Ol sý-sý shekpenin oryndyqtyń ústine tastaı saldy, ózi sypaıy da jupyny kıinipti — shyraq jaryǵy onyń qara qamzolyna, aqyq túımeleri men shilteri aq jaǵasyna shaǵylysyp, jaltyrap tur.

Ózi ýyzdaı jigit eken. Balaǵa tán erkelikpen basyn bir silkip tastap, opa sebilgen parıgin jóndedi de, kereýetke oryndyqty jaqyndatyp qoıyp, otyra ketti, sosyn eńkeıe túsip, ólmeli shaldyń júzine jadyraı kóz tastady.

— Sóıle, — dedi ol. — Múmkin, men qudaı emes, óner bergen qudiret-jigermen demińiz úzilgenshe kóńilińizge medeý bolarmyn, janyńyzdy jegideı jegen aýyrtpalyqtan aıyktyrarmyn.

— Sý qarańǵy bolyp qalǵanǵa deıin ómir boıy tyrbanyp eńbek etip em, — dedi shal sybyrlap, sosyn ol beıtanys jigittiń qolynan tartyp ózine jaqyndatty. — Eńbek adamynyń kúná jasaýǵa da mursaty kelmeıdi eken. Áıelim qurt aýrýyna shaldyqqan kezde — baıǵusty Marta dep ataýshy edi — bir emshi tolyp jatqan qymbat dári-dármek jazyp berdi jáne naýqasqa qaımaq qosyp, neshe túrli jemis-jıdek jegizip, qaınaǵan qyzyl sharap ishkiz dep buıyrdy, joqtyq ne istetpeıdi, men grafınıa Túnniń servızinen oımaqtaı ǵana altyn tostaǵandy urlap alyp, ony kúl-talqan etip úgip, satyp jiberdim. Endi sony oılasam, aza boıym qaza turady, qyzyma aıtýǵa da dátim shydamaıdy: ony bireýdiń sabaqty ınesin alma dep úıretip edim.

— Sol úshin grafınıanyń kútýshilerinen zábir kórgen jan boldy ma? — dep surady beıtanys kisi.

— Ant etemin, myrza, eshkim de zábir shekken joq, — dedi shal egilip, — altynnyń Martama paıdasy tımeıtinin bilsem, tiride jolarmyn ba!

— Sizdiń esimińiz kim? — dedi beıtanys kisi.

— Iogan Meıer, myrzam.

— Al, endeshe tyńda meni, Iogan Meıer, — dedi beıtanys jan, shaldyń soqyr kózin alaqanymen aıalap. — Siz jurt aldynda sútten aq, sýdan tazasyz. Sizdiń jasadym degenińiz kúná da emes, urlyq ta emes, qaıta súıgen júrektiń izgi erligi.

— Áýmın, — dedi shal kúbirlep.

— Áýmın, — dedi beıtanys jan. — Al endi maǵan aqyrǵy tilegińizdi aıtyńyz.

— Shirkin, dúnıe, Marıany qamqorlyǵyna alatyn kisi bolsa.

— Men qamqorshy bolaıyn. Taǵy qandaı tilegińiz bar.

Sol kezde ólmeli shal júzi jaınap, sańqyldaı til qatty.

— Qaıran dúnıe, men Martamdy eń alǵash jolyqqandaǵydaı, aq boryq balǵyn kúıinde kórsem. Jadyraǵan kúndi, osynaý kóne baqtyń jaınaǵan kóktemde jaıqalǵan shaǵyn kórsem. Biraq ony kórý qaıda maǵan, myrzam. Aljyǵan qarttyń sózine ashýlana kórme. Aýrýy qurǵyr meńdetti bilem.

— Jaraıdy, — dedi beıtanys kisi ornynan turyp. — Jaraıdy, — dedi ol taǵy da kúısandyq janyndaǵy oryndyqqa otyryp jatyp.

— Jaraıdy! — dedi ol daýystap úshinshi ret. Kenet edenge bir ýys kúmis teńgeni shashyp jibergendeı, úıdiń ishin ásem syńǵyr kernep ketti.

— Tyńda, — dedi beıtanys kisi. — Tyńda da kóre ber.

Ol oınaı jóneldi. Kúısandyq tili alǵash ásem áýezin tamyljyta tókken kezde, Marıa beıtanys kisiniń júzine kóz tastap edi. Onyń jazyq mańdaıy bozaryp, tuńǵıyq kózinde shyraq sáýlesi dirildep, oınap tur eken.

Uzaq jyldardan beri tuńǵysh ret kúısandyq quıqyljyta kúı tókti. Onyń úni aıadaı úıden shalqyp asyp, kúlli baq ishin kezip ketti. Kári tóbet kúrkesinen shyǵyp, basyn qısaıtyp, quıryǵyn bulǵańdatyp shoqıyp otyr. Japalaqtap qar jaýdy, biraq ıt silkinip-silkinip otyra berdi.

— Meniń kózim ashyldy, myrza, men kóremin! — dedi shal basyn kóterip. — Men Martamen jolyqqan kúndi kórip turmyn, ol sonda uıalǵannan sút quıylǵan qumyrasyn syndyryp alyp edi. Bul qystyń kúni taýda bolǵan-dy. Aspan kógildir áınekteı móp-móldir edi, Marta syńǵyrlap kúlip edi, — dedi shal, kúıdi tyńdaı túsip.

Beıtanys kisi qarańǵy terezege qarap oınap otyr.

— Al, endi eshteńe kórdińiz be? — dep surady ol. Shal kúıge eltigen, ún qatqan joq.

— Qalaısha kórmeısiz, — dedi beıtanys kisi julyp alǵandaı, kúısandyqty tartyp otyryp. — Áne, qara túnek aspan móldirep, kógildir tartty, shyrqaý bıikten shuǵyla quıylyp, sizdiń kári aǵashyńyz kúltelenip, sheshek atty. Menińshe, bul almanyń gúlderi ǵoı, ol osy jerden, bólmeden qaraǵanda qyzǵaldaqqa uqsaıdy. Áne, kún shýaǵy tas dýalǵa túsip, ony jylytty, dýal býsanyp tur. Bul, múmkin, erigen qar sýy sińgen múk bolar. Al, aspan kókpeńbek bolyp jaınaı tústi, bizdiń eski Vena ústinen teriskeı jaqqa qaraı top-top qustar ushyp barady.

— Men bárin de kórip otyrmyn, — dedi shal daýystap.

Kúısandyqtyń tepkishegi baıaý syqyrlasa da, júzdegen adam qýana ándetkendeı, ǵajaıyp bir serpindi qush-áýez shyrqaı kóterildi.

— Joq, myrza, — dedi Marıa beıtanys kisige, — osynaý gúlder qyzǵaldaqqa tipti de uqsamaıdy. Bul bir túnde sheshek jarǵan alma aǵashtary ǵoı.

— Iá, — dedi beıtanys kisi, — munyń alma ekeni ras, biraq olardyń kúltesi alaqandaı.

— Terezeni ashshy, Marıa, — dedi shal.

Marıa terezeni ashty. Salqyn aýa bólmeni kernedi. Beıtanys kisi jaıymen, baıaý ǵana oınap otyr.

Shal jastyqqa sylq ete tústi, tynysy tarylyp, taramys qolymen kórpeni qarmalap jatyr. Marıa oǵan tura umtyldy. Beıtanys kisi kúı tartýyn qoıa qoıdy. Ol óz mýzykasymen ózi sıqyrlanǵandaı, kúısandyq qasynda qımylsyz otyr.

Marıa daýystap jiberdi. Beıtanys kisi ornynan turyp, kereýet basyna keldi. Shal entige, yqylyq ata til qatty:

— Men bárin de tap baıaǵy qalpynda kórdim, anyq kórdim. Biraq men seniń aty-jónińdi bilmeı...ólgim kelmeıdi. Esimiń kim!

— Meniń atym Volfgang Amadeı Mosart, — dedi beıtanys kisi.

Marıa kereýetten sheginshektep baryp, tizesin búgip, uly kúıshige ıilip tájim etti.

Qyz túregelgen kezde, shal úzilip ketken eken.

Terezeden sarǵaıǵan tań atyp kele jatty, úlpek qardan gúl taǵynǵan baq tań sáýlesine malynyp turdy.

1940 jyl

---