InfoHub Logo

Basy: Dofamın, neırobıologıa jáne neıromarketıng: nege qalaý sezimin baqytpen shatastyramyz

Ekinshi bólimi: Suranys boıynsha bólinetin dofamın

Úshinshi bólimi: Sizdiń dofamınergıalyq neırondaryńyz neden bólinedi?

Tórtinshi bólimi: Dofamınniń áserindegi mıyńyz: neıromarketıng serpilisi

Besinshi bólimi: Dofamın tyńshysyna aınalyńyz

Altynshy bólimi: Tájirıbe: dofamındi «Meniń qalaýym» degen kúshińizdi synaýǵa baǵyttańyz

Olds egeýquıryǵynyń tamaqtan bas tartyp, tordyń tok júrgizilgen edeninde ary-beri júgirgenin kórdi, biraq dofamınnyń sebimen týyndaǵan óz áreketimizdi túsinýge tyrysqanda kóbimizdiń jasaıtyn qateligimizdi jasady. Oıymyz jınaqy, únemi izdegen nársemizge umtylamyz, qalaǵan nársemizge qol jetkizý úshin jumys isteýge — tipti qınalýǵa da daıynbyz. Qalaýmyzdaǵy nysan bizge baqyt sılaıtyndaı bolyp kórinedi. Myńynshy shokolad, jańa asúı jabdyǵyn satyp alamyz, taǵy bir staqan ishimdik, jańa shynaıy dos, jaqsyraq jumys, joǵary tabys izdep ózimizdi sharshatamyz. Qalaýdan týǵan alańdaýdy baqyttyń kepilimen shatastyramyz. Oldstyń óz-ózin ábden qınaǵan egeýquıryqtary baqytqa kenelip jatyr dep oılaǵany tańqalarlyq nárse emes. Biz, adamdar, negizinde marapattan dámelenýdi kez kelgen qýanyshtan nemese izdegen marapattan ajyrata almaımyz.

Marapattyń ýádesi myqty, sol sebepti bizge baqyt syılamaıtyn nárseniń sońynan qýyp júre beremiz, raqattan góri azap beretin nárseni tutynamyz. Óıtkeni marapattyń artynan erý — dofamınniń basty mindeti, tipti nátıje ýádege saı bolmaı tursa da — ol sizge toqta dep buıryq bermeıdi. Kornell ýnıversıtetindegi taǵam men brendterdi zertteý zerthanasynyń jetekshisi Braıan Ýonsınk «Fıladelfıa» kınoteatrynyń kórermenderimen ázildesý arqyly osyny dáleldedi. Popkornnyń túri men ıisi — kóptegen adamdardyń dofamınergıalyq neırondaryn qozdyrýdyń senimdi ádisi: kelýshiler Pavlovtyń ıtterine uqsap, tilderi salaqtap, silekeıleri aǵyp popkornnyń alǵashqy ýysynan dámelenip kezekte turady. Ýonsınk kınosúıgish qaýymǵa eki apta burynǵy popkorndy satyp, ótkizip jiberdi. Adamdar kınoǵa aldanyp, muny jeı me, álde olar onyń shyn dámin sezip, laqtyryp tastaı ma, sony teksergisi keldi.

Fılmnen keıin kórermender eki aptalyq popkornnyń jaman: qatyp qalǵan, eskirgen, jabysqaq jáne júrek aınytarlyqtaı bolǵanyn aıtqan. Biraq olar aqshalaryn qaıtaryp berýdi talap etip dúńgirshekterge umtyldy ma? Joq, olar ony jep qoıdy. Olar dám reseptorlaryna emes, dofamınergıalyq neırondaryna sengen.

Bul qalaı bolýy múmkin dep oılanyp qalýymyz múmkin. Biraq buǵan tótep beretinder kóp emes. «Men bas tartamyn» degen kúshińizdi synap kórgen kezińizdi eske túsirip kórińiz. Qalaýyńyzǵa qol jetkizgende qýanyshqa bólengendeı nemese bólenetindeı bolyp túıilgen sıaqty sezim shyǵar. Degenmen alańdaý men onyń saldarlaryna naqty analız jasaý kóbine múlde basqa nárseni kórsetedi. Ári ketse qyzyǵýǵa berilip, ony qattyraq qalaý úshin marapat ýádesinen týyndaǵan alańdaý seziminen arylasyz. Sońynda ózińizdi sharshaǵan, razy emes, kóńili qalǵan, masqara bolǵan, aýrý nemese buǵan deıingimen salystyrǵanda baqytsyzdaý bolyp sezinesiz. Eger adamdar jalǵan marapatqa qol jetkizgendegi sezimderin jaqsylap zerdelep qarasa «sıqyrdyń» taraǵanyn kóredi. Eger mıyńyzdyń kútken nársesi (baqyt, lázzat, rahat, ýaıym men kúızelistiń aıaqtalýy) men sizdi ákep soqtyrǵan nársesin salystyrýdy májbúrleseńiz, ýaqyt óte ol kútýdi úırenedi. Máselen, eger tamaq súıer qaýym qomaǵaılyqty oıatatyn taǵamdy baıaýyraq jeı batasa, ádette olar taǵamnyń ádemi jáne hosh ıisti, biraq asa dámdi emes ekenin baıqaıdy. Eger de aýyzdary men asqazandary tolyp tursa, mılary báribir qosymsha tamaqty surata beredi. Tamaqtaný barysynda olardyń ýaıymy kúsheıe túsedi: keıde olar tym tez jutqandyqtan, tipti dámin de sezbeıdi, al sodan keıin ózderin fızıkalyq jáne rýhanı turǵydan tamaqtanýdan aldyndaǵydan da nashar sezinedi. Basynda bul ábigerge salýy múmkin: túptep kelgende olar taǵamnyń baqyt kózi ekenine shynymen sendi emes pe? Degenmen, zertteýler muqıat tamaqtanatyn adamnyń tamaqtaný máselesinde ózderin qolda jaqsyraq ustaı bastaǵanyn jáne artyq tamaqtanýdan da uzaqtaý bolatynyn kórsetedi. Ýaqyt óte kele olar artyq salmaqtan arylyp qana qoımaı, kúızelis, alańdaýshylyq pen tunjyrańqy kóńil-kúıge de azyraq dýshar bolady. Ózimizdi jalǵan marapattardyń ýádesinen aryltqanda, baqyt izdegen nysanymyz qaıǵylarymyzdyń eń basty qaınar kózi bolaǵanyn baıqaımyz.

Tájirıbe: marapattyń ýádesin tekserińiz

Mıyńyz baqytqa keneltem dep sendirgendikten únemi berilip ketetin eliktirgishten kútken syıdyń qanshalyq ras ekenin tekserińiz. Meniń sabaqtarymda kóbine tamaq, dúken aralaý, teledıdar jáne ǵalamtorda elektrondy poshtadan bastap, pokerge deıin ýaqyt ótkizýdi tańdaıtyn. Kóńil kóterýge abaılap kirisip, biraq oǵan berilip ketýden aýlaq bolyńyz.

Sizge marapattyń ýádesin syılaıtyn ne nárse ekenin: dámetý, úmit, qýanysh, alańdaýshylyq, silekeıdiń bólinýi — mıyńyz ben tánińizde bolatyn barlyq ózgeristerdi belgileńiz. Sodan soń buǵan berilińiz. Qyzyqtyrý barysyndaǵy sezim men kútý arasyndaǵy aıyrmashylyq qandaı eken? Marapattyń ýádesi joǵaldy ma, álde ol sizdi áli de kóbirek tamaqtanýǵa, kóbirek aqsha jumsaýǵa jáne uzaǵyraq otyrýǵa ıtermeleıdi me? Ábden qanaǵattanatyn ýaqytyńyz qashan bolady (jalpy ondaı bolady ma)? Álde tym kóp tamaqtanǵandyqtan, sharshaǵandyqtan, ashýlanǵandyqtan, keshikkendikten nemese «marapat» taýsylǵandyqtan ári qaraı jalǵastyra almaıtyn kezge jetesiz be?

Bul jattyǵýdy jasap kóretin adamdar ádette eki nátıjeniń birin baıqaıdy. Lázzat tájirıbesine muqıat nazar salǵandardiń keıbir ózderi kútkennen áldeqaıda azymen qanaǵattanatynyn baıqaıdy. Basqalary tájirıbeniń múlde qanaǵattandyrmaıtynyn, marapattyń ýádesi men shyn bastan ótken nárseniń arasyda úlken aıyrmashylyq bar ekenin anyqtaıdy. Eki zertteý de basqara almaıtyndaı bolyp kóringen jaǵdaıda óz-ózińizdi jaqsyraq basqarýǵa kómektesedi.

Qalaýdyń mańyzdylyǵy

Dárigerden dofamındi basyp tastaıtyn dárini suramas buryn, marapattyń ýádesi seziminiń jaǵymdy jaqtaryna nazar aýdarý kerek. Biz qalaýymyz ben baqytty shatastyrǵanda shynymen de keleńsizdikterge tap bolamyz, biraq qalaýdy joǵaltý da máseleniń sheshimi emes. Qalaýy joq adamnyń ómiri óz-ózin basqarýdy qajet etpes, biraq ol máninen de aırylady.

Táýeldiligi bar adam áýestigin joǵaltady

Adam múlde ustamdy jan emes edi. Ol 33 jasta bolatyn, ádette kúnine 10 bokal spırtti ishimdik iship, bir shymshym kokaın qoldanatyn, keıde buǵan ekstazıden qosatyn. Ol burynnan, toǵyz jasynan bastap ishetin, kokaındi 13 jasynan ıiskeı bastady jáne eresek jasynda marıhýana, kokaın, opıat jáne ekstazıge táýeldi boldy.

Barlyǵy ony otyrystan reanımasıaǵa áketken kúni ózgerdi: tekseris kelgende ol polısıa alyp ketpes úshin, ózinde bar esirtkilerdi tez qabyldap aldy (bul qısyndy sheshim emes, alaıda onyń aqyl-esin tolyq bilmegenin eskerý kerek). Kokaın, ekstazı, oksıdon men metadonnyń qaýipti kombınasıasy ólimge ákep soqtyratyn arterıaldy qysymnyń artýyna sebep bola jazdady jáne mıǵa otteginiń barýyn qysqartty.

Onyń esin jıdyryp, aqyrynda emhanadan shyǵarǵanymen, otteginiń ýaqytsha jetispeýshiligi báribir óz nátıjesin kórsetti. Adam esirtki men alkogólge degen áýestiginiń bárin joǵaltyp aldy. Ol bulardy múlde qabyldamaıtyn boldy, muny kelesi jarty jyldyqtaǵy medısınalyq synaqtar kórsetti. Bul ǵajaıyp ózgeris rýhanı kemeldik emes edi — ol ólim aýzynan aman qalǵan sátinen esin tolyq jımaǵan. Adamnyń ózi aıtqandaı, ol bar bolǵany psıhobelsendi zattardy tutynýǵa degen qalaýyn joǵaltyp alǵan.

Bul jaqsy ózgeris bolyp kórinýi múmkin, biraq ol kokaın men alkogólge degen qalaýyn ǵana joǵaltqan joq. Adam bar qalaýynan aıryldy. Ol ózin qýantatyn eshteńe oılap taba almady. Onyń qorqynyshy da, zer salý qabileti de joǵaldy, ol nemquraıly adamǵa aınaldy. Lázzatty kútý qabiletimen birge úmitin de joǵaltyp, tereń kúızeliske ushyrady.

Qalaýynyń joǵalýyna ákep soqtyrǵan ne? Adamdy emdegen Kolýmbıa ýnıversıtetiniń psıhıatrlary onyń mıynyń tomografıasynyń nátıjelerin zerttep, bul suraqtyń jaýabyn tapty. Esirtkini shekten tys qoldaný kezindegi ottegi jetispeýshiligi onyń qýattaý júıesin zaqymdaǵan.

Adamnyń jaǵdaıy «Amerıkanyń psıhıatrıalyq jýrnalynda» jarıalandy. Óte erekshe jaǵdaı: adam táýeldilikten zardap shegip júrdi de, kenetten «Men qalaımyn» degen kúshinen tolyq aırylyp qaldy. Biraq baqyttan dámetý qabiletin joǵaltatyn basqa da adamdar bar. Psıhologtar bul kúıdi angedonıa (týra aýdarǵanda «lázzatsyz») dep ataıdy. Angedonıasy bar adamdar ómirdi rahattanýdy kútpeıtin ádetterdiń jıyntyǵy sıaqty sýretteıdi. Olar tamaqtanyp, zattar satyp alyp, sóılesip, jynystyq qatynasqa túse alady, biraq olar lázzat  kútpeıdi. Al lázzat alý múmkindigi joǵalǵanda, umtylys, motıvasıa da joǵalady. Ózińizdi qýantatyn nárse oılap taba almasańyz, tósekten turý da ońaı emes. Qalaýdan múlde arylý úmitten, tipti kóptegen adamdardy — ómirge degen qushtarlyqtan da aıyrady.

Qýattaý júıesi tynyshtalǵan kezde, adam razylyqty emes, zaýyqsyzdyqty, apatıany sezinedi. Sondyqtan mılary dofamındi múlde derlik bólmeıtin parkınson syrqatyna shaldyqqan naýqastardyń kópshiligi tynyshtyqty emes, basylyp, janshyp qalǵan kúıdi bastan keshiredi. Shyn máninde, qazir neırobıologtar qýattaý júıesi qyzmetiniń álsireýin kúızelistiń bıologıalyq negizi dep sanaıdy. Ǵalymdar kúızelis kezinde adamdardyń mıy qalaı jumys isteıtinin zerttegen: olardyń qýattaý júıesi tipti birden, áp-sátte marapatqa ıe bolǵan jaǵdaıda da áreket ete almaıtyn bolyp shyqty. Azdaǵan belsendilik nyshany bar, biraq ol «Men qalaımyn» jáne «Talpynýǵa daıynmyn» degen túrtkilerdiń oıanýy úshin jetkiliksiz. Adamdar qyzyǵýshylyǵy men umtylysyn, motıvasıasyn joǵaltady — kúızelis, depressıa degen de osy.

Marapattyń qarama-qaıshylyǵy

Stýdentterimniń kópshiligi sıaqty, siz de endi ne isteý kerek dep suraıtyn shyǵarsyz. Syıdyń, marapattyń, ýádesi baqytqa kepildik bermeıdi, biraq marapat ýáde etilmese, baqytsyz bolarymyz anyq. Eger oǵan qulaq assaq azǵyrylamyz. Biraq onsyz bizdi eshteńe qyzyqtyra almaıdy.

Bul naǵyz dılem jáne ony sheshý ońaı emes. Marapattyń, syıdyń ýádesi bizdi ómirge umtyldyrý úshin kerek ekeni anyq. Sáti tússe, qýattaý júıesi bizge muny ǵana bermeı — bizge qarsy shyqpaıdy da dep úmitteneıik. Biz únemi qalaýymyzdy týdyryp jáne sol qalaýdy sırek qanaǵattandyratyn táýlik boıǵy múmkindikter, tehnologıa men jarnama áleminde ómir súremiz. Eger óz-ózimizdi basqarǵymyz kelse, ómirimizge mán beretin shynaıy marapattardy kóńildi arbap, táýeldilik týdyratyn jalǵan marapattardan aıyrýdy úırenýimiz kerek. Muny úırený qolymyzdan bar kelgenniń eń durysy shyǵar. Bul ońaı bola bermeıdi, biraq mıda bolyp jatqan nárselerdi túsiný máseleni azdap jeńildetýi múmkin. Olds pen Mılnerdiń tetikti basatyn egeýquıryǵyn eske sala otyryp, azǵyrylyp aldanatyn kezimizde sana tazalyǵyn saqtap, mıymyzdyń ózimizdi aldaýyna jol bermeýimiz múmkin.

Túpki túıini

Qalaý arqyly mı bizdi áreketke ıtermeleıdi. Kóz jetkizgenimizdeı, qalaý óz-ózin basqarýǵa qaýip tóndirýi de, sonymen qatar, erik kúshiniń kózi de bolý da múmkin. Dofamın bizdi eliktirgish nársege baǵyttaǵanda, qalaý men baqytty ajyrata alýymyz kerek. Sondaı-aq dofamın men marapattan dámetýdi ózimizdi jáne basqalardy motıvıvasıalaý úshin de qoldana alamyz. Túptep kelgende qalaý sezimi jaqsy da, jaman da emes, bastysy ol bizdi qaıda aparatynynda jáne onyń sońynan erý nemese ermeý kerek pe degendi ajyrata alýymyzda.

Negizgi oı: mıymyz marapatty ýáde etýdi baqyttyń kepildiligimen shatastyrady, sóıtip rahatty bizge bermeıtin nárselerden izdeımiz.

Jaqynnan qaraǵanda:

— Sizdiń dofamınergıalyq neırondaryńyz neden bólinedi? Sizge marapat ýádesin beretin jáne lázzat izdeýge ıtermeleıtin ne nárse?

— Sizdiń dofamınergıalyq neırondaryńyzdy kim basqarady? Satýshylar sizdi syıdan dámelendirýmen qalaı arbaıtynyna nazar aýdaryńyz.

— Qalaý kúızelisi. Qalaýyńyzdyń qaı kezde stress pen alańdaýshylyqty týdyratynyn baqylańyz.

Tájirıbeler:

— Dofamındi «Qol jetkizem» degen kúshińizdi synaýǵa baǵyttańyz. Eger qandaı da bir sharýany ózińizge unamaǵandyqtan keıinge qaldyrsańyz, ony dofamınergıalyq neırondaryńyzdy yntalandyratyn nársemen baılanystyryp, iske kirisińiz.            

— Marapat ýádesin tekserińiz. Mıyńyzdyń sezdirýinshe sizdi baqytqa bóleıtindeı kórinetin, biraq eshqashan qanaǵattandyrmaıtyn (máselen, tamaq, dúken aralaý, teledıdar kórý nemese ǵalamtor) ispen aınalysyp kórińiz. Shynaıylyq mıdyń ýádesine sáıkes kele me?

---