InfoHub Logo

Yzyńdaǵan shirkeı.

Qalyń ný záıtún japyraǵy arasyna, quddy bir myńdaǵan sym ishekti tartyp tastaǵandaı, qýqylt japyraqtar jelge elbireı qalǵan. Japyraqtar ishekke tıip, tynymsyz tıgen bolymsyz lypyldan aýa adamdy eltitkendeı bir dýyldaǵan dybyspen syńsyp tur. Bul áli mýzyka bola qoımaǵanmen, biraq áldebir kózge ilespeıtin qoldar kórinbeıtin júzdegen arfalardyń qulaǵyn kúılep, tap osy qazir tóńirek tyna qalyp, sodan soń kúnge, aspanǵa, teńizge arnalǵan gımn kúıi gúrildeı jónelgeli turǵandaı, ylǵı yntyǵa kútesiń.

Esken jelmen yrǵalǵan aǵashtar shoqtyqtaryn silkip, tap bir taýdan teńizge qaraı andyzdap kele jatqandaı. Tolqyn jaǵalaýdaǵy tastardy bir qalypty kúmpildete tepkilep jatyr; kógildir aıdynyna samsı kep qonǵan sansyz shoǵyr qus quddy bir baǵytqa qaraı túp-túgel júze jónelip, tuńǵıyqqa súńgip ǵaıyp bop ketip, qaıtadan qylt etip, syzyla syldyrlap turǵandaı, teńiz beti jaınaǵan appaq teńbilge lyq tolǵan. Solardy eliktirip ózine shaqyrǵandaı, surǵylt qusqa mezgegen eki keme úsh qabat jelkenderin kókke kóterip, kókjıekte shaıqalyp tur; osynyń bári de — jadyńnan shyǵýǵa aınalǵan, ertede kórgen bir túsińdeı bolyp, ómirge tipti uqsar emes.

— Kún bata qatty jel bolady! — dedi malta tasty alaqandaı jaǵalaýda, tas kóleńkesinde otyrǵan qart balyqshy.

Jaǵany tarpyǵan tolqyn teńizdiń ıisi burqyraǵan sap-sary, kúreń jáne jasyl talshyqtaryn tastarǵa úıip tastaǵan edi; kún kózi men tas ústinde qalǵan shópter solyp, ashshy aýadan ıodtyń aýyz qýyratyn ıisi ańqıdy. Alaqandaı jaǵalaýǵa buıra tolqyndar birin biri qýalaı kelip, kımeleı kirip jatyr.

Bet-aýyzy shúriship, shúmshıgen, qońqaq muryndy, terisiniń qap-qara qatparlaryna buǵynǵan, teginde jiti kórgendeı syńaıy bar, dóńgelek kózdi kelgen balyqshy qarttyń ózi qusqa beıim edi. Qoldarynyń ımıińkiregen saýsaqtary ıkemge kelmeı, sıdıyp qalǵan.

— Osydan shamasy, elý jyldaı buryn, myrzam, — dedi qart, tolqynnyń sybdyry men shirkeıdiń yzyńyna beıimdeý únmen. — Jurt jadyrap, jyr jyrlaǵandaı, tap osyndaı bir dúrildegen, dýmandy kún edi. Ákem qyryqta, ózim on alty jasta bolatynmyn, jáne ózim ǵashyq ta edim, jasyń on altyǵa kelip, jaıma-shýaq kún aıasynda júrgende mundaı nárseniń bolýy daýsyz da ǵoı.

— «Gvıdo, pensonı aýlaýǵa baralyq»,— dedi ákem.— Pensonı degenimiz, myrzam, qyzǵylt qanatty, dámi til úıiretin tátti balyq bolady, onyń ózin jurt koralla dep te ataıdy, óıtkeni bul balyq tuńǵıyqtyń túbinde korallalar júretin jerlerde ósip-ónedi. Ony jurt sý ortasynda turyp, aýyr saldaýyr taǵylǵan qarmaqpen aýlaıdy. Ásem balyq ózi bir.

— Sóıtip, ekeýimiz, oljaǵa qarq bolarmyz degennen basqa eshnárseni oıymyzǵa almaı, júrip kettik. Ákem tisqaqty balyqshy, qarýly adam edi, biraq sonyń aldynda ǵana kókiregi aýyryp, balyqshylar aýrýy — quıańnan saýsaqtary zaqymdanǵan bolatyn.

— Ózimizdi beıne bir teńizge qaraı túrtkilegendeı bop, jaǵalaýdan erkeleı esip turǵan tap myna jel me, bul asqan aılaly, zalym jel, — qasyńyzǵa qapelimde sezdirmeı taıap keledi de, ózińizden beıne bir qorlyq kórgendeı, aıaq astynan tap beredi. Sol sátte-aq jel ilip ala jónelgen qaıyǵyńyz keı-keıde tóńkerilip, ózińiz sýǵa da súńgip ketesiz. Jalǵyz-aq sátte astan-kesten bolyp, balaǵattap nemese qudaı atyn esińe túsirip, aýzyńdy jıyp alǵansha, áldeqaıda alysqa úıirip aıdap ala jóneledi. Bul jelden qaraqshy anaǵurlym adal. Degenmen, tabıǵat surapylynan adam árdaıym adal keledi.

— Ia, sóıtip osy jel bizge jaǵalaýdan tórt kılometrdeı uzaǵanymyzda kep kılikken edi, kórip otyrsyz, ózi ońbaǵan qorqaqsha oıda joqta jap-jaqyn jerden kep jarmasa ketti.

— «Gvıdo!— dedi ákem, zaqymdanǵan qolymen eskekke jarmasyp — myqtan, Gvıdo! Tasta ıakordi!»

— Biraq ıakordi jańa alyp jatqan kezimde jeldiń ekpinimen ákemdi kókirekke bir túıgen eskek onyń qolynan shyǵyp kete bardy da, esinen tanǵan ákem qaıyqtyń túbine sylq ete tústi. Sát saıyn tóńkerilip qalǵaly turǵandyqtan ákeme járdemdesýge mursham kelmegen edi. Alǵashqyda bári de ip-ilezde isteledi: eskekti qolyma alar-almastan-aq sý shańyna kómilip, áldeqaıda zymyrap bara jatqan ekeýmizdi tolqynnyń shoqtyǵyn sypyra aıdaǵan jel, kúnámizdi tipti tıtteı jýyp-shaıaıyn demegenmen, biraq kádimgi poptan da beter peıildenip, sýmen sypalaı berdi.

— «Mynaý qaterli eken, balam! — dedi ákem esin jıysymen jaǵalaý jaqqa qarap. — Bul uzaqqa sozylady eken, qymbattym».

— Eger jas bolsań, qaýip-qaterge ońaılyqpen ılana bermeısiń ǵoı, eskekti espek bop jantalasyp, zulym perilerdiń lebi — sol bir jel ózime qurmettep myńdaǵan kór qazyp, janazamdy tegin shyǵarǵan qaterli sátte sý ishinde isteletin árekettiń bárin de istep baqtym.

— «Tyrp etpe, Gvıdo, — dedi ákem, basyndaǵy sýdy silkip, myrs etip qoıyp. —Teńizdi shyrpymen shuqyǵannan ne ónýshi edi, táıiri? Qaıratyńdy irik, áıtpese, úıdegiler ózińdi beker kútip júrer».

— Kishkentaı qaıǵymyzdy, dop oınaǵan balasha, olaı da, bulaı da domalatyp, qaıyqtyń erneýinen syǵalap, basymyzdan asa kóterilgen kók-ala tolqyn ókire silikken kezde birese qurdymǵa qulap, birese tolqynnyń aqshýlan jotasyna órmeleı berdik te, qaıyǵymyzǵa usap, qaltyldaǵan jaǵalaý da bizden barǵan saıyn zymyrap alystaı tústi. Sol jerde ákem:

— «Jerge oralsań, bálkı, sen oralarsyń, biraq meniń oralar jaıym joq! Balyq pen jumys jaıynda aıtar áńgimeme qulaǵyń sal...» — dedi.

Sóıtip, ol ózi biletin balyq ataýlynyń bar ádeti týraly — olardy qaıdan, qaı ýaqytta, qalaı molyraq aýlaýǵa bolatyndyǵy jóninde áńgime aıtýǵa kirisken edi.

— «Odan da, bálkı, ımanymyzdy aıtqanymyz jón bolar, áke?»— dedim men, sharýamyzdyń shataqqa aınalǵanyn ishim sezip, óıtkeni, ekeýmiz jan-jaǵynan azý tisin aqsıtqan bir top aq ıttiń ortasynda turǵan qos úı qoıanyndaı bolyp qalǵan edik.

— «Bir táńiri bárin de kórip otyr! —dedi ol. — jer úshin jaralǵan adamdardyń búıtip teńizde quryǵaly turǵanyn ári jan saýǵalaýdan kúderin úzgen solardyń bireýiniń óz balasyna bar bilgenin aıtýǵa tıis ekendigin ol bilip otyr. Jer men adamǵa jumystyń kerek ekendigin bir táńiri túsinedi...»

— Sóıtip, jumys jaıynda bar bilgenin aıtyp bolǵan soń ákem endi adamdarmen qalaı aralasyp ómir súrý kerek ekendigi jóninde sóıleýge kirisken edi.

— «Qazir meni úıretkendeı ýaqyt pa? — dedim men. — Jerde júrgende sen muny aıtpaǵan ediń ǵoı!»

— «Jerde júrgende ajaldyń bulaı alqymǵa alǵanyn sezgen joq edim».

— Jel qasqyrsha ulyp, tolqyn shalpyldap jatqandyqtan, ákemniń men estisin dep aıqaılap sóıleýine týra kelgen edi, sóıtip ol aıqaılaı berdi:

— «Árdaıym ózińnen asqan birde-bir jaqsy da, birde-bir jaman da joq dep júrgeısiń — osy durys bolady! Dvoránın men balyqshy, pop pen soldat — bári bir-aq dene, ózgeler syqyldy, sen de sol deneniń bir dilgir múshesisiń. Adam balasymen jaqyndasarmanǵa kelgende onyń boıyndaǵy jaqsylyǵynan jamanshylyǵy basym dep ómiri oıyńa alýshy bolma, onyń boıyndaǵy jaqsylyǵy basym dep oıla — bul osylaı bolady! Jurt ózinen suraǵan nársesin ǵana beredi».

— Bul sózder, árıne, onyń aýzynan birden shyqpaı, bylaısha aıtqanda, aýmaǵan buıryq syqyldy bop estilgen edi, óıtkeni ekeýmiz bir tolqynnan ekinshi bir tolqynǵa yrǵyp kele jatqandyqtan, bul sózderdi qulaǵym birese astan, birese ústen, shashyraǵan sý arasynan shalǵan bolatyn. Sóziniń kóbin maǵan jetkizbeı jel qaǵyp áketip, kóptegen sózine túsine de almadym, sát saıyn aranyn ashyp ajal turǵanda, úırene qoıýǵa murshań "kelýshi me edi, myrzam! Ózim qatty qorqyp ketken edim, óıtkeni, búıtip alasurǵan teńizdi kórgenimniń ózi sol bolatyn, sóıtip onyń ústinde ózimdi-ózim tipti sonsha bir dármensiz de sezingen edim. Sol kezde me eken álde keıinnen be eken, onshasyn aıta almaımyn, áıteýir sol saǵattardy esime túsire otyryp ózim kóńilimde kúni búginge deıin saırap turǵan bir sezimdi basymnan keshirgen edim.

— Ákem dál osy kúni búgindeı kóz aldymda: qalpaǵyn sý shaıyp áketken basy men ıyǵyna tolqyn ońnan da, soldan da shapshyp, aldan da, arttan da gúrsildetken kezde qaıyqtyń túbinde shombal qoldaryn jaıyp, saýsaqtarymen kemerge tisteı qatqan ákem basyn silkip, pysqyrynyp maǵan aýyq-aýyq aıqaılap qoıyp otyrǵan edi. Sýǵa súmetilip kip-kishkentaı bolyp, qoryqqannan nemese, bálkı, aýyrǵannan da bolý kerek, eki kózi sharasynan shyǵyp ketken edi óziniń. Onysy aýyrǵannan bolar dep oılaımyn ózim.

— «Beri qara! — dedi ol álsin-áli aıqaılap. — Eı, estip otyrmysyń?»

Keı-keıde men:

— «Estip otyrmyn!» — dep qoıdym.

— «Adamnyń istegen jaqsylyǵyn esińde saqtaǵaısyń».

— «Maqul!» — dedim men.

— Jerde júrgende ózi menimen ómiri búıtip sóılespeıtin edi. Aqjarqyn, meıirimdi adam bola tursa da, biraq ózi meni áli bala kórip, betime mysqyldap, kúdiktene qarap otyrǵandaı bolyp kórindi. Jastyq degenińiz menmenshil keledi ǵoı, keı-keıde onysyna ózim tipti namystanyp ta otyrdym.

— Ákemniń aıqaıy kóńilime dem bergen edi, osynyń báriniń buljymastan oıymda qalǵany, bálkı, sodan da bolý kerek.

Qart balyqshy sál úndemeı, aq aıdyn teńizge kóz jiberip, jymıyp, kózin bir qysyp qoıdy da:

— Adamdardy baıqaı kele men ózim, myrzam, este saqtaý men túsiný ekeýiniń bir-aq sóz ekenin ańǵardym, al endi neǵurlym kóbirek túsinetin bolsań, solǵurlym jaqsylyqty kórgish te kelesiń, — nanyńyz, bul dál osylaı! — dedi.

— Ia, sóıtip, ákemniń ózime súıkimdi, súmetilgen bet-álpeti men sharasynan shyqqan kózderi áli esimde, — betime baıyppen, eljireı qaraǵan bul kózderden sol jerde ózim taǵdyrymnyń dál sol kúni bitpeıtinin sezgen edim. Qorqýyn-qoryqsam da, biraq qurymaıtyndyǵymdy bilgen bolatynmyn.

— Qaıyǵymyz, árıne, aýdarylyp qaldy. Sóıtip, kózimizdi ashtyrmaıtyn kóbikti býyrqanǵan sý ishinde ekeýimizdi tolqyn olaı da, bylaı da aýnatyp, qaıyqtyń tóńkerilgen túbine tómpeshteı berdi. Baılaýǵa keletin nárselerdiń bárin de qaırańǵa baıaǵyda-aq baılap tastaǵan edik, denemizden dármen ketpeı qaıyqtan aıyrylmastaı bop, jipten ustap alǵanymyzben, biraq sý ishinde taban tireý ońaı nárse emes. Ekeýimizdi tolqyn qaıyqtyń tóńkerilgen túbine talaı ret ushyryp shyǵaryp, sol sátte-aq odan shaıyp áketip otyrdy. Mundaıda eń pálesi, basyń aınalyp, sypaǵan sýdan qulaǵyń bitip, kóziń kórmeı, sol sýdyń ózin sylqyldatyp juta da beredi ekensiń.

— Osylaısha uzaqqa sozylyp, jeti saǵat ótken soń, jel birden ózgerip, jaǵalaýǵa lyqsı jóńkigen sý bizdi jerge qaraı ala jóneldi. Sol jerde qýanǵanymnan:

— «Myqtan!» —dedim aıqaılap.

— Ákem de birdeme dep aıqaılaǵan edi, men onyń tek:

— «Myljalaıdy...» — degen bir-aq aýyz sózin ǵana túsinip qaldym.

— Ákem aldymyzda áli de alysta jatqan tastar týraly oılaǵan edi, men oǵan nanǵam joq. Biraq ol istiń jaıyna menen góri qanyq edi,— aýmaǵan ulýsha, asyraýshymyzǵa súlikshe qadalyp alyp ári odan ájeptáýir soqqy jep, tula boıdan jan ketip, qaljyraǵan ekeýimiz taý tolqyn sý arasynda zaýlap kele jatqan bolatynbyz. Bul uzaqqa sozylǵan edi, biraq jaǵalaýda qaraýytyp turǵan taýlar kózge shalynysymen-aq, bári de adam aıtqysyz ip-ilezde bola qaldy. Teńselgen taýlar bizge taıap, basymyzǵa omaqasa qulaǵaly turǵandaı, sýǵa tónip kelgen kezde appaq tolqyn ekeýimizdi kótere bir laqtyryp tastaǵan edi, etiktiń ókshesi janyshqan jańǵaqsha sytyr ete túsken qaıyqtan aıyrylyp shyǵa bergen boıda jaqpar tastyń pyshaqsha qylpyǵan qojyr-qojyr qap-qara qabyrǵasyn, eń áýeli tóbemde túý-túý joǵarydan, sodan soń jańaǵy periler tyrnaǵynyń ústinen ákemniń basyn kózim bir-aq shalyp qaldy. Beli úzilip, bas súıegi mıyna deıin myljalanǵan ony jurt eki saǵattan soń ustapty. Basy daladaı bop jarylyp, mıynyń birsypyrasyn sý shaıyp áketken eken, bir-aq jaranyń ornynan kórgen, aýmaǵan qandy kóbik nemese qanshymaqtanǵan mármár syqyldy, qyzyl tamyrly surǵylt túıirlerim áli esimde. Tula boıynan saý tamtyq qalmaı, jan túrshigerlikteı bop myljalanǵanmen, óziniń bet-aýyzy ap-aman, jaıbaraqat kúıge túsip, kózderi múltiksiz, shart jumylǵan eken.

— Men ózim be? Ia, meniń ózim de ájeptáýir jentektelgen ekem, jaǵaǵa jurt ózimdi talyp jatqan kúıimde shyǵarypty. Tolqyn bizdi Amalfanyń ar jaǵyndaǵy bir jerge ákep tastaǵan eken, biraq jat jer bolǵanmen, balyqshy — óz adamdarymyz eken, mundaı oqıǵa balyqshylardy meıirlendirmese, tańdandyrmaıdy, óıtkeni, qaýip-qaterde ómir súrgen adam qashanda meıirimdi keledi.

— Menińshe, ákem jaıyndaǵy áńgimemdi ári elý bir jyl kókiregimde saqtaǵan syrlarymdy kóńildegideı ǵyp aıtyp bere almadym-aý deımin, — óıtkeni, munyń ózi ózgeshe bir sózderdi, bálkı, tipti jyr etýdi de tileıtin bolý kerek, biraq, balyq syqyldy, bizdeı baıyrǵy adamdar oılaǵan jerdeı shyǵaryp, maıyn tamyzyp sóıleı de almaımyz ǵoı! Aýyzben aıtaryńnan árdaıym kóńilmen sezip, bilgen syrlaryń kóp bolady.

— Bul arada áńgimeniń abzaly, ákemniń ajal saǵatynda óziniń aman qalmaıtynyn bile tura qoryqpaı, balasy, meniń qamymdy oılap, qaıratqa minip, óziniń mańyzdy kórgen nárselerin maǵan ýaqyt taýyp aıtyp berýinde bolyp otyr. Alpys jeti jyl ómir súrdim ózim, sóıtip ózim ákemniń qulaǵyma quıǵan sol nárseleriniń bári de yp-ras dep aıta da alamyn!

Qart, bir kezderi qyzyl bolǵanmen, búginde qońyrqaı tartqan qalpaǵyn basynan sypyryp, odan qorqoryn aldy da, tap-taqyr, jyltyr qara basyn eńkeıtip:

— Bári de yp-ras, qymbatty myrzam! Jurt sizdiń kórsem degen kúıińizdegideı bolady, jurtqa meıirimmen qarasańyz, ózińizge de, olarǵa da jaqsy, budan olar da, ózińiz de jaqsara túsesiz! Munyń ózi op-ońaı nárse! — dedi.

Jel barǵan saıyn qataıyp, tolqyn kóterilip, jaldanyp, appaq tarta bergen edi; teńiz betine qaptap shyǵa kelgen qalyń qus áldeqaıda alysqa qaraı sympyldaı júzip, baǵanaǵy úsh qabat jelkendi eki keme kók jıektiń kógildir deńgeıine túsip, kózden áldeqashan ǵaıyp bolǵan.

Araldyń shanshylǵan jarqabaqty jaǵalaýy tolqynnyń kóbigine kómilip, kókpeń-kók sý býyrqana shalpyldap, shirkeıler qoımastan, yntyǵa yzyńdaıdy.

---