InfoHub Logo

Ertede adam basyna bitpegen sulýdyń sulýy Malhýan degen qyz ótipti. Sol qyz týmastan alpys jyl buryn, alyp kúshtiń ámirimen Malhýannyń sýreti jer-jerdegi búkil handyqqa taratylypty.

         Qyzdyń sulý beınesine tań bolmaǵan jan qalmapty. Sol kezde bir ózinen basqany jan demeıtin menmenshil qara nıet han bolypty. Hannyń qyryq saraıy bar eken. Saraılarynyń sándiligi sondaı - jaqut, marjan, altyn, kúmistermen áshekeılep saldyrǵan eken.

         Han Malhýannyń sýretin kórip, qyzǵa ǵashyq bolady. Sondyqtan: «Eger osy qyz bul dúnıeniń ústinde týsa, qalaı da izdep taýyp alarmyn», – dep, ózine-ózi sert qyp, jansyz beıneni bir saraıǵa saqtaýǵa buıyrdy.

         Sóıtip, saraıdyń kiltin óziniń shashbaýyna taǵyp júretin boldy. Kúnderdiń kúninde hannyń jalǵyz balasy bas ýázirdiń balasymen oınap júrip, saraılardy ashyp kórmek boldy. Kórýge kóńili ketip, sheshesine kelip, saraılardyń kiltin surady. Kiltterdi alyp, saraılardy ashyp, aralap, qyzyǵyna qumartqan bala bir kezde bir kilttiń joq ekenin sezedi. Sheshesine kelip qaıta surap edi, sheshesi:

         — Shyraǵym, ol kilt ákeńniń shashbaýynda. Ony alý qıyn. Ákeń namaz oqyǵanda ǵana sheship qoıady, basqa kezderde ózinde bolady, – dedi.

         Balasy ákesin ańdyp júrip, kiltti urlap alyp, ýázirdiń balasymen saraıǵa keledi. Kelse, bir tamasha sulý aı dese aýzy, kún dese kózi bar qyzdyń sýreti tur. Sýretti kórip, hannyń balasy esinen tanyp qulaıdy. Bala biraz jatyp esin jınap, ýázirdiń balasynyń súıeýimen úıine keledi. Sonan bylaı naýqasqa ushyraıdy. Han táýipten táýip qoımaı qaratyp, balanyń aýrýyna shıpa izdeıdi. Táýip:

         — Balańyz sary aýrý. Onyń emi – Malhýan sulý. Sol qyzdy taýyp, balańyzǵa qossańyz, balańyz jazylady. Qazir ol qyzdyń týǵanyna segiz jyl. Ol Shyńǵyrly degen taýda turatyn Dáýit degenniń qyzy eken, – deıdi. Han jalǵyz balasyna ýáziriniń balasyn qosyp, ekeýine birdeı at-turman, er-toqym berip, birdeı kıimder kıgizip, jolǵa shyǵaryp salady. Sonymen eki bala Shyńǵyrly taýyn izdep, jolǵa shyǵady. Az júrdi me, kóp júrdi me, kim bilsin, bir kezde ekeýi qyryq kúnshilik qarańǵylyqqa túsip ketedi. Olardy qolyna shyraq ustaǵan bir qarıa jer ústine shyǵaryp salady.

         Qarıa aıyrylarda jón surady. Jigitter jónderin aıtty. Sonda qarıa turyp:

         — Balalarym, bul jol aýyr jol eken. Áýeli aldaryńnan bir jalmaýyz kempir kezdesedi, sol kempir bir qoıshy balany kórseter. Sol qoıshy bala Shyńǵyrlydaǵy Malhýan sulýdyń shaharyna jetkizer! – dep, shal batasyn beredi.

         Eki jigit júrip keledi, júrip keledi, bir kezderde aspanǵa qaraı býdaqtaǵan tútindi kóredi. Bul kempirdiń úıshiginen shyqqan tútin eken. Kempir eki jigitti kórip, qýana qarsy alady.

         Jigitter sálem berin úlgirgenshe bolmaı-aq, kempir han balasyn jutyp jiberedi de qaıta túsiredi. Raqymshylyǵy túsip, eki balanyń sulýlyǵyna tań qalyp, jón-josyǵyn suraıdy.

         — Balalarym, joldaryń bolsyn. Meniń raqymshylyǵym túsip, senderdiń bılikterińdi ózderińe berdim. Endi menen buıymtaılaryńdy surańdar.

         Balalar qýanyp ketti. Jónderin aıtty.

         — Maqsattaryńa jetesińder. Ol qyz osy aradan qashyq emes, mynaý kóringen - Shyńǵyrly taýy. Aldaryńda qalyń orman bar. Sol ormannyń ishinde Malhýan sulýdyń mekeni bar. Malhýan bilimdi, kórikti dep, dabyly jer jaryp jatyr. Qazir qyzdy qýlyq-sumdykqa oqytyp júr, ony oqytatyn sıqyrly kempir. Ol únemi haıýan qalpynda júredi. Kempirdiń qulqyny – altyn. Sol kempirdi altynmen ózderińe qaratyp ala alsańdar, Malhýan sulýdy da ońaı kóndiresińder. Meniń aıtarym - osy. Al endi qalǵanyn qoıshy bala túsindirer dep, kempir de jóneltip saldy.

         Eki jigit kóp keshikpeı ormanǵa tap boldy. Ormanǵa kirisimen, keshikpeı qoıshy balaǵa da kezdesti. Jónderin aıtysty. Qoıshy turyp:

         — Men senderge esh nárse aıtýǵa mindetti emespin, kerek etseńder, jón-josyqty siltep kórsetemin, aqyldy bolsańdar, ózderiń oılap sheshińder, – dedi.

         Qoıshy oń jaqqa qaraı qolyn kóterdi de, artyna da qaramaı júre berdi. Eki jigit ań-tań boldy. Ýázir balasy han balasynan:

         — Sen ne túsindiń? – dep surady.

         — Sen she?

         — Joq, men esh nárse túsinbedim, – dedi han balasy. Kóp oılańqyrap ýázir balasy:

         — Anaý qus ushqan jerdi kóresiń be, sol shahar bolýy kerek, – dedi.

         Aıaǵyn basa berip, ekeýi de tura qaldy. Qarsy aldarynda ókirgen ógizderdi kórdi. «Sıqyrly kempir» degen sóz esterinde, eki jigit sasyp, qaltalarynan myń dildáni alyp shashyp jiberip, aǵashqa tasalanǵan boldy.

         Álgi ógizderdiń biri kempir bola qalyp, dildáni jınap aldy da:

         — Azamat, beri kel! – dedi. Eki jigit sasqalaqtap, esh nárse deı almaı biraz turdy. Sonda kempir:

         — Iá, jigitter, jónderińdi aıtpasańdar da bilip turmyn. Malhýan meniń qolymda oqyp júr. Sender onymen sóılesý úshin biriń menen birer kún oqyńdar. Meniń Malhýandy oqytatyn sabaǵymdy úırenip baryp, bir kúni sabaq berińder, keıin Malhýan sulýdyń ózimen sóılesersińder, – dedi.

         Eki jigit birine-biri «sen úıren, joq, sen úıren» desip, aqyry ýázir balasy oqymaqshy boldy. Ýázir balasy sabaq berýge keledi. Malhýan ony sezip qalyp: «Kimdi aldaǵyń keldi», – dep, tartyp-tartyp jiberedi.

         Jigit esinen tanyp qalady. Sonda Malhýan aıaýshylyq jasap ári balanyń kórkine qyzyǵyp, jónin surapty.

         Jigit óziniń ýázir balasy ekendigin. han balasynyń Malhýandy izdep kelgenin aıtady. Malhýan tyńdap bolyp:

         — Men sizderge rızamyn. Elimizge qalmaq hany kelip, ákemdi qorqytyp, meni zorlap almaq bolyp jatyr. Mine, toıym bitip, oıynymnyń bastalǵanyna úsh kún boldy. Men sendermen birge qashaıyn, biraq qalmaq hanynan qutylý úshin úlken aıla kerek. Men ózderińe de maǵlum qalmaqtyń qasynda bolamyn. Al, sender osy arada meniń ákemniń ákesiniń tamy bar, sonda bolyńdar. Biz jaqyndaǵanda, men hannan ruqsat surap, kirip shyǵarmyn. Bireýiń ázir turyp, meniń kıimimdi kıip, qalmaq eline baryńdar. Qaıta qalaı kelesińder, ony ózderiń bilesińder, – deıdi qyz.

         Eki jigit tamǵa baryp, kútip jata beredi. Bir mezgilde saldyr-gúldir etip, kúımege mingen kúıeý men qalyńdyq óte berdi.

         Sonda Malhýan:

         — Taqsyr, ruqsat bolsa, mynaý ákemniń ákesiniń tamy edi, kirip, zıarat etip shyǵaıyn, – dedi.

         Zorǵa dep qolyna túsirgen sulýdyń aıtqanyn han eki etpeıdi, barýǵa ruqsat etti. Malhýan ishke kirisimen, ýázirdiń balasy syldyraǵan kelinshek bolyp shyǵa keldi. Sóıtip, qalmaqtyń eline kete bardy. Onyń kim ekendiginde hannyń jumysy da bolǵan joq, sebebi ýázirdiń balasy da asqan sulý bolatyn-dy.

         Han at shaptyryp, toı qyldy. Kelisimen Malhýan (ýázirdiń balasy) hanǵa shart qoıdy:

         — Taqsyr, siz meniń qasyma qyryq kúnge deıin jolamańyz, meniń osy tilegimdi oryndasańyz, men sizdi ólgenimshe, sheksiz súıýge ázirmin, – dedi.

         Han ruqsat etti. «Kelinshektiń» kelgen jerinde qaıyn sińilisi bar edi. Ekeýi biri «jeńge», biri «qaıyn sińili» bir jatyp, bir turdy.

Bir kúni «kelinshek»:

         — Erkejandy atqa úıretem, – dep, hannan ekeýine eki tulpar aldyryp minip qashty. Sóıtip, ekeýi qashqan betimen baıaǵy tam ishindegi hannyń balasy men Malhýanǵa keldi, tórteýi sonda jasyrynyp jata berdi.

         Malhýan sıqyrlap, tamnyń esigi, tesigi de joq bolyp jabylyp qaldy.

         Osy kezde qalmaq eli búlinshilikke tap bolyp, astań-kesteńi shyǵady. «Oıbaı, kelinshek te joq, qyz da joq» desip, shýlasyp, tus-tustan izdeýge kirisedi. Taba almaıdy, biraq baıaǵy qoıshy bala olardyń tamda jatqanyn aıtyp qoıady. Han tamǵa kelse, esigi joq, tek bir biteý kúmbez tur. Ótirik aıtty dep qoıshyny sabatady.

         Aqyry sharshap. han eline qaıtty. Han ketkennen keıin, sıqyrly kempir:

         — Balalarym, endi baryńdar, senderdi izdegenmen qorqynysh joq, joldaryń bolsyn! – dep, qaıtaryp jiberedi jolǵa salyp.

         Balalar elge tórteý bolyp qaıtty. Júre-júre bir bulaqqa keldi, tynyǵyp dem almaqshy bop ári-beri otyrǵannan keıin, kózderi uıqyǵa ketti. Bári uıyqtap ketti, tek ýázirdiń balasy ǵana uıyqtaı almady.

         Bir kezde terektiń basyna qonǵan qos qarǵa adamsha sóılese bastady. Birinshi qarǵa:

         — Paı! Paı! Han balasynyń sulýyn-aı. Biraq ómiriniń qysqasyn-aı! – dedi.

         Ekinshi qarǵa:

         — Nege? – dedi.

         Sonda birinshi qarǵa turyp:

         — E, nege deriń bar ma, onyń ákesi Malhýanǵa ǵashyq. Balasyn qurtý úshin ákesi áreket jasap otyr. Han balasynyń úıinde ózi úıretken tulpary bar eken, ákesi sol tulpardy ýlap, balasynyń aldynan jiberip, óltirmek kórinedi. Osyny han balasyna jetkizgen kisi tizesine deıin qara tas bolsyn! – dedi.

         Álden soń álgi qarǵa otyryp:

         — Balanyń ákesi tamaqqa da ý qosyp ázirlepti, – dedi de: «Osyny han balasyna jetkizgen adam emshegine deıin qara tas bolyp qatyp qalsyn!» – dedi.

         — Paı! Paı! Han balasyna tónip turǵan qaýiptiń jamanyn-aı, úıinde ózimen birge ósken mysyǵy bar eken, ákesi onyń da ústin ýlaǵan eken, bala ony ustamaı otyra almaıdy ǵoı! – dedi de ushyp ketti.

Ýázir balasy renjip, joldastaryn oıatyp «júreıik» dedi. Sóıtip, tórteýi elge kelip jetti. Bir mezgilde julqynyp, tizesin kemirip, balanyń tulpary aldynan shyqty. Ýázir balasy ony shaýyp óltiredi.

         Han balasy joldasynyń mundaı jaısyz qylyǵyna ishinen renjise de dosyn syılaǵandyqtan, úndegen joq. Bular úıine kelisimen, han toıdyń jabdyǵyna kiristi. Eki qyzdy bólek saraıǵa syılady. Tamaq ázir boldy. Ýázir balasy ákelgen dámniń kúl-talqanyn shyǵardy. Kesh boldy, tórteýi bir bólmege jatýǵa kelisti. Bir mezgilde mań-mań basyp kele jatqan mysyqty ýázir balasy shabamyn dep salyp qaldy. Qany shashyrap Malhýan sulýǵa tamdy. Tamǵan qandy soryp almaqshy bolyp umtyla bergende, han balasy oıanyp ketti.

         — E, sen meni kúndep júr ekensiń ǵoı, ákeme aıtyp darǵa astyram, – dep ákesine kelip shaǵym etti.

         — Oıbaı, áke, ózim uıyqtap jatqanda, myna ýázirdiń balasy Malhýandy súıip jatyr eken, endi muny joq qylý kerek, – dedi.

         Han dardy ázirletti. Dar túbine barsha halyq jınaldy. Ýázir balasy ólerin bilip, endi manaǵy basynan keshken jaılardy áńgimelep, qarǵanyń aıtqandaryn jyr ete bastady. Sony aıtqanda, ózi qara tas bolyp, qatyp qaldy. Joldasynyń adaldyǵyn bilip, han balasy ýázirge kelip:

         — Ne isteseńiz de qolyńyzdamyn, aıyp menen, – dep jylaı berdi. Ýázir han balasynyń eki kózin oıyp aldy da domalaq tasty arqalatyp qoıa berdi. Han balasy tasty kóterip, sharshap, shaldyǵyp, bir jerge kelse, birtalaı andar jınalyp, sóılesip otyr eken.

         Qasqyr turyp:

         — Iapyrym-aı, osy aranyń shóbi de, sýy da tamasha, kem-ketigińdi túzeýińe, joǵyńdy tabýyńa, tamaqtanýyńa – bárine de shıpaly, – dedi.

         Túlki turyp:

         — Ia, onyń ras, anada meniń aıaǵymnyń kemdigi osynyń sýynan jazyldy ǵoı, – dedi.

         Bala osynyń bárin estip, sýdy tabýǵa áreket jasady. Ol sýǵa kelip, kózin sıpap jiberip edi, kózi shaıdaı ashylyp ketti. Arqalaǵan tasty sýǵa salyp alǵan eken, óziniń joldasy burynǵy qalpyna kelipti. Sóıtip, ekeýi aqyldasyp, eldi izdemeı-aq, endi osy jerde eńbek eteıik desti.

         Olar jylqy baǵyp, bir hanǵa jaldanady. Kúnderdiń kúninde bir toıǵa baramyz dep, búkil jurt kete bastady. Eki jigittiń de barǵysy keldi, biraq han olarǵa at bermedi. Han balasynyń qaltasynda óz attarynyń bir-bir tal qyly júr eken. Sony tutatyp jiberip edi, attary jetip keldi.

         Toıǵa bular da keledi. Kelse, toı bolyn jatqan el óz eli eken. Han Malhýanǵa, ýáziri Erkejanǵa úılenemin dep jasaǵan toıy eken. Eki qyz saǵynǵan jarlaryn syrttan tanıdy, biraq qýanyshtaryn bildirmeıdi.

         Bir kezde han minbege shyǵyp, sóz sóıleıdi. Óziniń shekten tys qýanyshyn aıtyp: «Kim sóılese de ruqsat, tek meni maqtaıtyn bolsyn», – deıdi ol. Sonda ýázirdiń balasy shyǵyp, qasyndaǵy ómirlik dosynyń ómir tarıhyn aıtyp:

         — Han qasqyr, ýázir túlki bolsyn! – dep, sózin bitiredi.

Bala aıtyp aýzyn jıǵansha, han qasqyr bolyp, ýázir túlki bolyp, birin-biri qýa jóneledi.

         Eki jigit ózderiniń súıgen jarlaryna qosylyp, barsha murattaryna jetipti.

---