ادامنىڭ ىس-ارەكەتى - اسا ماڭىزدى ەكولوگيالىق فاكتور
بيولوگيا پانىنەن اشىق ساباق جوسپارى (8-سىنىپ)
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ادامنىڭ ءىس - ارەكەتى - اسا ماڭىزدى ەكولوگيالىق فاكتور (سلايدىمەن)
ساباقتىڭ ماقساتى: تۋعان تابيعاتتى ايالاپ قورعاۋ، وقۋشىنىڭ جالپى تابيعي ورتانىڭ ءبىرتۇتاستىعىن تۇسىنە بىلۋىنەن باستالادى. ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋدە وزىندىك جۇمىستاردى جۇرگىزۋ، قورشاعان ورتانىڭ تازالىعىن ساقتاۋعا، تابيعاتتى قورعاۋعا تاربيەلەۋ.
بىلىمدىلىك: ەكولوگيالىق ساۋاتتىلىققا تاربيەلەۋ
تاربيەلىلىگى: ەكولوگيالىق مادەنيەتتىلىككە تاربيەلەۋ
دامىتۋشىلىعى: وقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىنشە جۇمىس جۇرگىزۋىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءجۇرىسى
ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى: وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ، ساباققا
دايىندىعىن تەكسەرۋ
I ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ: سۇراق - جاۋاپ ءادىسى بويىنشا « كىم تاپقىر»ويىنى ارقىلى
1. شارتسىز رەفلەكس دەگەنىمىز نە؟
2. شارتسىز رەفلەكتەرگە مىسال كەلتىرىڭىز؟
3. شارتتى رەفلەكستەر دەگەنىمىز نە؟
4. شارتتى رەفلەكستى زەرتتەگەن عالىم كىم؟
II توپ ەرەجەسىمەن تانىستىرۋ
III ماعىنانى اشۋ كەزەڭى
جاڭا ساباق
سوڭعى جىلدارى دۇنيە جۇزىندە ەكولوگيالىق جاعدايلار شيەلەنىسە تۇسۋدە. ونىڭ كوپتەگەن سەبەپتەرى بار. نەگىزگى فاكتورلار كوبىنەسە ادامنىڭ ءىس - ارەكەتىنەن تۋىنداپ وتىر. ەڭ باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى – جەر شارىنداعى حالىق سانىنىڭ ارتۋى. جەر شارىنداعى حالىقتى ازىق – تۇلىكپەن، جىلۋ ەنەرگياسىمەن، كيىم-كەشەكپەن، ت. ب. ماتەريالدىق جاعدايلارمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قانشاما تابيعات رەسۋرستارى قاجەت. ونىڭ ۇستىنە، حح عاسىردا ادام عىلىم مەن تەحنيكانى يگەرۋ جاعىنان دا بۇرىن - سوڭدى بولماعان جەتىستىكتەرگە جەتىپ وتىر. اسىرەسە عىلىمي - تەحنيكالىق پروگرەستىڭ دامۋى قورشاعان ورتا جاعدايىن ناشارلاتىپ، ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا وراسان زور زيان كەلتىرۋدە.
الەمدىك ەكولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاۋىپتىلەرىنىڭ ءبىرى – بيوسفەرانىڭ لاستانۋى. لاستانۋ - جەر شارىنىڭ فيزيكالىق، حيميالىق، بيولوگيالىق ساپاسىنىڭ تومەندەۋى مەن ەكوجۇيەلەردەگى كۇردەلى وزگەرىستەر ارقىلى كورىنىس بەرۋدە. جەر بەتىندەگى مۇنداي وزگەرىستەر ءىرى داۋىلدار، سۋ تاسقىندارى، جانارتاۋ اتقىلاۋى، جەر سىلكىنۋ، تەڭىزدەر مەن مۇحيتتار دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى نەمەسە تومەندەۋى، قۋاڭشىلىق، ءورت سياقتى اپاتتارعا اپارىپ سوعۋدا. ادامنىڭ تابيعاتتى وزگەرتۋگە بايلانىستى ءىس - ارەكەتتەرى عالامشارداعى تىرشىلىك ءۇشىن ءقاۋىپ تۋدىراتىن وزگەرىستەردى تۋدىراتىن دەڭگەيگە جاقىندادى.
تابيعات شەتتەن تىس ەركىندىك پەن كەزدەيسوقتىقتى كوتەرمەيدى. ءوز كەزەگىندە تابيعات تا ادامنىڭ جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنە جاۋاپ رەتىندە ەكولوگيالىق اپاتتاردى “سىيعا” تارتادى. مىسالى، قورشاعان ورتانىڭ حيميالىق لاستانۋىنان جەر شارىندا “جىلۋ ەففەكتىسى”،“وزون تەسىگى”،”قىشقىل جاڭبىرلار”،”فوتوحيميالىق ۋ ءتۇتىن” سياقتى دۇنيەجۇزىلىك ەكولوگيالىق ماسەلەلەر ءجيى بايقالىپ وتىر. اتالعان اپاتتى قۇبىلىستار بۇكىل عالامشاردىڭ ىرعاقتى تەپە - تەڭدىگىن بۇزىپ، دۇنيەجۇزىلىك كليماتتىڭ وزگەرۋ ءقاۋپىن تۋعىزۋدا. ول سوڭعى جىلدارى ءجيى بولىپ وتىرعان قۋاڭشىلىق، شولەيتتەنۋ، قۇرلىقتاعى سۋ ايدىندارىنىڭ تارتىلۋىنان بايقالادى.
لاستانۋ
ادامنىڭ ادام دەگەن ارداقتى اتقا يە بولۋى وتە كۇردەلى جاعداي. ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋى تابيعي جانە الەۋمەتتىك ورتادا قاتار بولعاندىقتان، ونىڭ تىرشىلىك ەتۋىندە بيولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك ءمانى تىكەلەي تىعىز بايلانىستا انىقتالادى جانە سيپاتتالادى.
ادامنىڭ سانالى ءىس - ارەكەتىنەن تابيعاتتىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋىن زەرتتەگەندە، ونىڭ بيولوگيالىق ءمانىن انىقتاپ، ەسكەرۋ قاجەت. ونى عىلىمي تۇرعىدان تەرەڭىرەك سيپاتتاۋ كەرەك. ادام ورگانيزمىنىڭ ەرەكشەلىگى: جۇيكە جۇيەسىنىڭ وتتەكپەن، قورەكتىك زاتتارمەن جەتكىلىكتى قامتاماسىز ەتىلۋى، دەنساۋلىقتىڭ بولۋى، سانانىڭ دۇرىس قالىپتاسىپ، دامۋى جانە پاراساتتى اقىل بولۋعا نەگىز قۇراتىن جاعدايلار. اقىل دەگەن ادام ورگانيزمىنىڭ فيزيولوگيالىق، پسيحولوگيالىق جاعدايى، ءبىلىمى، ومىرلىك تاجىريبەنى مەڭگەرۋى، مادەنيەتتىلىگى، رۋحاني دامۋى، تاجىريبەلىلىگى جانە ت. ب
ادامنىڭ سانالى ءىس - ارەكەتى ناتيجەسىندە عىلىمدا نووسفەرا دەگەن ۇلكەن ۇعىم پايدا بولدى. نووسفەرا ەكى ادىسپەن تىرشىلىك ەتەدى. ءبىرىنشى، بارلىق بيوسفەرانىڭ ورگانيكالىق وزگەرۋى. ەكىنشى، بيوسفەرانىڭ بۇتىندەي ساقتالۋىمەن قاتار ودان تەحنوسفەرانىڭ ءبولىنۋى جانە وقشاۋلانۋى. وسى ەكى باعىتتىڭ ەۆوليۋسيا قۇبىلىسىندا قاتار دامۋى تابيعاتتا بولاتىن وزگەرىستەردى كوبەيتە بەرەدى.
تابيعات زاڭدارىن مەڭگەرۋدە جانە تەحنيكانى دامىتۋ بارىسىندا ادامزات ءوزىنىڭ قاجەتىنە ساي نووسفەرانى جاسايدى. نووسفەرا – ادامنىڭ سانالى ءىس - ارەكەتىنىڭ بيوسفەرادا دامۋىن انىقتاۋشى نەگىزگى فاكتور بولۋىنا وراي بيوسفەرانىڭ جاڭا جاعدايعا كوشكەن دەڭگەيى. نووسفەرا – بيوسفەرا مەن قوعامنىڭ ءوزارا قارىم - قاتىناسىنىڭ بايلانىسىنان بولاتىن ساپالى تۇردەگى جاڭاشا ۇيىمداسۋ ءتۇرى. نووسفەرانىڭ دامۋى ادامزات وركەنيەتىنىڭ جەر بەتىندە پايدا بولۋىنا جانە قالىپتاسۋىنا بايلانىستى. نووسفەرانىڭ بەلگىلى باعىتتا دامۋىنىڭ نەگىزگى انىقتاۋشى فاكتورى – سانالى ءىس - ارەكەتتەر. سانالى ءىس - ارەكەتتەر جەر بەتىندە جاڭا گەولوگيالىق قۇبىلىس بولىپ، تابيعاتقا وزگەرىستەر اكەلەدى.
ادامدى قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىنا مىناداي قوسىمشا فاكتورلار اسەر ەتەدى: 1) پايدالانىلعان ءار ءتۇرلى حيميالىق زاتتار جانە ولاردى وراعان گازەتتەر، قاعازدار، جۇمسالعان ەنەرگيا، ازىق - تۇلىكتى ءوندىرۋ، ولاردى تاسىمالداۋ، تاماق قالدىقتارى، ىدىس جۋۋعا جۇمسالعان سۋ، ت. ب.؛ 2) گازەت، كىتاپ ت. ب. شىعارۋعا پايدالانىلاتىن قاعاز جانە ولاردى ماكۋلاتۋرا رەتىندە قالدىققا اينالدىرۋ؛ 3) كيىم، توسەك - ورىندى جۋۋعا جۇمسالاتىن ەنەرگيا، وتىن؛ 4) جۇمىسقا جانە وقۋ ورنىنا اپاراتىن كولىككە جۇمسالاتىن ەنەرگيا، وتىن؛ 5) قىزمەت ورىنداۋعا قاجەت زاتتار.
IV سەرگىتۋ ءساتى
V وي تولعانىس «ەكولوگيا جانە تابيعات تۋرالى» ەسسە جازۋ
ساباقتى قورىتىندىلاۋ «مەن ساعان، سەن ماعان»ويىنى ارقىلى وقۋشىلار ءبىر - بىرىنە سۇراق قويادى.
سەمەي پوليگونى
ارال تاعدىرى
كاسپيي ەكولوگياسى
بالقاش ەكولوگياسى
باعالاۋ: ءوزىن - ءوزى باعالاۋ، ءمۇعالىمنىڭ باعالاۋى
ۇيگە تاپسىرما: ادامنىڭ ءىس - ارەكەتى اسا ماڭىزدى ەكولوگيالىق فاكتور.
ءسوز جۇمباق، رەبۋس قۇراپ كەلۋ.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ادامنىڭ ءىس - ارەكەتى - اسا ماڭىزدى ەكولوگيالىق فاكتور (سلايدىمەن)
ساباقتىڭ ماقساتى: تۋعان تابيعاتتى ايالاپ قورعاۋ، وقۋشىنىڭ جالپى تابيعي ورتانىڭ ءبىرتۇتاستىعىن تۇسىنە بىلۋىنەن باستالادى. ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋدە وزىندىك جۇمىستاردى جۇرگىزۋ، قورشاعان ورتانىڭ تازالىعىن ساقتاۋعا، تابيعاتتى قورعاۋعا تاربيەلەۋ.
بىلىمدىلىك: ەكولوگيالىق ساۋاتتىلىققا تاربيەلەۋ
تاربيەلىلىگى: ەكولوگيالىق مادەنيەتتىلىككە تاربيەلەۋ
دامىتۋشىلىعى: وقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىنشە جۇمىس جۇرگىزۋىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءجۇرىسى
ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى: وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ، ساباققا
دايىندىعىن تەكسەرۋ
I ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ: سۇراق - جاۋاپ ءادىسى بويىنشا « كىم تاپقىر»ويىنى ارقىلى
1. شارتسىز رەفلەكس دەگەنىمىز نە؟
2. شارتسىز رەفلەكتەرگە مىسال كەلتىرىڭىز؟
3. شارتتى رەفلەكستەر دەگەنىمىز نە؟
4. شارتتى رەفلەكستى زەرتتەگەن عالىم كىم؟
II توپ ەرەجەسىمەن تانىستىرۋ
III ماعىنانى اشۋ كەزەڭى
جاڭا ساباق
سوڭعى جىلدارى دۇنيە جۇزىندە ەكولوگيالىق جاعدايلار شيەلەنىسە تۇسۋدە. ونىڭ كوپتەگەن سەبەپتەرى بار. نەگىزگى فاكتورلار كوبىنەسە ادامنىڭ ءىس - ارەكەتىنەن تۋىنداپ وتىر. ەڭ باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى – جەر شارىنداعى حالىق سانىنىڭ ارتۋى. جەر شارىنداعى حالىقتى ازىق – تۇلىكپەن، جىلۋ ەنەرگياسىمەن، كيىم-كەشەكپەن، ت. ب. ماتەريالدىق جاعدايلارمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قانشاما تابيعات رەسۋرستارى قاجەت. ونىڭ ۇستىنە، حح عاسىردا ادام عىلىم مەن تەحنيكانى يگەرۋ جاعىنان دا بۇرىن - سوڭدى بولماعان جەتىستىكتەرگە جەتىپ وتىر. اسىرەسە عىلىمي - تەحنيكالىق پروگرەستىڭ دامۋى قورشاعان ورتا جاعدايىن ناشارلاتىپ، ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا وراسان زور زيان كەلتىرۋدە.
الەمدىك ەكولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاۋىپتىلەرىنىڭ ءبىرى – بيوسفەرانىڭ لاستانۋى. لاستانۋ - جەر شارىنىڭ فيزيكالىق، حيميالىق، بيولوگيالىق ساپاسىنىڭ تومەندەۋى مەن ەكوجۇيەلەردەگى كۇردەلى وزگەرىستەر ارقىلى كورىنىس بەرۋدە. جەر بەتىندەگى مۇنداي وزگەرىستەر ءىرى داۋىلدار، سۋ تاسقىندارى، جانارتاۋ اتقىلاۋى، جەر سىلكىنۋ، تەڭىزدەر مەن مۇحيتتار دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى نەمەسە تومەندەۋى، قۋاڭشىلىق، ءورت سياقتى اپاتتارعا اپارىپ سوعۋدا. ادامنىڭ تابيعاتتى وزگەرتۋگە بايلانىستى ءىس - ارەكەتتەرى عالامشارداعى تىرشىلىك ءۇشىن ءقاۋىپ تۋدىراتىن وزگەرىستەردى تۋدىراتىن دەڭگەيگە جاقىندادى.
تابيعات شەتتەن تىس ەركىندىك پەن كەزدەيسوقتىقتى كوتەرمەيدى. ءوز كەزەگىندە تابيعات تا ادامنىڭ جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنە جاۋاپ رەتىندە ەكولوگيالىق اپاتتاردى “سىيعا” تارتادى. مىسالى، قورشاعان ورتانىڭ حيميالىق لاستانۋىنان جەر شارىندا “جىلۋ ەففەكتىسى”،“وزون تەسىگى”،”قىشقىل جاڭبىرلار”،”فوتوحيميالىق ۋ ءتۇتىن” سياقتى دۇنيەجۇزىلىك ەكولوگيالىق ماسەلەلەر ءجيى بايقالىپ وتىر. اتالعان اپاتتى قۇبىلىستار بۇكىل عالامشاردىڭ ىرعاقتى تەپە - تەڭدىگىن بۇزىپ، دۇنيەجۇزىلىك كليماتتىڭ وزگەرۋ ءقاۋپىن تۋعىزۋدا. ول سوڭعى جىلدارى ءجيى بولىپ وتىرعان قۋاڭشىلىق، شولەيتتەنۋ، قۇرلىقتاعى سۋ ايدىندارىنىڭ تارتىلۋىنان بايقالادى.
لاستانۋ
ادامنىڭ ادام دەگەن ارداقتى اتقا يە بولۋى وتە كۇردەلى جاعداي. ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋى تابيعي جانە الەۋمەتتىك ورتادا قاتار بولعاندىقتان، ونىڭ تىرشىلىك ەتۋىندە بيولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك ءمانى تىكەلەي تىعىز بايلانىستا انىقتالادى جانە سيپاتتالادى.
ادامنىڭ سانالى ءىس - ارەكەتىنەن تابيعاتتىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋىن زەرتتەگەندە، ونىڭ بيولوگيالىق ءمانىن انىقتاپ، ەسكەرۋ قاجەت. ونى عىلىمي تۇرعىدان تەرەڭىرەك سيپاتتاۋ كەرەك. ادام ورگانيزمىنىڭ ەرەكشەلىگى: جۇيكە جۇيەسىنىڭ وتتەكپەن، قورەكتىك زاتتارمەن جەتكىلىكتى قامتاماسىز ەتىلۋى، دەنساۋلىقتىڭ بولۋى، سانانىڭ دۇرىس قالىپتاسىپ، دامۋى جانە پاراساتتى اقىل بولۋعا نەگىز قۇراتىن جاعدايلار. اقىل دەگەن ادام ورگانيزمىنىڭ فيزيولوگيالىق، پسيحولوگيالىق جاعدايى، ءبىلىمى، ومىرلىك تاجىريبەنى مەڭگەرۋى، مادەنيەتتىلىگى، رۋحاني دامۋى، تاجىريبەلىلىگى جانە ت. ب
ادامنىڭ سانالى ءىس - ارەكەتى ناتيجەسىندە عىلىمدا نووسفەرا دەگەن ۇلكەن ۇعىم پايدا بولدى. نووسفەرا ەكى ادىسپەن تىرشىلىك ەتەدى. ءبىرىنشى، بارلىق بيوسفەرانىڭ ورگانيكالىق وزگەرۋى. ەكىنشى، بيوسفەرانىڭ بۇتىندەي ساقتالۋىمەن قاتار ودان تەحنوسفەرانىڭ ءبولىنۋى جانە وقشاۋلانۋى. وسى ەكى باعىتتىڭ ەۆوليۋسيا قۇبىلىسىندا قاتار دامۋى تابيعاتتا بولاتىن وزگەرىستەردى كوبەيتە بەرەدى.
تابيعات زاڭدارىن مەڭگەرۋدە جانە تەحنيكانى دامىتۋ بارىسىندا ادامزات ءوزىنىڭ قاجەتىنە ساي نووسفەرانى جاسايدى. نووسفەرا – ادامنىڭ سانالى ءىس - ارەكەتىنىڭ بيوسفەرادا دامۋىن انىقتاۋشى نەگىزگى فاكتور بولۋىنا وراي بيوسفەرانىڭ جاڭا جاعدايعا كوشكەن دەڭگەيى. نووسفەرا – بيوسفەرا مەن قوعامنىڭ ءوزارا قارىم - قاتىناسىنىڭ بايلانىسىنان بولاتىن ساپالى تۇردەگى جاڭاشا ۇيىمداسۋ ءتۇرى. نووسفەرانىڭ دامۋى ادامزات وركەنيەتىنىڭ جەر بەتىندە پايدا بولۋىنا جانە قالىپتاسۋىنا بايلانىستى. نووسفەرانىڭ بەلگىلى باعىتتا دامۋىنىڭ نەگىزگى انىقتاۋشى فاكتورى – سانالى ءىس - ارەكەتتەر. سانالى ءىس - ارەكەتتەر جەر بەتىندە جاڭا گەولوگيالىق قۇبىلىس بولىپ، تابيعاتقا وزگەرىستەر اكەلەدى.
ادامدى قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىنا مىناداي قوسىمشا فاكتورلار اسەر ەتەدى: 1) پايدالانىلعان ءار ءتۇرلى حيميالىق زاتتار جانە ولاردى وراعان گازەتتەر، قاعازدار، جۇمسالعان ەنەرگيا، ازىق - تۇلىكتى ءوندىرۋ، ولاردى تاسىمالداۋ، تاماق قالدىقتارى، ىدىس جۋۋعا جۇمسالعان سۋ، ت. ب.؛ 2) گازەت، كىتاپ ت. ب. شىعارۋعا پايدالانىلاتىن قاعاز جانە ولاردى ماكۋلاتۋرا رەتىندە قالدىققا اينالدىرۋ؛ 3) كيىم، توسەك - ورىندى جۋۋعا جۇمسالاتىن ەنەرگيا، وتىن؛ 4) جۇمىسقا جانە وقۋ ورنىنا اپاراتىن كولىككە جۇمسالاتىن ەنەرگيا، وتىن؛ 5) قىزمەت ورىنداۋعا قاجەت زاتتار.
IV سەرگىتۋ ءساتى
V وي تولعانىس «ەكولوگيا جانە تابيعات تۋرالى» ەسسە جازۋ
ساباقتى قورىتىندىلاۋ «مەن ساعان، سەن ماعان»ويىنى ارقىلى وقۋشىلار ءبىر - بىرىنە سۇراق قويادى.
سەمەي پوليگونى
ارال تاعدىرى
كاسپيي ەكولوگياسى
بالقاش ەكولوگياسى
باعالاۋ: ءوزىن - ءوزى باعالاۋ، ءمۇعالىمنىڭ باعالاۋى
ۇيگە تاپسىرما: ادامنىڭ ءىس - ارەكەتى اسا ماڭىزدى ەكولوگيالىق فاكتور.
ءسوز جۇمباق، رەبۋس قۇراپ كەلۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
