InfoHub Logo

ادامتانۋ قازاقي ۇلگىلەر قازاق ادامتانۋشىلارى - قاۋىم ورتاسىندا سىنشى (سىناقشى دەيدى كەي ايماقتاردا) دەگەن اتپەن بەلگىلى. قازاق قاۋىمىندا ادام سىنشىسى، ات سىنشىسى، قۇس سىنشىسى، ءتۇس سىنشىسى (ءتۇس جورىعىشتار)، جۇلدىزداماشى، جاۋىرىنشى، قۇمالاقشى، ساناقشى، باقسى - بالگەر، ءتاۋىپ - كورىپكەل، كوزبايلاۋشى، ەمشى - دومشى، ساۋەگەي، اۋليە سياقتى ەرەكشە دارىندى ادامدار از دا بولسا بار ەدى. ادامتانۋ قازاق ءبىلىمىن ومىرگە كەلتىرىپ، ءوسىرىپ دامىتقان وسىلار ەدى. ولار قوردالانا كەلە قوماقتى ءبىلىم قورىنا اينالعان. الايدا بۇل ءبىلىم قورى سارالانىپ، جىكتەلىپ، رەتتەلىپ، جۇيەلەنىپ، قاجەتتى ادامدارعا ۇسىنىلۋدىڭ ورنىنا، وگەيلەنىپ، شەتتەتىلىپ، مەنسىنىلمەي قامقورسىزدىڭ كۇنىن كەشۋدە. قازاق، ادامتانۋدىڭ جولىن، ونى يگەرۋدىڭ باعىت - باعدارىن، امال - ءتاسىلىن اجەپتاۋىر ايقىن كورسەتكەن. ەرلەرىن بەسىكتەن تانيتىن قازاق اتامىز: «بولار بالا بوعىنان بەلگىلى» دەي وتىرىپ، «بۇقا بولار بۇزاۋ، بيتتەيىنەن بەلگىلى، باتىر بولار بالا، تيتتەيىنەن بەلگىلى»، «ءبورى اۋلايتىن جىگىت، بورىگىنەن بەلگىلى، جاۋ الاتىن جىگىت، سەرىگىنەن بەلگىلى»، ناقتىلى دەن قويىپ، مۇقيات زەردەلەسەڭ، ەردى كەبەنەك ىشىنەن تاني الاسىڭ دەپ ۇقتىرعان. «ارعىماق اتتىڭ قۇيرىعى، ءارى جىبەك، ءارى قىل، ەر جىگىتتىڭ بەلگىسى ءارى مىرزا، ءارى قۇل»، «ارعىماق اتتىڭ بەلگىسى از وتتار دا، كوپ جۋسار، اسىل ەردىڭ بەلگىسى، از سويلەر دە كوپ تىڭدار»،«ات ەرىندى كەلەر، ەر مۇرىندى كەلەر» دەپ ادامتانۋدىڭ ەرەكشەلىگىن ادامنىڭ سىرت بەلگىسىمەن ۇشتاستىرا كورسەتسە،«اتتى تىسىنە قاراپ تانى، جىگىتتى ىسىنە قاراپ تانى»، «جىگىتتى ءبىر دە مايداندا تانى، ءبىر دە بەيعامدا تانى»، دەپ ادامدى ارەكەت ءىس - قيمىل ۇستىندە تولىق تانۋعا مۇمكىندىك بار ەكەنىن ەسكەرتەدى. اتام قازاق، «جاۋ جەڭەتىن جىگىتتى جاراعىنان تانيدى، داۋ جەڭەتىن جىگىتتى تالابىنان تانيدى» دەگەن قاعيدانى باسشىلىق ەتىپ، ادامدى بالا كەزىنەن تانىپ ءبىلۋدى ۇسىنعان. «بولار بالا بەسىگىندە بۇلقىنادى»،«بەسىكتەگى بالانى بەك بولارىن مەن بىلەم»، «ادام تانىماعان مۇراتتان قالار، ءسوز تانىماعان عيبراتتان قالار»، ادام تانۋدى تەك نوبايمەن عانا ەمەس دالدىكپەن، بەلگىلى ادىسپەن انىقتاۋدى ۇسىنادى. قىزدى ادەبىنە قاراپ، ۇلدى ادەتىنە قاراپ تانى دەسە، ەلىكتەگىش ەركەكتى سويلەۋىنەن بايقارسىڭ، ەلىكتەگىش ايەلدى كويلەگىنەن بايقارسىڭ، جۇزدەن جۇيرىك شىقپاي ما؟ شىركىن، ايىرا بىلەر جان بولسا، كەلەشەگىن باجالاي الىپ، تالانتىن تاني ءبىلىپ، جەتەلەسە، باعىت - باعدار بەرسە، وسپەيتىن جاس، دامىمايتىن ونەر، بەيىمدىلىك بولماس. ايەلدى تاباعىنان بايقا، بالانى تالابىنان بايقا، ادامنىڭ مىنەزىن سويلەگەندە تاني الماساڭ بيلەگەندە تانيسىڭ، ادامنىڭ ارمانىنا قاراپ، نيەتىن ۇعۋعا، نيەتىنە قاراپ، قاسيەتىن ۇعۋعا بولادى، مەيىرىم جان جومارتتىعى، مەيىرىمى باردىڭ، قايىرىمى بار، وزگەدەن ايىرىمى بار، زەيىنى باردىڭ، بارىنە بەيىمى بار ەكەنىن انىق اڭعارتقان. ادامتانۋ تەك اڭعارپازدىق، زەردەلەي بىلەر قاراپايىم سەزگىشتىك پەن تانىمپازدىقتى تالاپ ەتەدى. كىسى بولار بالانىڭ كىسەسىنەن بەلگىلى، ادامعا دەگەن جارقىن قاتىناس، دۇنيەگە دەگەن ۇقىپتىلىق، جيناقىلىق، بالا مىنەزىندەگى بيازىلىق نىشاندارى ونىڭ كەلەشەكتە قانداي ادام بولاتىنىنا جوبا بولارى ايدان انىق. ساۋساعى ۇزىن ءبيشى بولار، قۇلاعى ۇلكەن كۇيشى بولار. اتام قازاق ادامنىڭ بەت - الپەتى، ءسوز ءلامىنىڭ ءوزى، ەگەر وقي الساڭ - ناعىز كىتاپ دەمەدى مە؟! قازاق ادامتانۋشىلارى، ادامدى جان - جاقتى قاراپ، ونىڭ جان - دۇنيەسىنە تەرەڭ ءۇڭىلىپ، تەك ءوزىن عانا ەمەس، ونىڭ تۋعان - تۋىستارىن دا مۇقيات قاداعالاپ بارىپ قورىتىندى جاسايتىن ەدى. جىگىتتىڭ جىگىت بولماعى ناعاشىدان، تەگىنە تارتپاس ۇل بولماس، بولاتتىڭ سىنىعى دا بولات، اناسىنا قاراپ قىزىن ال. سەبەبى، دۇنيەنىڭ قۇلپى دا ادام، كىلتى دە ادام ەكەنى بەلگىلى. كىسى بولار بالانىڭ، كىسىمەنەن ءىسى بار، كىسى بولماس بالانىڭ، كىسىمەنەن نەسى بار. ادام بولار بالانىڭ ەتەك - جەڭى كەڭ بولار، ادام بولاتىن بالا الىسقا قارايدى. قاتارىنان وزاتىن ۇل بيىكتە جۇرەدى، ەز اتانىپ توزاتىن ۇل يىقتا جۇرەدى. مىنە، مۇنىڭ ءبارى ادامتانۋدىڭ قاراپايىم ەرەجەلەرى. قازاق ادامتانۋ ۇردىسىندە ادامنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە ساي تانىپ ءبىلۋ وتە ورىندى ايتىلعان: «بولار ادام، ون بەسىندە باس بولار، بولماس ادام، وتىز بەسىندە جاس بولار، ادام بولار جىگىتتىڭ اقىلى ارتىق بولار، ىسىندە ءتارتىپ بولار، الپىستاعى شالاعاي التى جاستاعى بالاداي،، ادام بولاتىن جىگىت اۋەلى ءوز ءناپسىسىن بيلەيدى، سونان سوڭ اۋىلىن بيلەيدى. وتىزدا وردا بۇزباعان، قىرقىندا قىر اسا المايدى. قاباعىنان جاي ءبىلىپ، جانارىنان سىرىن ۇقساڭ، كوزگە ۇرىپ تۇراتىن بەلگىلەر مەن سىنداردى، سەزىلىپ تۇراتىن سىرلاردى ۇعا بىلسەڭ، وقي بىلسەڭ ادامداردى اڭداماي تانيسىڭ.. قازاق ادامتانۋشىلارى ادامداردىڭ الاقان، تابان، بەت - بەدەرلەرىن، قۇلاق كۇن قاعار، ساۋساق تۇياقتارىنىڭ تامىرلارى مەن ولاردىڭ ءوڭ - ءتۇسى، دەنە ءپىشىمى، اۋقاتتانۋ امالى، جاتىس - تۇرىس پارقى، قاس، كىرپىك، ەرىن، شاش، سۇرقى، تۋعان اي - كۇنى، امال - جۇلدىز سايكەستىگى، شىققان تەگى، كىندىك شەشەسى، ساتتىلىكتەرى مەن كيەلىكتەرى، ۇستانعان نانىم - سەنىمدەرىن تولىعىمەن قاراستىرىپ بارىپ، قورتىندى جاسايتىن ەدى. ولاردان باسقا قۇمالاق تارتۋ، جاۋىرىن جاعۋ، ومىرتقا وقۋ، جۇلدىزداما اشۋ، اسىق ءيىرۋ، ءتۇس جورۋ، تۇز شاشۋ، جان – جانۋار قىلىقتارىن ىرىمداۋ ارقىلى جورامال جاساۋ ادىستەرىن دە پايدالانعان. بالا سىناۋ اۋلەت مەكتەبىنىڭ ەجەلگى ءداستۇرى.«بالا ابايدىڭ ۇعىمتال، زەرەكتىگىنە قاتتى ريزا بوپ، شىن سۇيگەن بارلاس ءبىر وڭاشادا ءجاي عانا تاقپاقتاپ: شىراعىم، ەرجەتەرسىڭ. ەر جەتسەڭ، ءسىرا، نە ەتەرسىڭ؟ الىسقا ششىرقاپ كەتەرسىڭ، شىنداساڭ، شىڭعا جەتەرسىڭ،- دەپ ەدى. بارلاس اقىن بالا ابايدىڭ بويىنداعى مول دارىن - قاسيەتتى سول كەزدە - اق بايقاعان بولاتىن».(م. اۋەزوۆ) كەمەڭگەر اقىن، ادامتانۋشى اباي، بالا مۇقتاردى ەڭ العاش كورگەندە بولاشاقتا ۇلكەن عۇلاما ادام بولاتىنىن كەسكىن كەلبەتىنە، ءتۇر - سيپاتى مەن بولمىسىنا قاراپ، كىسىلىك - ادامدىق سيپاتتاما بەرگەن. «اقىن قولىن سوزىپ، وزىنە شاقىردى؛- بەرى كەل، قاراعىم!- بارا عوي، قىسىلما، مۇقتارجان. اباي اتاڭ عوي،- دەدى اۋەز قارت. مۇقتار جۇرەكسىنە باسىپ، ابايعا جاقىنداپ، تىزەسىن بۇكتى. اقىن ونىڭ باسىنان سيپاپ:- جانارىڭدا وي نۇرى تۇنىپ تۇر ەكەن. ەلىڭنىڭ ءۇمىتىن اقتارمىسىڭ!.. باقىتىڭ اشىلسىن، بالام،- دەدى. قاريالار ءۇنسىز تىنا قالدى. ولار ابايدىڭ ادام قاسيەتىن جاڭىلماي تانيتىنىن، ارتىق ءسوز ايتپايتىنىن بىلەتىن.» (مۇقاباداعى سۋرەت، ءۇزىندى وقۋلىقتان الىندى) بالانىڭ ءتۇرلى قيمىل - ارەكەتىنە قاراپ، ونىڭ كىسىلىك - ادامدىق سيپاتتامالارىن بولجاپ ايتاتىن ادىستەر دە بار. ەر بالا كوزىن اشىپ ۇيىقتاسا، وندا ەر جەتكەندە باقىتتى، جارى سۇلۋ بولادى. ەگەر بالا ۇنەمى جاستىق ۇستىنە ۇيىقتايتىن بولسا، كەيىن ەل باسقاراتىن كوسەم بولادى؛ ال كورپەنى تۇمشالاپ الىپ جاتاتىن بولسا، مىنەزى جايدارى، اقكوڭىل ازامات بولادى؛ ەتبەتىنەن جاتاتىن بولسا، قىزعانشاق، كەيدە ويشىل بولادى. اياق - قولىن سوزىپ ءتورت تاعانداپ بەي جاي ۇيىقتايتىن بولسا، وسكەن كەزدە كەمەڭگەر ءارى باتىر بولادى. قازاق ادامتانۋشىلارى تۋرالى جازبا دەرەكتەر، جۇرت جادىندا ساقتالعان اڭىز - اڭگىمەلەر تىم مول - اق. ادامتانۋدان باستاپ، ادامنىڭ ۇلتتىق ساناسى مەن ساپاسىن جەتىلدىرە تۇسەتىن قورعاپ وتىرۋدى كوزدەيتىن بۇل ءداستۇر عاسىرلار بويى حالىقتىڭ ۇلتتىق وي - ءورىسىن دامىتىپ، ادامنىڭ ۇلتتىق تەگىن ساقتايتىن قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرىپ، ۇرپاقتىڭ قاسيەتىن قورعاپ وتىرعان. جەكە ادامنىڭ تەكتىلىگى ءتىلدى، ءدىندى تازا ۇستاۋ، اتادان بالاعا، بابادان ۇرپاققا بەرىلەتىن اسىل مۇرا ءدىلدى قورعاۋ. قازاقتىڭ ءتىلدى قادىرلەپ، ءتىل ارقىلى جاندى تاربيەلەپ، ويدى، ءبىلىمدى دامىتۋ ونەرىنىڭ بويىندا دا تەكتىلىك از ەمەس. قازاق ۇعىمىندا ويلى ادام عانا ءتىلدى قورعاي الادى، سەبەبى، وي ءبىلىم مەن قابىلەتتىڭ بىرلىگىنەن تۋاتىن دۇنيە. تەكتىلىك - دۇرىس بىلىمنەن، دۇرىس ويدىڭ، دۇرىس ويدان دۇرىس يدەيانىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەتىن قاسيەت. سوناۋ ۇلتتىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنان باستاپ، ونىڭ دۇنيەتانىمى، مادەنيەتىن، تاريحى مەن تاريحي ساناسىن، قۇندىلىقتارىن ساقتايتىن قاسيەت تەكتىلىك. ادامنىڭ بويىنداعى قورعانۋ كۇشى، وشپەيتىن، وزگەرمەيتىن، جوعالىپ كەتپەيتىن مىنەز، ول قانشا دانىشپان، عالىم، ويشىل، باتىر بولسا دا ۇلتتى ساقتاپ دامىتىپ وتىراتىن نەگىز. مادان دەگەن حان، جەر بەتىندەگى ەڭ جامان (بولاشاق اياز بي) ادامنىڭ سىنشىلىق قاسيەتىنە ءتانتى بولىپ، وعان مەنىڭ ءوزىمدى سىناشى، مەن نەشە اتامنان بەرى حان ەكەنمىن؟- دەيدى. جامان: - جاقسى! – دەپ، تاقتا وتىرعان حاننىڭ الدى - ارتىنا شىعىپ، الدىنا كەلىپ، حاننىڭ بەتىنە تىكە قاراپ تۇرىپ: - تاقسىر حانىم! اقىل - ويىڭ ەشكىمنەن كەم ەمەس، ءبىراق حاندىق قارا باسىڭدا، قارادان تۋىپ حان بولعانسىز، اتاڭدا حاندىق جوق،- دەيدى. جامان ءسوزىن بىتىرمەي، حان ءسوزىن ءبولىپ: - جوق، قاتە ايتاسىڭ! مەن جەتى اتامنان بەرى حانمىن. ءوزىمدى قويعاندا دا، التى اتامدى قايدا جىبەرەسىڭ؟ – دەپ زەكىرەدى. جامان ساسپايدى. - جوق، تاقسىر! ءسىزدىڭ قارا باسىڭىزدان باسقا تەگىڭىزدە حاندىق جوق. ءسىز ناعىز ناۋبايدىڭ بالاسىسىز، - دەيدى. حان نە دەرىن بىلمەي، حالىققا قاراپ، اناسىن الدىرىپ، شىندىقتى ايتۋىن سۇرايدى. اناسى بولعان جايدىڭ اقيقاتىن ايتىپ، ونىڭ شىن مانىندە حاننىڭ ۇلى ەمەس ەكەنىن، وزىنە دەيىنگى ون توعىز ايەلدى اكەسى ءزارلى حاننىڭ كىلەڭ قىز تۋعانى ءۇشىن جارىپ ولتىرگەندىگىن، قۇرساعىنا كوتەرگەنى قىز ەكەنىن تاۋىپتەر ارقىلى بىلگەسىن، شىبىن جانىن ساقتاۋ ماقساتىندا وزىمەن ءبىر مەزگىلدە ۇل كوتەرگەن سارايداعى ناۋبايشىنىڭ ايەلىمەن جاسىرىن كەلىسىپ، كەيىن كۇنى جەتكەسىن نارەستەلەردى الماستىرىپ، سودان بەرى ەكەۋىنىڭ بۇل جونىندە ەشكىمگە ءتىس جارماعاندارىن تاپتىشتەيدى. حان: - اپىرماي، مەنىڭ ناۋبايدىڭ بالاسى ەكەنىمدى قايدان ءبىلدىڭىز؟ – دەيدى. سوندا جامان: - مەن جامان - جاقسى بولسام دا، ۇيىڭىزگە كەلگەن قوناق ەدىم. حانداردىڭ ىشەر اسى – جال مەن جايا اۋزىڭىزعا تۇسپەي، نان، كوجە ءتۇسىپ، مەنى كەلىسىمەن اسپازعا جىبەردىڭىز. سالتىڭىزعا تارتتىڭىز. ءسىزدىڭ شونجارلى، اتاۋلى حان ەمەس ەكەنىڭىزدى سودان بايقادىم، - دەيدى. ادامدى تانۋ ءۇشىن ونىڭ جاس ەرەكشەلىگى مەن جەكە باس ەرەكشەلىگىن ءبىلۋدىڭ ماڭىزىن وسى مىسالدان - اق اڭعارامىز. ءحىح عاسىردىڭ ورتا كەزىندە ابىز ءبيدىڭ باتاسىن الماق. بولىپ ءۇش جىگىت ەل سىيلاعان شەشەن قارياعا كەلەدى. سەرىكباي مەن جامانقۇلدىڭ ءسوزىن تىڭداپ، ولارعا وزىنشە باعا بەرگەن بي ءبىر كەزدە ءۇشىنشى جىگىتكە كەلىپ قاراپ: «شىن اسىلدىڭ كوزىندە جاسىل وت بولادى» دەۋشى ەدى. «قاراعىم - اي، نىسپىڭدى ايتشى؟»- دەپتى. سوندا الگى جىگىت: اكەمنىڭ نىسپى جامانبالا ءوز ەسىمىم كارىپجان،- دەي بەرگەندە، ابىز بي بارماعىن تىستەپ، تىكسىنىپ قالىپتى. - تەك! «ات - اسپاننان، نۇر - پەيىشتەن دەۋشى ەدى. وي، ءپالى - اي، بەكەر بولعان ەكەن، بەكەر بولعان ەكەن»،- دەپ باسىن شايقاپ بىلاي دەگەن ەكەن. ارىسىن جاۋعا بەرمەس، نامىسىن داۋدا جىبەرمەس، ەلدىڭ ەرى كىسى تانىسام سەن بولارسىڭ، ءبىراق، قاراعىم، ءتۇبى ءبىر نارسەدەن كەم بولارسىڭ! شىنىندا، كارىپجان - ايتۋلى بي، شەشەن ادام بولعان ەكەن. مۇندا، قويىلعان - ات، كوز جانارىن كورىپ قانا سىناي بىلگەن ابىز ءبيدىڭ تالانتىنا تاڭ قالماسقا بولا ما؟ كارىپجان قارتايعان كەزىندە، «جامانعا بۇيىرعان كوپ جاقسى اتتىڭ ءبىرىن ماعان نەعىپ قيمادى ەكەن»،- دەپ نالىعان دەسەدى جۇرت. ويتكەنى قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل بي ءوز كىندىگىنەن پەرزەنت كورمەپتى. ارنايى سىناپ تانۋدىڭ دا امالدارى بار بولعان... ءبىر دە سىرىم بالا سول وڭىرگە باتىرلىق، بيلىك اتاعى جايىلعان مالايسارىعا سالەم بەرە بارادى.- ۋا، قاي بالاسىڭ؟ - داتتىڭ بالاسىمىن.- قوي جايا المايتىن جاماننان قولاقپانداي ۇل تۋدى دەپ ەدى، ءسىرا، سول بولارسىڭ؟- بولساق بولارمىز. ءبىراق ءبىر قۇشاق وتىننان ءبىر وقتاۋلىق ءمۇسىن شىعادى دەۋشى ەدى. اكەم جامان بولسا، سونداي - اق بولار. ءوزىڭدى قازىنالى قارت ەكەن دەسەم، قازىمىر قارت پا ەدىڭ؟- بالا، اكەڭ ناشار بولعانمەن شەشەڭ پىسىق ەدى. كۇندىز كەلگەن جيىرما ادامدى، تۇندە كەلگەن جيىرما ادامدى رەنجىتپەي اتقارۋشى ەدى، شەشەڭە تارتقان بولارسىڭ.- شەشەم پىسىق بولسا، ونىڭ نەسىن ايىپ كوردىڭىز؟ اكەم بي بولماسا دا، بي تۇسەتىن ءۇي بولىپتى. شەشەم كۇندىز كەلگەن جيىرما كىسىنى، تۇندە كەلگەن جيىرما كىسىنى رەنجىتپەي اتتاندىرسا - قىرىق ادام ەكەن، قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر دەگەن، وندا قىدىر دارىعان بولار. شال ءۇش ءتۇرلى دەۋشى ەدى: قازىمىر شال، قادىرسىز شال، قىدىرىمپاز شال. ءوزىڭىز سونىڭ قايسىسىز؟ - بالام، سىنايىن دەپ ايتقان ءبىر - ەكى اۋىز ءسوزىمدى كوڭىلىڭە الما؟ جاماننان جاقسى تۋادى - ادام ايتسا نانعىسىز، جاقسىدان جامان تۋادى - ءبىر ەلتىرىگە العىسىز. سەن دە ماعان شالدىڭ ءۇش ءتۇرىن ايتىپ قارسى سىن قويدىڭ عوي. كىسىنىڭ ءقادىرىن وزىنەن سۇراماس بولار. ءقادىرسىز دەسەڭ - حالقىمنان سۇرا، قىدىرىمپاز دەسەڭ - كورشىمنەن سۇرا، قازىمىر دەسەڭ - كەمپىرىم ءولىپ، كەلىنگە قاراعان جەتىم شالمىن، كەلىنىمنەن سۇرا. ەندى كەلگەن جۇمىسىڭدى ايت؟ سىرىمنىڭ كوڭىلى جادىراپ سوندا بىلاي دەپتى: — اۋىلىڭنىڭ الدىندا توبە بولسا، ەرتتەۋلى تۇرعان اتپەن تەڭ، اۋلىڭدا اقىلدى قارت بولسا، جازىلىپ قالعان حاتپەن تەڭ دەۋشى ەدى. سالەم بەرىپ، باتا العالى كەلدىم.- جارايدى، بالام! «كىسى بولار بالانىڭ كىسىمەنەن ءىسى بار، كىسى بولماس بالانىڭ كىسىمەنەن نەسى بار». اقىل قۋىپ ءسوز باستايىن دەگەن ەكەنسىڭ، اتقا ءمىنىپ، ەل باستايىن دەگەن بالا ەكەنسىڭ. «اقىل جاستان، اسىل تاستان» شىعادى دەگەن الدىڭنان جارىلقاسىن! شيەلەنگەن ءتۇيىندى، شيىرشىق - تالعان قيىندى شەشىپ، ەلدىڭ ءىسىن تىندىراتىن، جاۋدىڭ بەلىن سىندىراتىن ءادىل بي، ايتۋلى كىسى بول، اۋمين»! — دەپتى مالايسارى قاريا. ادام تانىپ، ءتۇسىنۋ، ونىڭ سىرلى سەزىمىن اڭعارىپ ءبىلۋ قانشا قيىن بولعانىمەن امالىن تاپساڭ، ايلاسى دا جوق ەمەس، ءتاسىلى دە تىم كوپ ەكەن. ناعىز ادامتانۋشىلار، ءسوز، ءىس - قيمىلدى بىلاي قويىپ ىمنان دا تالاي دۇنيەنى تۇسىنە بىلگەن. «ىم بىلمەگەن، دىم بىلمەيدى»دەگەن قاعيدا وسىدان قالسا كەرەك - ءتى. مىسالى: شوڭ مەن اقتايلاق بي ىممەن سويلەسىپ، ءبىر - ءبىرىن سىناي وتىرىپ، جاعداي سوڭىندا، ءوزارا تولىق تۇسىنىسكەن ەكەن. ۋاق ەلىنىڭ مىقتىلارى سۇيىندىكتەن بارىمتامەن ءجۇز جىلقى الدىرىپتى. وسى سەبەپتى ەكى ەلدىڭ اراسىندا داۋ تۋىپ، اقىرى سويلەسە كەلگەندە ەكى جاقتىڭ باستى ادامدارى كەلەدى. ءبىراق بۇل كەلىسىمگە كەلگەندە شوڭ بي جوق ەكەن. ەكى جاقتىڭ شەشىمىنە كەلىسپەگەن شوڭ ءوزى بارادى. اقتايلاق ءبيدىڭ ۇيىنە كەلىپ تۇسەدى. اقتايلاق كەدەي ەكەن، اماندىقتان كەيىن: «كورشى اۋىلعا بارىپ كەلەمىن» دەپ كەتەردە ايەلىنە: «ەدىگەنىڭ شوڭى كەلدى. بۇرىنعىنىڭ سوڭى كەلدى. قازانىڭا اس سال. از بولسا، كوبەيت، كوپ بولسا ازايت،»- دەيدى. كورشى اۋىلداعى ساۋدا - گەرلەردىڭ جاڭا كيىز ءۇيىن اس - اۋقاتىمەن الا كەلىپ شوڭدى ەكى كۇن قۇرمەتپەن كۇتەدى. بۇل ۋاقىتتا ەكى جاقتىڭ اراسىندا ءسوز بولمايدى. ءۇشىنشى كۇنى شوڭ قايتاتىن بولادى. اقتايلاق قۇرمەتتەپ شىعارىپ سالادى. ءبىراز جەرگە دەيىن ەرىپ بارىپ اقتايلاق توقتاپ:- شوڭ. شوڭ!- دەپ داۋىستايدى. شوڭ جالت قارايدى. اقتايلاق قولىن كوپكە ءبىر سىلتەيدى، كوككە ءبىر سىلتەيدى دە، ەرىنىڭ قاسىن ۇرادى. ەكى بي ءتۇسىنىسىپ، داۋ وسى يشاراتپەن بىتەدى. جانىنداعىلار ەمەرۋرىندى تۇسىنبەي سۇراعاندا، شوڭ بىلاي دەپ شەشىپ بەرگەن ەكەن دەيدى.- اقتايلاق ءبيدىڭ جۇمباقتاپ ايەلىنە ايتقان سوزدەرى: «ءبىر بىتكەن بيلىكتى بۇزىپ، ءوزىڭ كەلدىڭ، ەندى ءوزىڭ ايت شەشىمىن. «قازانعا اس سال، از بولسا كوبەيت، كوپ بولسا ازايت»- دەگەنى - بۇرىنعى كەسىمدى كەمىت دەگەنى. ال ات ۇستىندە تۇرىپ، قولىمەن ىمداعانى - مەنىڭ تۇرمىسىمدى كوكتە قۇداي ءبىلسىن، جەردە ەكەمىز - اق بىلەيىك، كەدەيلىگىمدى ەشكىمگە ايتپا دەگەنى،- دەپتى. ال اناۋ ارعىن، نايمان بولىپ تۇرعاندا نۇرەدين دەگەن ادام نەمەرەسىنىڭ ارەكەتىن باجايلاپ قاراپ وتىرىپ، ءبىر وڭاشادا كەلىنىنە: «قاراعىم، مىنا بالا ءبىزدىڭ تۇقىمنان ەمەس قوي، قۇلىنىندا ءۇيىرىن تاپسا، قۇنانىندا كوندىگىپ كەتەر. باسىڭ امان بولسا، تاعى ۇرپاق كورەرسىڭ يەسىنە تاپسىر!» دەگەن ەكەن دەيتىن اڭىز بار. كەرەي رۋىنان شىققان، ادام سىنايتىن تاماشا دارىنىمەن بارشا قازاققا ءمالىم بولعان دۇيسەنبى سىنشى تۋرالى ءبىر اڭگىمەدەن ءۇزىندى كەلتىرەيىك. (ەل اۋزىنان، ا. 1989، 353 - ب.) دۇيسەنبىگە بىردە ومار دەگەن كىسى ون ەكى جاسار بالاسى - ساعىندىقتى سىناتۋعا اكەلىپتى. الدىمەن قوزىسىن سويىپ، قىمىزىن قۇيىپ، زامانداسىن كۇتىمگە الادى. ەكەۋى اۋەلى بالا سىناۋ جايىندا ەمەس، وتكەن - كەتكەن وقيعالار جايىندا ءماسليحاتتاسىپ وتىرادى.. اراكىدىك دۇيسەنبى بالانىڭ وتىرىس – تۇرىسىن، بارلىق قيمىلىن، اڭگىمەگە قۇلاق قويىسىن، قاداعالاۋدان جازبايدى. ويتكەنى، بۇل بالانى سىناتۋعا اكەلگەنىن بىلەدى، اڭگىمە اراسىندا: - ومەكە، مىناۋ بالاڭىز قۋلىق بيەنىڭ قۇلىنى سياقتى، قۇس بولسا ۇياباسار دەيتىندەي قاعىلەز دە شىمىر، تىنىمسىز با قالاي، - دەپ ءبىر قالادى. قوزىنىڭ ەتى جەلىنىپ اتتانار شاق بولادى.-«ايران سۇراي كەلىپ، شەلەگىڭدى جاسىرما» دەگەن عوي، دۇيسەكە، اۋزىڭ دۋالى، كوزىڭ قىراعى ءپىر ەدىڭ. بۇل بالامدى سىزگە سىناتقالى كەلىپ ەدىم، - دەيدى ومار. - مەنىڭ كورىپكەلىم جوق، باقسى ەمەس ەكەنىمدى ءوزىڭ بىلەسىڭ. ومار كورگەنىمدى ايتسام، كوڭىلىڭ قالسا قايتەمىن. بالاڭ ءۇشىن مەنەن جاقسى ءسوز ەستىگەلى كەلگەنىڭدى جاسىرا الاسىڭ با؟ - جاسىرا المايمىن، دۇيسەكە، ءبىراق كورگەنىڭىزدى ايتپاساڭىز مەن دە ءسىزدى قايتىپ كورمەيمىن،- دەپ جاراتىلىسىنان جالعان نامىستى بىلمەيتىن ومار مورت كەتەدى.- ايتايىن، باتىر، ايت - ايىن، - دەپ دۇيسەنبى كەڭك – كەڭك كۇلىپ الدى دا، بالاعا سۇستانا قار - اپ كوپ وتىردى. - تۇمسىعى توقپاقتاي، قۇلاعى جارعاقتاي، ەرنى قايماقتاي ەكەن ءوزىنىڭ. بۇل سىلدىر كومەي، جەز تاڭداي، سيىر جورعا، قۋ تاياق دەگەن جىگىت. لاقتى ەشكىلىك داۋدى اتقا ساتىپ الىپ، ءومىرى وزىنە دە، وزگەگە دە تىنىشتىق بەرمەي وتەتىن، ەلدى ۇيىتۋشى ەمەس، ءىرىتۋشى ادام بولادى،- دەپ باعا بەرەدى ومار رەنجىمەيدى. راحمەت ايتادى. اتتانىپ كەتەدى. ساعىندىقتى كەيىن كوزبەن كورىپ، ۇزەنگىلەس بولعان ادامدار ونىڭ تاپ وسىنداي ادام بولىپ وتكەنىن ايتادى. ءبىر جولى قىرعىز قىزىلىم قارت، جيرەنشەگە كەزدەسىپ قالىپ: - شەشەن سىزدەن سۇرايىن دەگەن ءبىر جوعىم بار ەدى. ون بەس لاق، جيىرما بەس سەركە، وتىز بەس وراق، قىرىق بەس قىلىش، ەلۋ بەس ەگەۋ، الپىس بەس ارقان، جەتپىس بەس شىدەر جوعالت - تىم. وسىعان قۇلاعدار بولىڭىزشى،- دەيدى.- جارايدى -، دەيدى جيرەن - شە شەشەن.- جوعىڭىزدىڭ ءجونىن ايتىپ بەرەيىن، ءوزىڭىز تاۋىپ الىڭىز. - ونبەس جاس - قۇيىن قۋعان جەلمەنەن تەڭ جيىرما بەس داۋىل ۇرعان پەرىمەن تەڭ، وتىز بەس اعىپ جاتقان سەلمەنەن تەڭ. قىرىق بەس ايۋ اسپاس بەلمەنەن تەڭ، جەتپىس بەستە كوڭىلىن جەرمەنەن تەڭ سەكسەندە سەلكىلدەگەن شال بولارسىڭ، توقساندا تولىق ميىڭ ورتا تۇسەر جۇزدە دۇنيەدەن كۇدەرىڭدى ءۇز، ولمەسەڭ دە ولىدەن كەم بولارسىڭ،- دەيدى.- اتتەگەن - اي. ءوزىم جيىرما بەستەگى جىگىتتەي ەدىم، كوڭىلىمنىڭ جەردەي بولعانىن قاراشى، بەكەر - اق سۇراعان ەكەنمىن،- دەپ قىزىلىم قارت جانتايا كەتكەن ەكەن. قازاق ادامتانۋشىلارى ءوز ەلىنىڭ اۋماعىنان اسىپ، ولاردىڭ بىلگىشتىگىنە تولىق سەنگەن كورشىلەس جۇرتتىڭ حان - قاعانى، ەلباسى - بيلەۋشىلەرى جانىنا قازاق ادامتانۋ - شىلارىن ۇستاعان دەگەن اڭىزدار دا بار. مىسالى، قىتايدىڭ ەجەنحانى، جونعاردىڭ قونتايشىلارى، شىڭعىسحاننىڭ ءوزى ادامتانۋشى باقسى، كورىپكەرلەردى كەڭەسشى ەتكەن كورىنەدى. قازاق ادامتانۋشىلارىنىڭ تالانتىن جوعارى باعالاعان، كورشىلەس حالىقتاردىڭ ەلباسىلارى ەرتە زاماننان، ولاردى جانىنا الىپ، اقىلشى، كەڭەسشى، حاتشى بولدىرعان. بارىمىزگە بەلگىلى، جوڭعار قوڭتايشىسىنىڭ ادامتانۋشىسى، بالا قازىبەكتى جاتقان جاتىسىنان، سىرتقى تۇلعاسىنان جازباي تانيدى.«... ەرتەڭىنە حان ەرتە تۇرىپ، ءوزىنىڭ ءبىر دانىشپان سىنشى قارياسى بار ەكەن، سول سىنشىسىن شاقىرتىپ الىپ: - مىناۋ قازاق ەلشىلەرى كەلىپ جاتىر، وسىنىڭ سوزىنە ەسە بەرسەك، سۇبەمىزدى سۋىرىپ كەتەتىنى بار ما ەكەن سەن بارىپ وسىلاردى، سىناپ كەلشى،- دەيدى. قاريا: «جارايدى،»- دەپ قولىنا تاياعىن الىپ، كوپشىلىككە كەلىپ ارقايسىسىمەن ەكى - ءۇش اۋىز سوزگە كەلىپ، بۇلاردىڭ ىشىنەن ەشتەڭە تابا الماعانداي بولادى. «الىستان كەلگەن ەل عوي، اتتونى قانداي، سايلى ما ەكەن»،- دەپ اتتىڭ ءىشىن ارالايدى. اتتىڭ ىشىنە بارسا، قازىبەك اتتىڭ ىشىندە شالقاسىنان ءتۇسىپ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ەكى قولى ەكى جاقتا، ەكى اياعى ەكى جاقتا، اۋىزىنان جالىن شىعىپ جاتىر. قاريا بالانى ارى - بەرى اينالىپ تۇرىپ قالادى. وسىنى حانعا ايتىپ بارادى:- مەن مىناۋ كوپشىلىكتىڭ ىشىنەن سەن شوشيتىنداي ادام تابا المادىم، ءبىراق مەن باسقا ءبىر نارسەدەن شوشىپ كەلدىم،- دەپتى حان:«نەدەن شوشىدىڭ؟» – دەيدى - جىلقىنىڭ ىشىندە ءبىر بالا جاتىر، ەكى اياعى ەكى جاقتا، ەكى قولى ەكى جاقتا، قۇلاش ۇرىپ جاتىر ەكەن. اۋىزىنان جالىنى اتقىلاپ تۇر ەكەن. «اۋىزىم جەتكەنشە سويلەيمىن، قولىم جەتكەنشە سەرمەيمىن، اياعىم جەتكەنشە جۇرەمىن، توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنا بولسا دا سويلەسۋگە جارايمىن، حالىقتى قارا شىبىنداي اۋىزىما ۇيمەلەتەمىن»، دەپ تۇر ەكەن،- دەيدى (ب. ادامبايەۆ) قازاقتى وسىعۇرداي ءدوپ باسىپ، ءدال تانيتىن، ول كىم ەدى؟ قازىبەكتىڭ تەرەڭ ماعىنالى، جوعارى رۋحتى، وتكىر ءسوزىن (قازاق تىلىندە سويلەگەنى، ءتىلماش بولماعانى) قونتايشى قالاي ءتۇسىنىپ، بويى بالقىپ، جۇرەگى جىلي قالدى ەكەن؟! قازاقتىڭ مىسى باستى دەيتىن شىعارسىز. شىندىعىندا، سىنشى - اقساقال قازاق ەكەن. قوبداباي قابدىرازاق ۇلى قازاقتىڭ سۇڭعىلا سىنشى ونەرى اكە بالاعا سىنشى. ۇرپاقتىڭ ءوسىپ جەتىلىۋىن، دامىپ تولىسۋىن ۇنەمى باقىلاپ، ۇل - قىزدارىنىڭ كوگەرىپ كوكتەۋىنە كوز تاستاپ كوڭىل ءبولۋ اتا سالتىمىز. اتا - اناسىنان باستاپ، اعايىن تۋىسى، اۋىل ايماعى. رۋ تايپاسىنا دەيىن ۇرپاقتىڭ جەتىلۋ، ءوسۋ ءار كەزەڭىندە ولاردىڭ يگەرگەن ونەر ءبىلىمىنىڭ ورەسى مەن شاناعىن، رۋحاني دامۋىنىڭ دارەجەسىن بەزبەندەپ باجايلاپ باقىلاپ وتىراتىن وزىندىك جۇيەسى دە بولدى. قوعامدىق وسى قاجەت - تىلىك نەگىزىندە ومىردە سىندارلى سىنشىلار (ادامتانۋشى) مەن سۇڭعىلا جان تانۋشىلار (پسيحولوگتار) اتانعان دارىندى، ەرەكشە قابىلەتتى ادامدار از دا بولسا ايقىندالىپ وتىردى. بەتكە تۋرا قاراپ، كوزبەن تەلمىرسە تۇرىپ ءدال كازىر نە ويلاعانىڭدى ايتىپ بەرەتىن سۇڭعىلالار كازىر دە بار. جان - جانۋار، قۇس پەن ءتۇز تاعىلارىن ءتىلىن تۇسىنەتىن ءتىلماشتار، كەرەك دەسەڭىز پەرىشتەمەن ءتىل تابىساتىن، اۋەلى جىن - شايتانمەن پىكىر الماساتىن، بىلگىر، بولجامگەر ءتاۋىپ، تاقۋلار دا جەتكىلىكتى بولعان. قاراسۋدى تەرىس اعىزاتىن، سيقىرلىق ونەرىنىڭ مايتالماندارى، الپىس جىلدان ارتقى عۇمىردى بولجايتىن، كوزىڭدى باقىرايتىپ قويىپ، بار عاجاپتى جاسايتىن كوزبايلاۋشىلار مەن كورىپكەلدەر قازاقتا بولعان. وسىلاردىڭ توپ ورتاسىندا، تىپتەن باسى بولىپ باقسىلار ءجۇردى، ولاردىڭ تاڭعاجايىپ ىستەرى ەل اۋزىندا، اڭىز ءاپسانا بولىپ، كەيبىرى حاتقا باسىلىپ تاريحتا ماڭگى قالدى. بۇل ەڭبەك سولاردىڭ ءبىر قىرىنان سىر شەرتەدى. 
اۆتوردىڭ وسى ەڭبەكتەرى ارقىلى تولىقتىرىپ، باسپاعا ۇسىنعان كۇننۇر قايرات