InfoHub Logo

ۇلتتىق سانا-سەزىمنەن ايىرىلۋدىڭ ءبىز تالاي كەزەڭدەرىنەن وتتىك. پاتشا زامانىندا ەشقانداي ادامشىلىققا جاتپايتىن جارلىق پەن ومىراۋلىققا كەزدەسكەن سوڭ باسىنا نوقتا تۇسكەن وي-پىكىرىمىز تۋلادى، بۇلقىندى، اشىندى. ويتكەنى، «روسسيا» كوپتومدىعىنىڭ قازاق دالاسىنا ارنالعان 1903 جىلعى 18-كىتابىندا «پوكوريۆ كراي، رۋسسكيە نە موگلي پەرەيتي ك كۋلتۋرنوي رابوتە پوتومۋ، چتو پەرۆوناچالنوە زاۆويەۆانيە سوۆەرشيلوس يسكليۋچيتەلنو س سەليۋ وبوگاششەنيا ي پەرۆىە زاۆويەۆاتەلي بىلي سوۆەرشەننو نەپودگوتوۆلەنى ك كۋلتۋرنوي رولي. ەتو بىلي گرۋبىە، نيەۆەجەستۆەننىە ليۋدي س پەرۆوبىتنوي نراۆستۆەننوستيۋ» دەلىنگەن انايىلىقتى بۇقار، دۋلات، شورتانباي، مۇراتتار كوزبەن كوردى. كورگەنىن ايتپاي تۇرا المادى. وسى اۋەن ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە XIX عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن مەيلىنشە انىق كورىندى، ايتىلدى، اياعىن جيعان ەشكىم بولعان جوق. ونى «زار زامان» ءداۋىرى دەپ تە اتادىق.

بودان ەلدى بۇلاي اشىندىرا بەرۋ كوزدەگەن ماقساتقا جەتكىزبەيتىنىن سەزگەن سوڭ، روسسيانىڭ شىعىسقا شىعاتىن الىپ قاقپاسى بولعان قازاقستانعا باسقاشا ايلا-امال قولدانۋ قاجەت ەكەنىن ءتۇسىنىپ، 1822 جىلى حاندىقتى جويىپ، جىكتەلۋگە ىڭعايلى تۇرعان ەلدى ولكە، وبلىس، وكرۋگتەرگە ءبولىپ، بۇرىنعى ديناستيالىق جۇيەنىڭ ورنىنا سايلاما دارەجەلەردى شىعاردى. تورەدەن ايىرىلعان ەل «قارادان شىعىپ حان بولعان» اعا سۇلتانداردى ماقتان تۇتىپ، قولىنا تەڭدىك تيگەندەي سەزىنە باستاعاندا، بولىستىق سايلاۋلاردى ەنگىزىپ، اعايىن اراسىنىڭ ارازدىعىن قوزداتتى. مىنە، وسى تۇستا ەلدىك ماقسات اياق استى بولىپ، رۋلىق اتالىق تۇسىنىك كۇشەيدى.

شورتانباي — وسى ەكى ۇلكەن ايىپتىڭ ەكەۋىمە ءدال كەلەتىن ۇلى دارىن، زار زاماننىڭ زوردا ادۋىندى اقىنى، عوي – عوي مەيلىنشە شەگىنە جەتكىزە، شىندىق دەڭگەيىندە ايتىپ، زارلاپ كەتكەن كوعام قايراتكەرى، ءىرى يدەولوگ. وندا ءدىندارلىقتا بار، وتارشىلدىققا، ءبىزدىڭ كەيىنگى تۇسىنىگىمىز بويىنشا ورىسشىلدىققا قارسىلىق تا بار. بۇل ەكەۋىن ءسيدى اشىق ايتىپ، يناباتپەن بايانداۋ شارت.

شورتانبايدىڭ ارۋاعىنان كەشىرىم سۇراۋ ءۇشىن كەشەگىگە اينالىپ سوقپاس تاعى دا شاراڭ جوق. ءبىزدىڭ نە ايتىپ، نە جازۋىمىز ءۇشىن جارىقتىق پارتيامىز الدىن-الا ءبارىن دە ولشەپ-پىشىپ قويدى عوي. 1957 جىلى سول تۇستاعى يدەولوگىمىز مارقۇم ن. جانگەلدين حاتشىلىققا قولى جەتكەننەن كەيىن «قازاق حالقىنىڭ ادەبي - پوەزيالىق جانە مۋزىكا مۇراسىن زەرتتەۋدى سىن تۇرعىسىنان قاراپ پايدالانۋ جايى جانە ونى جاقسارتۋ شارالارى تۋرالى» قاۋلى الدىردى. اتى قالاي قولاپايسىز دا تۇرماندى بولسا، زاتى دا ودان اسىپ ءتۇستى. ستالين كۇشتى اشكەرەلەنىپ، حرۋششيەۆ جىلىمىق جىلىلىق تانىتپاي جاتقان شاقتا، 1959 جىلى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى پروبلەمالارىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق عىلىمي - تەوريالىق كونفەرەنسيا وتكىزدى. تاريح ماسەلەلەرىن شەشۋدى عالىمدارعا تاپسىرعاندارى، داۋلى تاقىرىپتاردى اشىق تا انىق ايتۋعا شاقىرعانى سىرتتاي قاراعانعا ۇنامدى بولىپ كورىنگەنى بولماسا، تۇپكى يدەيا ورتالىق كوميتەتتىڭ قولىڭدا بولدى. عالىمداردىڭ نە ايتىپ، قانداي قورىتىندىعا كەلەرى بەلگىسىز بولسا دا، كۇنى بۇرىن الىنار شەشىمنىڭ جوباسى دايىندالدى. ول «قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى پروبلەمالارىنا ارنالعان عىلىمي - تەوريالىق كونفەرەنسيانىڭ ۇسىنىستارى» دەگەن موپ - موماقان تۇردە دۇنيەگە كەلدى. ەكىنشى ءبولىم «قازاقتىڭ XVIII، XIX، XX عاسىرلارداعى ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ جايىندا» دەپ اتالىپ، ون ءبىر تۇجىرىمنان تۇردى. سونىڭ ءۇشىنشى بابى تۇگەلدەي شورتانبايعا ارنالدى. سونى تۇگەل كەلتىرىپ، دۋلات پەن مۇراتتى دا قامتي كەتەيىك.

«شورتانباي قانايەۆتىڭ تۆورچەستۆوسى جايىندا كونفەرەنسيا سول ءداۋىردىڭ نەگىزگى يدەيالارى مەن الەۋمەتتىك ومىردەگى ەرەكشەلىكتەرىن ەسكە الا وتىرىپ، اقىن ءبىر جاعىنان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقستاندى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە تۋعان الەۋمەتتىك جاعدايلاردى سىناپ وتىرادى دا، ەكىنشى جاعىنان حاندىق ءداۋىردى ماداقتايدى، شىعارمالارىندا يسلام ءدىنىنىڭ يدەيالارىن ۋاعىزدايدى» دەپ قورىتادى. «بۇل سياقتى اقىنداردىڭ تۆورچەستۆوسىنا جوعارعى مەكتەپتىڭ پروگراممالارىندا ورىن بەرىلىپ، نەگىزىندە اعارتۋشىلىق، حالىقتىق باعىتتاعى ادەبيەتتىڭ وسىنداي كەرتارتپا اقىندارمەن كۇرەس ۇستىندە دامىعانىن كورسەتۋ ءۇشىن اتالۋى كەرەك» دەپ ءتۇيدى.

ال، دۋلات پەن مۇراتتىڭ اقىندىق شەبەرلىگىنىڭ «وزىندىك ەرەكشەلىك سيپاتتارى» بار ەكەندىگىنە ەپتەپ جەڭىلدىك جاساپ، «دۋلات پەن مۇرات تۆورچەستۆوسى جوعارعى مەكتەپتە سول كەزدەگى تاريحي ادەبي پروسەستىڭ سيپاتىن، ادەبيەتتىڭ قانداي قايشىلىق جاعدايدا دامىعانىن كورسەتۋ ماقساتىمەن اتالۋى ءتيىس. جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكە الا وتىرىپ، بۇل اقىنداردىڭ تۆورچەستۆوسىن ورتا مەكتەپتە وقىتۋ قاجەتسىز دەپ سانالسىن» («ادەبي مۇرا جانە ونى زەرتتەۋ». ستەنوگرامما. 1961، 372-بەت) دەگەندى جالپاق قازاق تىلىنە تۇسىرسەك، دۋلات، شورتانباي، مۇرات ونەرپازدىقتارى اعارتۋشى - دەموكراتتىق باعىتقا قارسى بولعاندىعىن كورسەتۋ ءۇشىن عانا اتالۋعا ءتيىس بولدى دا، مەكتەپتەردە وقىتىلماسىن، ياعني قازاقتىڭ جاس ۇرپاعى ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمەسىن، اۋىزدانباي-اق قويسىن دەپ تاپتى، ياعني قاينار بۇلاقتى سۋالتىپ، تۇسىنىگىن لايلادى. وسى تۇجىرىم 1988 جىلعا دەيىن بۇلجىماي كەلدى. مەكتەپ وقۋلىقتارىنا كىرە قويمادى.

ارينە، ەشكىمدى كىنالاۋعا بولمايتىن - اق شىعار، ءبىراق وسى كونفەرەنسيادا ايتىلعان وڭ ويلاردىڭ ەسكەرىلمەۋى، ونى قاقپايلاپ كۇنى بۇرىنعى شەشىمگە قاراي يكەمدەي بەرگەندەرى، اسىرەسە ءوزىنىڭ داڭقى دۇنيە جۇزىنە ءمالىم بولىپ، اۋزىنا ەل-جۇرت قاراپ وتىرعان شاقتا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شورتانباي مەن دۋلات جايىنداعى باياندامالارىندا سىننان اراشالاپ، ارشىپ الماۋ جاعى باسا سويلەيدى.

وسى سياقتى حانعالي سۇيىنشالييەۆتىڭ دۋلات تۋراسىنداعى تەكسەرۋى دە سىڭارجاق بولىپ شىقتى. دۋلاتتىڭ يدەيالىق، تاريحتىق كەرىتارتپالىعى، ءمىنى دەپ ايتىلىپ جۇرگەن جايلاردىڭ ءبارىن بايانداماشى بۇركەمەلەپ، كومەسكىلەي سويلەدى. «باپتاپ، ەپتەپ «وتكىزۋ» ءبۇل كونفەرەنسيانىڭ ماقساتى ەمەس» دەگەن (353—354 بەتتەر) سوزدەر، ارينە، ورتالىق كوميتەت پەن عىلىم-بىلىمگە جەلىم جابىسىپ جۇرگەندەرگە تاپتىرماس «قارۋ» بولارىن اسىرەسە مۇحاڭنىڭ اڭعارماۋى قايران قالدىرادى.

مىنە، وسىلاي دۋلات، شورتانباي، مۇراتتار ادەبيەت تاريحىنان الاستاتىلدى، اتالا قالسا تەك قايشىلىعى مەن قارسىلىعى تۇرعىسىنان كورسەتىلىپ، وقۋشىنى شوشىندىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە دۇمشە باس رەداكتورلار مەن باسپا باسشىلارى شورتانباي جىرلارىن «بەس عاسىر جىرلايدى» جيناعىنان جۇلدىرىپ، وزىنە «ساياسي كاپيتال» جيعاندا دا بىلەمىز.

ءسوزدىڭ قىسقاسى، قازاقتىڭ ازاماتتىق تاريحى، ونىڭ رۋحاني دۇنيەسى قولدان تونالىپ، قۇلدىراي تۇسكەن سايىپ ءبىزدى «ادام» قىلعاندار مارتەبەسى وسە بەردى، ساياسي - عىلىمي جاعىنان وز ەلىن تۇقىرتقاندار شەن-شەكپەننەن قۇر قالمادى. ال قازاق حالقى تاريح بەتىندە ارتتا قالعان، ەشتەڭە ويلاپ، ايتىپ كورمەگەن مىلقاۋ، نە ىستەپ جۇرگەنىن ءوزى بىلمەيتىن ماڭگۇرت بولىپ شىعا كەلدى.

جوق، مىڭ مارتەبە جوق، تاريحىمىز مۇلدە ونداي ەمەستى. حالقىمىز بىرەۋدىڭ شومشەگىن تەرىپ كۇن كورمەگەندىگى سوڭعى جىلدارى كەڭ انىقتالا باستادى. بۇل ءبىزدىڭ تاريحي قوزعالىسىمىزدىڭ باسى عانا، ءالى تەرەڭدەۋ مەن تارامدانۋ شارالارى تۇر. باتىرلار مەن بيلەرىمىزدى، حاندارىمىز بەن قارالارىمىزدى ءالى دە انىقتاي تۇسسەك، ءوز ءداۋىرىنىڭ ءۇنى بولا بىلگەن، ۇرانىن جىرلاعان، ارۋاعىن شاقىرعان ونەرپازدارىمىز، اسىرەسە اقىن-جازۋشىلارىمىز اتاۋسىز قالمايدى. باسقانى بىلاي قويعاندا، بۇقار جىراۋدىڭ، دۋلاتتىڭ، شورتانبايدىڭ، مۇراتتىڭ، سۇلتانماحمۇتتىڭ، ماعجاننىڭ... مۇشەل تويلارى اتالا باستاۋىنىڭ وزىنە ويلانا ءبىر قاراڭىزدارشى. ءقازىر قولىمىز جەتكەنگە قۇرمەت كورسەتىپ جاتساق، ەرتەڭ وي جەتەتىندەرگە نازار اۋدارىپ، عىلىمي جۇيەمەن سالتانات جاسايتىنىمىز ايدان انىق. سوندىقتان تاريحقا جاڭا كوزقاراستى جەڭىلدەتپەي، «ۇلتشىلدان»، تەرەڭنەن قازىپ، شىندىق دەڭگەيىندە اڭگىمەلەۋگە تىرىسايىق، ۇمتىلايىق، ايتپەسە تاعى بىرەۋلەردىڭ ەسكى شاپانى ەتەگىنە ورالىپ، وزىمىزدەن ءوزىمىز بەزىنىپ ءجۇرۋىمىز مۇمكىن.

شورتانباي جىرلارىن ويلانا وقىپ، كوڭىلگە توقىعاندار تالاي شۇرايلى دا قوماقتى ويلارعا، ءتۇيىندى تۇجىرىمدارعا كەزىگىپ، شىنايى ادامگەرشىلىك جولىن ىزدەگەن ۇلكەن دارىن ەكەندىگىن كورەدى.

دۋلات، ماحامبەت باستاپ، شورتانباي مەن مۇرات قوستاعان ادەبي باعىت كەشەگى بۇقار جىراۋ ءداستۇرىن جالعاستىرا وتىرىپ، شىن ءومىر ايناسىنا اينالۋدى ماقسات تۇتتى. ارالى اعىمعا اينالدى. اۋىز ادەبيەتى ءداستۇرىن دامىتا وتىرىپ، بۇل پروفەسسيونالدى ادەبيەت جاساۋ جولىنداعى ىزدەنىس بولدى. سوندىقتان دا قازاق اقىن-جىراۋلارىنىڭ XIX عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا قولى جەتكەن كوركەمدىك بيلىگى — اباي نەگىزىن قالار جاڭا جازبا ادەبيەتتىڭ الدىنا سالىنعان التىن كوپىر ەدى. ابايدىڭ شورتانباي، دۋلات پەن بۇقار جىراۋ جايىنداعى ايتقانى ەندىگى كوركەمدىك دامۋىمىزعا باسقاشا جول، سونى ونەگە كەرەك دەپ بىلەتىن ەستەتيكالىق تانىم - تالاپتىڭ ءدۇمپۋى بولاتىن.

سونىمەن، شورتانباي دۋلات پەن ماحامبەتتەن باستالاتىن ۇلكەن كوركەمدىك، ۇدەرىستى دايەكتەپ شىعىپ، قازاق ادەبيەتىندە رەاليستىك اعىمنىڭ ورنىعۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. ول شىرقىراعان شىندىقتى تۇزدىقتاپ جەتكىزگەن تۇلعا. ەلدى، جۇرتتى ادامگەرشىلىكتىڭ اسقار بيىگىنە شاقىرعان ءداۋىر ۇرانشىسى. قازاق ادەبيەتى تاريحىندا زار زامان كەزەڭىن اياقتاندىرىپ، كوركەم ءسوزدىڭ ءقادىرىن اسپانداتقان وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى ۇلى اقىن.

---