اقسۋ-ايۋلى وڭىرىندە
ارقاداعى اتىشۋلى مەكەندەردىڭ ءبىرى اقسۋ-ايۋلى جەزقازعان وبلىسىنا قاراستى شەت اۋدانىنىڭ ورتالىعى. بۇل ءوڭىردى نۇرا وزەنى جانامالاي اعادى. قاراعاندىدان بالقاشقا تارتىلعان داڭعىل اسفالت جول كوكتەي وتەدى.
بۇل اۋداندا ەشكىمدى بىلمەيمىن.
قاراعاندىدا كەزدەسكەن اۋداندىق ينفورماسيا باستىعى تولەۋتاي جۇمانوۆ ءازىر سول قالادان ورالماپتى.
اۋداندىق گازەتتىڭ رەداكسيا سىنا بارۋعا كەش. جاڭا مەكەن، بەيتانىس جاندار. جاپادان-جالعىز تىقىرشىپ وتىرا الماي، قاراي بولمەنىڭ ەسىگىن قاقتىم. شاشى وسىڭكىرەپ كەتكەن، جۇقالتاڭ كەلگەم سىرىڭكە قارا جىگىت ەسىك اشتى.
— سىزگە كىم كەرەك؟ — دەپ سۇرادى.
— ءسىز كەرەكسىز، — دەپ جاۋاپ بەردىم.
جىگىت كۇلىپ جىبەردى دە، ورىندىق ۇسىندى.
تەرەزە الدىندا جاتقان ادەبي كىتاپتارعا كوزىم ءتۇستى. مارقۇم مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ جاسا جيناعى جاتىر. «كىم دە بولساڭ ادەبيەتكە جاقىن جان شىعارسىڭ» دەپ ءتۇيدىم ىشىمنەن.
— تانىمادى. ايتەۋىر بۇل جەردىڭ ادامى ەمەس ەكەنىڭىز انىق، — دەدى جىگىت.
— اۋدانداعى بارلىق ادامدى بىلەسىز بە؟
— ماماندىعىمنىڭ ءبىر پۇشپاعى — ەل-جۇرتتى ءبىلىپ، تانۋ.
— اۋداندىق ستاتيستيكا بولىمىندە قىزمەت ەتەرسىز؟
— ەسەپ-قيساپقا شورقاقپىن.
— وندا جۋرناليست بولدىڭىز - اۋ، ءتارىزى.
— ءدال تاپتىڭىز. شەت اۋداندىق «يليچ تۋى» گازەتىنىڭ رەداكتورى ورىمبەتوۆ قاسىم دەگەن مەن بولامىن، — دەدى جىگىت.
تانىسىپ ءجون سۇراستىق.
قاسىمنىڭ وسى قوناق ءۇيدى مەكەندەگەنىنە ءبىراز بولعان ەكەن. بۇعان دەگەن ءۇي-جاي انە-مىنە بوس ايدىنمەن ءبىراز ايلارعا سوزىلىپ كەتىپتى.
— شورتانباي اقىننىڭ ەلىنە كەلگەنىڭىزدى بىلەسىز عوي، ارينە، — دەدى قاسىم.
— شورتانباي! سوندا قالاي؟.. وسى اقسۋ-ايۋلى ايگىلى شورتانباي اقىننىڭ مەكەنى مە؟ — دەپ قالاي اسىعىس سۇراعانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن.
— تۋعان ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنان الاتىن وزىندىك سۇبەلى ورنى بار شورتانباي اقىننىڭ زيراتى وسى ارادان قاشىق ەمەس. ەگەر كورەم دەسەڭىز، ەرتەڭ الىپ بارايىق، — دەدى قاسىم.
...تۇنىمەن شورتانباي اقىن جايلى، ونىڭ ەرەكشە تاعدىرى تۋرالى كوپ ويلانىپ، تولعانىپ شىقتىم. سوناۋ وڭتۇستىك ولكەدە، تۇركىستان ماڭىنان شورتانباي قاناي ۇلى ارقانىڭ ءاپايتوس الابىنا قالاي كەلدى ەكەن؟ وسى ماڭدا وتكەن تورەلەردىڭ بالالارىن وقىتتى ما؟ ارقاداعى بوكەي تۇقىمدارىنىڭ وردا اقىنى بولدى ما؟ ولاي دەۋگە تاعى دا اۋىز بارمايدى. جاڭگىر حانمەن ات قۇيرىعىن شورت كەسىسكەن ماحامبەت اقىن سەكىلدى سەمسەر سىلتەپ، نايزا قۇلاشتاماعان شورتانبايدىڭ دا كور زامانداعى كەلەڭسىز ىستەردى اشكەرەلەي بىلگەن وزىندىك ۋىتتى جىرلارى بار. تىلگە شەبەر اقىندى جاقتىرماعان سۇلتان، تورەلەر مەن ولاردىڭ اينالاسىنداعىلار سول كەزدىڭ وزىڭدە شورتانبايعا «زار جاق، كەر زامان» اقىنى دەپ ايدار تاققان. «اتتەگەنە - ايى»، بۇگىنگى ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىمىزدە شورتانبايعا سول ءبىر «قالىپتاسىپ كەتكەن» كوزقاراسپەن قارايدى. اعا سۇلتان مەن تورەلەردىڭ اۋىلىنان كەتەردەگى شورتانباي جىرى ونىڭ كىم ەكەنىن، اقىننىڭ جان دۇنيەسىندەگى سەزىم سىرىن اسەرلى بەرمەي مە؟
سەن تاق مىنگەن حان ەدىڭ،
مەن ءسوز قۋعان جان ەدىم.
ءومىردىڭ كوبىن كەزبەن وتكىزدىم،
ءتاۋبا ءسىز بوس سوزبەن وتكىزدىم.
سەنەن حاندىق كەتتى،
مەنەن جىن قۋعان جاستىق كەتتى.
ەندى جان كۇتىپ، مال باعاتىن ۋاقىت جەتتى.
كوڭىل قويارلىق ءبىر دەرەك: 1846 جىلدارى وسى ارقا ەلدەرىندە مال ساناعان ومبى اكىمدەرىنىڭ ەكسپەديسياسىنا قاتىسقان ءناسىلى پولياك، ومبى شەكارا كوميسسياسىنىڭ چينوۆنيگى ادولف يانۋشكيەۆيچ كۇندەلىكتەرى مەن حاتتارىندا شورتانباي ەسىمى كەزدەسپەيدى. وزىنەن بۇرىنعى اقىن-جىراۋلاردىڭ كەبىنىڭ ەسىمدەرىن، شىققان اتا-تەگى، رۋلارىن اتاعان شوقان ءۋاليحانوۆ جازبالارىندا دا شورتانباي ەسىمى جوق. بۇعان قاراعاندا، اۋەلدە تورە، سۇلتان، بي اۋىلدارىندا بالا وقىتقان شورتانبايدىڭ اقىندىق دارىنى كەلە-كەلە، ورتا جاستان اسا بەرە اشىلسا كەرەك.
شورتانبايدىڭ اقىندىق ونەرىنىن، باستالۋى پاتشالىق روسسيا كاپيتالىنىڭ قىر ەلىنە ەندەپ كىرۋىمەن تۇستاس كەلەدى.
بۇل تۇستاعى ءوزارا ارازداسىپ، ارىزداسقان قازاق قاۋىمىندا باس كورسەتىپ قالىپتاسقان ادۆوكات، ءتىلماش، پيسار سەكىلدى «زيالىسى ماقتاردىڭ» ەل ىشىندەگى سۇرقيا سۇمدىقتارى مەن زۇلىمدىق وزبىرلىقتارىن شورتانباي اقىندىق وتكىر تىلمەن اشكەرەلەي بىلگەن.
جۇگىرىسىپ قالاعا،
قانىققان سوڭ جالاعا،
كوشەدە جۇرگەن كوپ ءتىلماش
دۇشپانىم مەنىڭ وسى دەپ،
الىپ كەلەر اۋىلىنا —
ءوزىنىڭ تۋعان باۋىرىنا.
كەلگەن سوڭ كىمدى ايار.
جىعىپ سالار دۇرەنى...
كوشىپ كەتەر جەرىڭ جوق،
ءسويتىپ قالماي نە قىلدىق
قۇتىلماستان پالەگە.
قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا شورتانباي اقىن جايلى مىناداي دەرەك بار: «شورتانباي شىعارمالارىندا قازاق دالاسىنداعى الەۋمەتتىك ءومىر ءبىرسىدىرعى شىندىقپەن بەينەلەنگەن. ول ءبىر توپ شىعارمالارىندا («ءبىر تاڭىرگە اياندى»، «ءبىر ناسيحات ايتايىن»، «قالىقتاعان سۇڭقار ەم» گ.ب.) ەڭبەكشى بۇقارانىڭ ازاپتى اۋىر تۇرمىسىن، بي-بولىس، ۇلىقتاردىڭ زۇلىمدىعى مەن پاراقورلىعىن اشكەرەلەدى.
كەدەيگە سالىپ شىعىندى،
نەگىزى بايىڭ تويمايدى، —
دەپ بايلاردىڭ اشكوزدىگىن بەتىنە باستى».
ەل بيلەۋشىلەردى اياۋسىز تۇيرەپ، ولاردىڭ جيىنتىق بەينەسىن جاساۋعا تالپىنعان شورتانبايدى اعا سۇلتان، تورە، بي، ءتىلماشتار جەك كوردى. سول كەزدەگى بايلاردىڭ توعىشارلىعىن جەر-جەبىرىنە جەتكىزە سىناعان شورتانباي ەڭبەككەر كەدەي جاتاقتىڭ نامىسىن قورعادى. سول ءۇشىن دە ول ادىلەتتىلىكتى وتكەندەگى ءادىل بيلەردەن ىزدەدى. قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن زاماندى اڭسادى. شورتانباي سىندى اقىنداردىڭ پوەتيكالىق قيالى اسەم ءومىردى، ءادىل قوعامدى قازاق ەلىنىڭ قيسسا - داستاندارىنان ىزدەدى.
مۇنداي اقىنداردىڭ ءوز زامانىندا، سول وزدەرى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتانىڭ الەۋمەتتىك قايشىلىقتارىن شىنشىلدىقپەن جىرلاپ بەرۋىنىڭ ءوزى باتىلدىق، شىعارماشىلىق، ەرلىك دەر ەدىك.
بۇگىنگىدەي الدىڭعى قاتارلى قاعيدالى ىلىممەن سۋسىنداي الماعان بۇقار، شال، دۋلات، مۇرات، شورتانباي سىندى اقىن-جىراۋلاردىڭ زامانىنا ساي وزىىىدىك فيلوسوفيالىق كوزقاراستارى بولعان. بۇلاردىڭ اقىندىق مۇراسىن سول تۇرعىدان، ولاردىڭ وسكەن ورتاسىنا ورايلى جاساعان رۋحاني قازىناسى تۇرعىسىنان باعالاۋ قاجەت سەكىلدى.
بۇل اتالعان اقىن-جىراۋلارىمىزدىڭ كوركەمدىگى كەلىستى، شەبەرلىگى مەن شىنايىلىعى استاسىپ، استارلاسىپ جاتقان تولعاۋ - داستاندارىنىڭ ءتۇپ تامىرىن باسقا دا باۋىرلاس حالىقتار پوەزياسى تاريحىنان تابا الامىز.
ەڭ الدىمەن، ورىس پوەزياسى تاريحىنا زەر سالساق، كەشەگى پاتشالىق روسسيا مونارحياسىنىڭ قابىرعاسى مىقتى كەزىنىڭ وزىندە وزىق ويلى ورىس اقىندارى قالىڭ قاۋىمعا الەۋمەت تەڭسىزدىگىن شىنايى تۇردە اشىپ ايتىپ، سول كەزەڭنىڭ اۋىر احۋالىن قام كوڭىلمەن جىرعا قوستى. ارىدەن تارتساق، ولەگ، يگور سىندى ۇلى كنيازدەرى مەن ستەپان رازين كەزەڭىن اڭساپ، جىرعا قوسقان رىلەيەۆ، ودويەۆسكييدى بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەرىمىز نەگە زار زامان اقىندارى دەپ اتامايدى؟ ودان كەيىنگى ورىس پوەزياسىنىڭ تولقىنى — پەتراشيەۆشىل شىعارماشىلىعىنان دا تورىعۋشىلىق پەن شەجىرە شىڭىراۋىنا ۇڭىلۋشىلىك مولىنان ۇشىراتامىز. فەت، تيۋچيەۆ، اپوللون گريگوريەۆتەر جىرلارىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، ءبىر عانا نەكراسوۆ پوەزياسىنداعى حالىق باسىنا تۇسكەن اۋىر حالگە قامىعۋشىلىق پەن تورىعۋشىلىقتى قايدا قويامىز؟ گرۋزيا اقىندارى نيكولاز باراتاشۆيلي، باجا پشاۆەلا، ارميان قالامگەرلەرى حاچاتۋر ابوۆيان، وۆانەس تۋمانيان، ازەربايجان جىرشىلارى مىرزا شادي، سەيد - ءازىم شيرۆاني سەكىلدى دارىندار دا ءبىزدىڭ دۋلات، مۇرات، شورتانبايلارعا ۇندەس جىرلاعان. ولار دا ءوز ەلىندەگى، ءوز ورتالارىنداعى كەلەڭسىز ءومىردى اقىندىق قام كوڭىلمەن ولەڭگە قوستى.
بۇگىندە بىزدەر بۇقار، شال، دۋلات، مۇرات، شورتانبايلار سول كەزدىڭ وزىندە نەگە كورەگەن بولمادى، كەلەشەكتەگى جاقسى ءومىر، جايدارى قوعامدى بولجاي ءبىلىپ، سونى قۋانىشپەن، شاتتىقپەن نەگە جىرلامادى دەگەندەي «كىنا» تاققىمىز كەلەدى.
ەگەر دە ورىس ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى ەسكى سۇرلەۋى ساقتالعان بولسا، سونداي-اق، سوۆەت وكىمەتىنىڭ باستاپقى جىلدارىندا ادەبيەت تانۋداعى كوبىنە - كوپ سولاقاي كوزقاراستار وسى كۇنگە دەيىن وزگەرمەي، سول قالپىندا قالسا، بۇگىنگى ۇرپاق ليەۆ تولستوي، فەدور دوستويەۆسكيي، بەرىدە سەرگەي ەسەنين، پاۆەل ۆاسيليەۆ سىندى ءىرى قالامگەرلەردىڭ تۋىندىلارىمەن ءولى كۇنگە دەيىن تانىستىرعان بولار ەدى.
...اقسۋ-ايۋلى قوناق ءۇيىنىڭ تازا بولمەسىندە مەنى مازالاعان ويلاردىڭ شەڭبەرى وسى ەدى.
تاڭ اتقان سوڭ قاسىممەن بىرگە بولمەگە ەكى جىگىت كىردى. تانىستىق: شەت اۋدانىنداعى جەتى جىلدىق مۋزىكا مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى زەينوللا يگىلىكسىز پەن سول اۋدانداعى ورىس مەكتەبى وقۋ ىستەرىنىڭ مەڭگەرۋشىسى كامىل ءجۇنىسوۆ ەكەن. بۇل جىگىتتەر قاراعاندىدان بالقاشقا باراتىن قارا جولدىڭ بويىنان ەكى-ۇش شاقىرىم قاشىقتا كورىنىپ تۇرعان، ارالارىندا كۇمبەزدى بەيىتتەرى بار قورىمعا الىپ كەلدى.
وڭ جاق جيەگىنە، باس جاعىنا قالىڭ قاراعان قاپتاي وسكەن تومپەشىكتىڭ تۇسىنا تىزە بۇكتىك. شورتانباي اقىن شيكى كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان قۇلاقتى بەيىتكە جاپ سىرلانا جەرلەنىپتى.
— قارتايا باستاعان شاعىندا وسى ەلدىڭ جانعۇتتى دەگەن بەدەلدى ادامىنا كەلىپ پانالاعان شورتانباي اقىن ولەرىڭدە ءوزىن ازىرەت سۇلتانعا اپارىڭدار دەپ تە وسيەت ەتپەپتى. سوعان قاراعاندا بابامىز پالەندەي ءدىندار بولا قويماعانعا ۇقسايدى، — دەيدى زەينوللا.
— باسىما ەشبىر بەلگى قويماڭدار دەپ تە تاپسىرعان اقىننىڭ ءوزى كورىنەدى، — دەگەن قاسىم قولىنداعى گازەتتى جازا باستادى.
— «لەنينشىل جاس» گازەتى عوي، 1966 جىلعى 10 فيەۆرالداعى سانى، شورتانباي اقىننىڭ باسىنا ادەيىلەپ الا كەلدىك، — دەدى كامىل.
— «اتالار ءسوزى. ەرتەدە حالقىمىزدىڭ تا لاي ءسوز زەرگەرلەرى وتكەن. ول ءسوزدىڭ بىزگە جەتكەنىنەن جەتپەگەنى كوپ. جاس ۇرپاققا ءبىر توپ بابا اقىنداردىڭ جاقسىلىق پەن جاماندىق، دوستىق پەن ىنتىماق، ادالدىق پەن ادامگەرشىلىك جايىنداعى ولەڭدەرىن ۇسىنىپ وتىرمىز»، — دەپ داۋىستاپ وقىعان قاسىم وسى بەتتەگى اقىن-جىراۋلاردىڭ ەسىمدەرىن اتاي كەلىپ، — شورتانباي قاناي ۇلى (1818—1881)، — دەدى دە، اقىننىڭ «جاقسىنى جامان كورە الماس» دەگەن ولەڭىن وقىپ شىقتى.
قىدىرما جەل قاراعان تۇپتەرىن جۇلقىلاپ وتەدى. جان - جاعىما، اينالاما قارايمىن. جەلكە تۇسىمىزدا ايۋلى تاۋى، ودان بەرى بالقاش باراتىن ۇلكەن قارا جول سايراپ جاتىر. ماڭداي الدىمىزدا قيالاي بارىپ نۇراعا قۇياتىن اقسۋ وزەنىنىڭ جاسىل قۇراعى جەلكىلدەيدى. ودان ارىرەك سەرگو وردجونيكيدزە اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ءۇشىنشى بولىمشەسىنىڭ ۇيلەرى اعاراڭدايدى.
شورتانباي اقىننىڭ زيراتىنا بەلگى قويۋ دەگەندەي ۇسىنىستار كەزىندە ايتىلسا كەرەك. الايدا بۇل زاڭدى ۇسىنىسقا قۇلاق اسقان ەشكىم بولماپتى. وكىنىشتى.
شورتانباي اقىننىڭ زيراتىندا وسكەن توپ قاراعاننىڭ ەكى-ۇش بۇتاسىن ەسكەرتكىشكە ءۇزىپ الدىم.
بۇل بۇتانى تاجىكستاننان ءابىلقاس رۋداكي ماۆزولەيىنەن اكەلگەن راۋشان گۇلىنە قوسامىن.
You Might Also Like
-
ۇلتتىق سانا-سەزىمنەن ايىرىلۋدىڭ ءبىز تالاي كەزەڭدەرىنەن وتتىك. پاتشا زامانىندا ەشقانداي ادامشىلىققا جاتپايتىن جارلىق پەن ومىراۋلىققا كەزدەسكەن سوڭ باسىنا نوقتا تۇسكەن وي-پىكىرىمىز تۋلادى، بۇلقىندى، ...
-
قازاق ءانى مەنى قاي جەرگە، قاي قيىرعا اپارمادى. ءالى دە... ءالى دە جول ۇستىندەمىن. تاعى دا ءبىر ۇزىك سىردى ايتقالى وتىرمىن. شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ اتاقتى ءانشىسى حاميت ىسقاق ۇلى كوپ تولعاندىرا بەرەتىن-دى. و...
