الاشتىڭ العاشقى باسىلىمدارىنىڭ بىرىندەگى قازاق اۋىز ادەبيەتى
حالىق ءۇشىن باسىلىم قانداي ماڭىزدى بولسا، باسىلىم ءۇشىن حالىققا ۇسىناتىن اقپارات تا سونداي قۇندى. قازاق تاريحىنداعى «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنەن» كەيىنگى ەكىنشى گازەت «دالا ءۋالاياتى گازەتى» مۇنداي اقپاراتتاردىڭ قاينار كوزى. سەبەبى، 1888 جىلى جارىق كورگەن بۇل گازەت تەك پاتشا ۇكىمەتى ەنگىزگەن وزگەرىستەردى، ءبىلىم-عىلىم، مادەنيەت، شارۋاشىلىق تۋرالى عانا جازىپ قويعان جوق، قازاقتىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جاندانۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى. ەشمۇحامەد ابىلايحانوۆ پەن دىنمۇحامەد سۇلتانعازيندەر باسشىلىق ەتكەن بۇل باسىلىم ارقىلى تالاي تالانتتى جاندار تانىلا باستادى، شىڭدالا باستادى، حالىقتىڭ كوزىن اشۋعا تىرىستى.
باسىلىمدا جاريالانعان اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنەن ەڭ ءبىرىنشى توقتالاتىنىمىز – اباي شىعارمالارى. ابايدىڭ ەكى ولەڭى ەڭ العاش رەت وسى گازەت بەتىندە جاريالانعان. ولار: «جازدى كۇن شىلدە بولعاندا» جانە «بولىس بولدىم، مىنەكي». ابايدىڭ ءوز شىعارمالارىن ءوز اتىنان جاريالاماعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. بۇل جولعى ولەڭدەرى دە باسىلىم بەتىنە كوكباي جاناتايەۆتىڭ اتىمەن جاريالانعان. ءبىراق، باسىلىم ابايدىڭ «جازدى كۇنى شىلدە بولعاندا» ولەڭىن وزگەرتىپ باسىپ شىعارعان. سەبەبى، ولەڭدە كەدەيدىڭ بايعا جالىنىشتىلىعى، بايدىق كەدەيگە ۇستەمدىگى شەكتەن تىس سۋرەتتەلگەن. ول كەزەڭدە قازاق ورىستىڭ قىسپاعىندا بولعاندىقتان، ولارعا اشىق قارسى شىعۋعا شەكتەۋ قويىلعان ەدى، ياعني، سەنزۋرا قاتتى بولدى. سوندىقتان، گازەت ابايدىڭ كەيبىر ولەڭدەرىنە وزگەرىس ەنگىزىپ جاريالاپ وتىردى.
ءبىر قىزىعى – «دالا ءۋالاياتى گازەتىنە» ابايدىڭ اتالمىش ولەڭدەرىنەن باسقا شىعارمالارى شىقپاعان دەگەن دەرەكتەر دە بار. بۇنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بولۋى مۇمكىن. ءبىرىنشىسى، ابايعا رەداكتورلاردىڭ ءوز ولەڭىنە وزگەرتۋ ەنگىزگەنى ۇناماي قالعاندىقتان، ءوز جۇمىستارىن جىبەرۋدى توقتاتقان. ەكىنشىسى – اباي جىبەرگەن ماتەريالداردا نەگىزگى ماسەلە اشىق كوتەرىلگەندىكتەن، رەداكتورلاردىڭ ولاردى گازەتكە جاريالاماۋى. ءبىراق، گازەت بەتتەرىندە ىبىراي التىنسارين مەن اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ اۋدارۋىمەن ليەۆ تولستويدىڭ «ۇزاق پەن كوگەرشىن»، «بۇعى مەن قاراقاتتىڭ ساباعى»، «بۇعى»، «قويان»، «وتپەس پىشاق» سەكىلدى ولەڭدەرى باسىلىپ شىققان دەگەن اقپاراتتار دا كەزدەسەدى. الايدا، وسى كۇنگە دەيىن بۇعان بايلانىستى ناقتى دەرەكتەر كەلتىرىلمەگەن.
قازاقتىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتى مۇرالارىنان اباي ولەڭدەرىنەن بولەك ابۋباكىر احمەتجان ۇلى ديۆايەۆتىڭ جۇمىستارى، ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اڭگىمەلەرى، سونىمەن قاتار، «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ»، «ەڭلىك-كەبەك»، «قامبار باتىر»، «بوزجىگىت» داستاندارى، جيرەنشە شەشەن، قوجاناسىر، الدار كوسە تۋرالى اڭىزدار جانە ەرتەگىلەر دە جاريالاندى.
«دالا ءۋالاياتى گازەتى» پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قول استىنا قارايتىن رەسمي گازەت بولعاندىقتان، ورىس تىلىندەگى ماتەريالدار دا جارىق كورىپ وتىردى. ماسەلەن، قازاقتار تۇڭعىش رەت ورىس شىعارمالارىمەن وسى گازەتتىڭ ارقاسىندا تانىستى. ولار: الەكساندر پۋشكين، ۆاسيليي جۋكوۆسكيي، ميحايل لەرمونتوۆ، الەكسەي كرىلوۆ، ليەۆ تولستوي، گلەب ۋسپەنسكيي جانە دميتريي مامين-سيبيرياكتىڭ ولەڭدەرى. گازەت تەك ورىس ادەبيەتى شىعارمالارىمەن شەكتەلىپ قالمادى. ماسەلەن، قازاق حالقىن ورىس ادەبيەتىنەن بولەك ۋكراين، ليتۆا، تاتار، باشقۇرت حالىقتارى ادەبيەتىمەن تانىستىردى. سونىمەن قاتار، شىعىس حالىقتارىنىڭ «مىڭ ءبىر ءتۇن»، «ءلايلا-ماجنۇن» سەكىلدى تۋىندىلارىنان ءۇزىندى كەلتىرىلگەن.
باسىلىمنىڭ بارلىق پروبلەمالاردى قامتىعانىن جوعارىدا ايتىپ وتكەن بولاتىنمىن. وسى تۇستا گازەت ادەبيەت سالاسىن ايەل تەڭدىگىن كوتەرۋدە ءتيىمدى پايدالانعان. ونى ءبىز سول كەزەڭدەردە سۇيگەنىنە جەتەمىن دەپ بوراندا ءۇسىپ ولگەن قىز تۋرالى ايتىلعان «ءباتي» اڭگىمەسىنەن جانە قىزداردىڭ تاعدىرى ءسوز بولاتىن «ماحاببات كۇشى» پوەماسىنان انىق اڭعارا الامىز. دالىرەك ايتقاندا، «دالا ءۋالاياتى گازەتى» حالىق ىشىندەگى ماسەلەلەردى كوتەرۋدە اۋىز ادەبيەتىن ورىندى قولدانا بىلگەن.
ايتقىم كەلگەنى، بۇگىنگى كۇندە اۋىز ادەبيەتىمىزدەگى شىعارمالار بىزگە ءوز قۇندىلىعىن جويماي جەتسە، مۇنىڭ ءبارى پاتشا ۇكىمەتى كەزەڭىندە ەش تايسالماي، بولاشاق ءۇشىن قىزمەت ەتكەن باسىلىمداردىڭ، رەداكتورلاردىڭ، زيالىلاردىڭ ارقاسى دەپ بىلەمىن. ءدال وسى تۇستا جالپىلاما ايتىپ كەتكەننەن گورى ناقتى ءبىر باسىلىمعا توقتالىپ، ناقتى فاكتتارمەن جۇمىس جاساعاندى ءجون كوردىم. سەبەبى، كەشەگى كۇننەن قازاق باسىلىمدارى ارقىلى حاباردار بولۋ – ءار قازاق ازاماتىنىڭ پارىزى. بىزگە كەشەگى قاھارلى كۇندەردەن مۇرا بولىپ قالعان رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتارىمىزدى قاشان دا كەلەشەككە كەمەل، بولاشاققا بەدەل رەتىندە دارىپتەيىك.
اياۋلىم ابايەۆا قازۇۋ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
تۇلعالىق قاسيەت بارشە ادامزات بالاسىنا دارىعان اسا ماڭىزدى تابيعي جاراتىلىس. ءار ادام ناعىز ادامگەرشىلىگى مول تۇلعالىق قاسيەتتەرىن وزىنە ءوزى ينۆەستيسيا قۇيعانداي، بويىنا دارىتادى.
-
قوعامنىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى- جاستار. ال بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ سول «قوزعاۋشى كۇش» دەپ سەنىم ارتىپ وتىرعان، ەل قورعانى بولار جىگىتتەرىمىزدى كوبىنە بازارلاردا، اربا سۇيرەپ جۇرگەن كەيىپتە ك...
