باۋىرجان مومىشۇلىنا 110 جىل
باۋىرجان مومىش ۇلى - حالىق قاھارمانى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، ەرجۇرەك قولباسشى، قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى. باۋىرجان مومىش ۇلى 1910 جىلدىڭ 24 جەلتوقسانىندا جامبىل وبلىسىنىڭ، جۋالى اۋدانىنداعى كولباستاۋ اۋىلىندا تۋعان. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باسىندا باۋىرجان مومىش ۇلى گەنەرال پانفيلوۆقا الماتىدا 316 - شى اتقىشتار ديۆيزياسىن جاساقتاۋعا كومەكتەسەدى. سول ديۆيزيا قۇرامىندا باتىر مايدانعا اتتانعان. سودان كەيىن ول ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاستارعا قاتىسىپ، پانفيلوۆ اتىنداعى 8 - ءشى گۆارديالىق ديۆيزياسىندا باتالون، پولك كومانديرى بولعان.
ۇلى وتان سوعىسىنىڭ داڭقتى باتىرى «نامىستى نانعا ساتپا» دەگەن ۇرانمەن ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن كەۋدەسىن وققا توسىپ، جانىن بەردى. ماسكەۋ ءۇشىن سوعىستا 27 رەت ۇرىسقا قاتىستى. ول بۇل تۋرالى «ارتىمىزدا ماسكەۋ» اتتى كىتابىندا جازدى. ول 25 جىل ءومىرىن اسكەر قاتارىندا وتكىزدى. فاشيستەرمەن شايقاسىپ، 5 رەت ءولىمنىڭ قۇرساۋىندا قالدى، 2 رەت اۋىر جارالاندى. بىلىكتى كومباتتىڭ باسشىلىعى ارقاسىندا 3 كۇن بويى فاشيستەر شابۋىلىن تويتارىپ، باتالون ۇلكەن شىعىنسىز، ۇرىسقا قابىلەتتى جاعدايدا قورشاۋدان شىعادى. ب. مومىش ۇلىنىڭ وسىنداي باتىل ەرلىكتەرىن كورگەن جولداستارى ونى «شاڭ تيمەس» دەپ اتاعان. قول استىنداعى جاياۋ اسكەرلەرىنە «جەرگە تەر توگىپ، حالىققا قان توگىپ قىزمەت ەت» - دەپ قولداۋ كورسەتىپ، شابىتتاندىرىپ وتىراتىن. 1990 جىلدىڭ 11 جەلتوقسانىندا باۋىرجان مومىشۇلىنا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى.
باۋىرجان مومىش ۇلى ادەبيەتكە ەرەكشەلىكپەن كەلگەن. وقىرمان قاۋىم باتىردى الدىمەن شىعارمالاردىڭ اۆتورى رەتىندە ەمەس، شىعارماداعى ەرجۇرەك كەيىپكەر رەتىندە تانىدى. دالىرەك ايتار بولساق، الەكساندر بەكتىڭ «ۆولوكولامسك تاس جولى» («ۆولوكولامسكوە شوسسە») پوۆەستى ارقىلى تانىلعان بولاتىن. پوۆەستىڭ باستى كەيىپكەرى پانفيلوۆشى وفيسەر، ماسكەۋدى قورعاۋعا قاتىسقان باتىر – باۋىرجان مومىش ۇلى. الەكساندر بەك بۇل ەڭبەگىن باتىردىڭ اڭگىمەلەرى مەن ەسكە تۇسىرۋلەرىنىڭ جەلىسىمەن جازعان بولاتىن. باۋىرجان مومىش ۇلى – «وفيسەردىڭ كۇندەلىگى»، «ءبىر ءتۇننىڭ تاريحى»، «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» اڭگىمەلەرىنىڭ، گەنەرال ي. ۆ. پانفيلوۆ تۋرالى «ءبىزدىڭ گەنەرال» ءومىرباياندىق پوۆەستەر مەن اڭگىمەلەر جيناعى كىتابىنىڭ اۆتورى. مومىش ۇلىنىڭ تاجىريبەسى بۇگىندە اقش، كۋبا، يزرايل، نيكاراگۋانىڭ اسكەري ءبىلىم مەكەمەلەرىندە وقىتىلادى. «ارپالىس» تۋىندىسى يزرايل قورعانىس ارمياسى وفيسەرلەرى ءۇشىن مىندەتتى تۇردە وقىلاتىن كىتاپتاردىڭ قاتارىنا كىرگەن.
«اتاققۇمارلىقتىڭ ق ۇلى بولماڭدار! وزىڭە باسقا قىردان قاراپ كورىڭدەر. سوندا عانا ءادىل سىناقتىڭ شىڭىنا شىعا الاسىڭدار. ال مۇنداي شىڭعا شىققان ادامعا ەشتەڭە دە قورقىنىشتى ەمەس»، - دەپ ايتقان باۋىرجان مومىش ۇلى.
قازىرگى كەزدە باتىردىڭ قۇرمەتىنە ەلىمىزدىڭ ۇلكەندى - كىشىلى اسكەري جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وقۋ ورىندارى، اۋىلدارى مەن كوشەلەرى باتىردىڭ اتىمەن اتالادى. تەك قازاقستاندا عانا ەمەس رەسەيدە دە باتىردىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن مەكتەپ پەن كوشە بار. 2010 جىلدىڭ اقپان ايىندا ماسكەۋ قالاسىندا باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان «اڭىزعا اينالعان باتىر» كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى وتكىزىلدى. كىتاپتا باۋىرجان باتىردىڭ ماسكەۋ مۇراعاتتارىندا ساقتالعان، بۇرىندارى جاريالانباعان جازبالارى جانە جاۋىنگەرلەر ارىپتەستەرى مالىك ءعابدۋلليننىڭ، دميتريي سنەگيننىڭ ەستەلىكتەرى جاريالانعان. 2010 جىلى قىركۇيەكتىڭ 14 - ءى كۇنى الماتىدا «قازاقتىڭ باۋىرجانى» اتتى دەرەكتى فيلم كوپشىلىككە تانىستىرىلدى. ءفيلمدى ۇكىمەت تاپسىرىسىمەن باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا ارناپ رەجيسسەر قاليلا وماروۆ ءتۇسىردى الاشتىڭ ۇلى، باتىر باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ تۋعانىنا بيىل 110 جىل.
وسىعان وراي ەلىمىزدە ءتۇرلى شارالار، بايقاۋلار ۇيىمداستىرىلۋدا. ونداعى ماقسات – باتىردىڭ بيىك تاريحي تۇلعاسىن تەرەڭىرەك تانۋ، ونىڭ ونەگەلى ەرلىگىن بۇگىنگى ۇرپاققا بارىنشا ۇلگى ەتىپ كورسەتۋ.
بولات سايلان، ءال - فارابي اتىنداعى قازۇۋ - ءنىڭ پروفەسسورى، ت. ع. د.
ا. افييەۆا، 1 كۋرس ستۋدەنتى
ۇلى وتان سوعىسىنىڭ داڭقتى باتىرى «نامىستى نانعا ساتپا» دەگەن ۇرانمەن ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن كەۋدەسىن وققا توسىپ، جانىن بەردى. ماسكەۋ ءۇشىن سوعىستا 27 رەت ۇرىسقا قاتىستى. ول بۇل تۋرالى «ارتىمىزدا ماسكەۋ» اتتى كىتابىندا جازدى. ول 25 جىل ءومىرىن اسكەر قاتارىندا وتكىزدى. فاشيستەرمەن شايقاسىپ، 5 رەت ءولىمنىڭ قۇرساۋىندا قالدى، 2 رەت اۋىر جارالاندى. بىلىكتى كومباتتىڭ باسشىلىعى ارقاسىندا 3 كۇن بويى فاشيستەر شابۋىلىن تويتارىپ، باتالون ۇلكەن شىعىنسىز، ۇرىسقا قابىلەتتى جاعدايدا قورشاۋدان شىعادى. ب. مومىش ۇلىنىڭ وسىنداي باتىل ەرلىكتەرىن كورگەن جولداستارى ونى «شاڭ تيمەس» دەپ اتاعان. قول استىنداعى جاياۋ اسكەرلەرىنە «جەرگە تەر توگىپ، حالىققا قان توگىپ قىزمەت ەت» - دەپ قولداۋ كورسەتىپ، شابىتتاندىرىپ وتىراتىن. 1990 جىلدىڭ 11 جەلتوقسانىندا باۋىرجان مومىشۇلىنا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى.
باۋىرجان مومىش ۇلى ادەبيەتكە ەرەكشەلىكپەن كەلگەن. وقىرمان قاۋىم باتىردى الدىمەن شىعارمالاردىڭ اۆتورى رەتىندە ەمەس، شىعارماداعى ەرجۇرەك كەيىپكەر رەتىندە تانىدى. دالىرەك ايتار بولساق، الەكساندر بەكتىڭ «ۆولوكولامسك تاس جولى» («ۆولوكولامسكوە شوسسە») پوۆەستى ارقىلى تانىلعان بولاتىن. پوۆەستىڭ باستى كەيىپكەرى پانفيلوۆشى وفيسەر، ماسكەۋدى قورعاۋعا قاتىسقان باتىر – باۋىرجان مومىش ۇلى. الەكساندر بەك بۇل ەڭبەگىن باتىردىڭ اڭگىمەلەرى مەن ەسكە تۇسىرۋلەرىنىڭ جەلىسىمەن جازعان بولاتىن. باۋىرجان مومىش ۇلى – «وفيسەردىڭ كۇندەلىگى»، «ءبىر ءتۇننىڭ تاريحى»، «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» اڭگىمەلەرىنىڭ، گەنەرال ي. ۆ. پانفيلوۆ تۋرالى «ءبىزدىڭ گەنەرال» ءومىرباياندىق پوۆەستەر مەن اڭگىمەلەر جيناعى كىتابىنىڭ اۆتورى. مومىش ۇلىنىڭ تاجىريبەسى بۇگىندە اقش، كۋبا، يزرايل، نيكاراگۋانىڭ اسكەري ءبىلىم مەكەمەلەرىندە وقىتىلادى. «ارپالىس» تۋىندىسى يزرايل قورعانىس ارمياسى وفيسەرلەرى ءۇشىن مىندەتتى تۇردە وقىلاتىن كىتاپتاردىڭ قاتارىنا كىرگەن.
«اتاققۇمارلىقتىڭ ق ۇلى بولماڭدار! وزىڭە باسقا قىردان قاراپ كورىڭدەر. سوندا عانا ءادىل سىناقتىڭ شىڭىنا شىعا الاسىڭدار. ال مۇنداي شىڭعا شىققان ادامعا ەشتەڭە دە قورقىنىشتى ەمەس»، - دەپ ايتقان باۋىرجان مومىش ۇلى.
قازىرگى كەزدە باتىردىڭ قۇرمەتىنە ەلىمىزدىڭ ۇلكەندى - كىشىلى اسكەري جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وقۋ ورىندارى، اۋىلدارى مەن كوشەلەرى باتىردىڭ اتىمەن اتالادى. تەك قازاقستاندا عانا ەمەس رەسەيدە دە باتىردىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن مەكتەپ پەن كوشە بار. 2010 جىلدىڭ اقپان ايىندا ماسكەۋ قالاسىندا باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان «اڭىزعا اينالعان باتىر» كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى وتكىزىلدى. كىتاپتا باۋىرجان باتىردىڭ ماسكەۋ مۇراعاتتارىندا ساقتالعان، بۇرىندارى جاريالانباعان جازبالارى جانە جاۋىنگەرلەر ارىپتەستەرى مالىك ءعابدۋلليننىڭ، دميتريي سنەگيننىڭ ەستەلىكتەرى جاريالانعان. 2010 جىلى قىركۇيەكتىڭ 14 - ءى كۇنى الماتىدا «قازاقتىڭ باۋىرجانى» اتتى دەرەكتى فيلم كوپشىلىككە تانىستىرىلدى. ءفيلمدى ۇكىمەت تاپسىرىسىمەن باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا ارناپ رەجيسسەر قاليلا وماروۆ ءتۇسىردى الاشتىڭ ۇلى، باتىر باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ تۋعانىنا بيىل 110 جىل.
وسىعان وراي ەلىمىزدە ءتۇرلى شارالار، بايقاۋلار ۇيىمداستىرىلۋدا. ونداعى ماقسات – باتىردىڭ بيىك تاريحي تۇلعاسىن تەرەڭىرەك تانۋ، ونىڭ ونەگەلى ەرلىگىن بۇگىنگى ۇرپاققا بارىنشا ۇلگى ەتىپ كورسەتۋ.
بولات سايلان، ءال - فارابي اتىنداعى قازۇۋ - ءنىڭ پروفەسسورى، ت. ع. د.
ا. افييەۆا، 1 كۋرس ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
عىلىمي جوبا: «ۇلى دالانىڭ كونە قالاسى - ساۋران»ءبىلىم الۋشى: اناربەك ابىلمانسۇرجەتەكشىسى: اجەن ەلميراشىمكەنت قالاسىابدراش نازاربەكوۆ اتىنداعى №87 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىاننوتاسياجۇمىستا جا...
-
قازاقتىڭ «ۇلى اقىنى» اباي قۇنانبايۇلىن بىلمەيتىن مەملەكەتەت، تانىمايتىن قازاق جوق شىعار ءسىرا؟! اتى الەمگە ايگىلى اباي اتامىز - قازاق ەلىنىڭ ماقتانىشى. بار ءبىلىمىن ءوز حالقىنا ارناپ، ەلدىڭ قامىن ويلا...
