InfoHub Logo

عىلىمي جوبا: «ۇلى دالانىڭ كونە قالاسى - ساۋران»
ءبىلىم الۋشى: اناربەك ابىلمانسۇر
جەتەكشىسى: اجەن ەلميرا
شىمكەنت قالاسى
ابدراش نازاربەكوۆ اتىنداعى №87 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى
اننوتاسيا
جۇمىستا جاس زەرتتەۋشى ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا كورسەتىلگەن جوبالاردىڭ ءبىرى «قاسيەتتى قازاقستان» جوباسى اياسىنداقازاقستاننىڭ 100 ساكرالدى ورىندارى تىزىمىنە ەنگەن، قۇم جۇتقان قالالار رەتىندە انىقتالعان كونە ساۋران قالاسىنىڭ ورنىندا قالعان بەلگىلەرىمەن ونىڭ بولىكتەرى، ورنالاسقان جەرى مەن قالانىڭ تاريحى، مادەنيەتى جايىندا زەرتتەگەنى تۋرالى ايتادى. زەرتتەۋ بارىسىندا وزىندىك كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ، ۇسىنىستار جاساعان.
جوسپار
ءى. كىرىسپە
قازاقستانننىڭ 100 ساكرالدى ورىندارى تىزىمىنە ەنگەن ورتا عاسىرلارىق قالالاردىڭ ءبىرى كونە ساۋرانعا جالپى شولۋ
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
ساۋران قالاسىنىڭ ورنى ەلەكتروندى ارحەولوگيالىق كارتا ارقىلى ناقتى ورىندارى بەلگىلەندى
ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ جۇرگىزىلۋى
تۇركىستان وبلىسىنىڭ ازىرەت سۇلتان مەملەكەتتىك تاريحي - مادەني قورىق مۇراجايىندا
ءىىى. قورىتىندى
كىرىسپە
كونە ساۋران – قازاقستانداعى قورعانىنىڭ ورنى، دۋالدارى نەعۇرلىم تولىق قالپىندا ساقتالعان ايگىلى ورتاعاسىرلىق قالالاردىڭ ءبىرى. كەزىندە ساۋراندى جاۋلاپ الماقشى بولعان ابداللاح - حاننىڭ اسكەري جورىعىن (حVءى ع. ەكىنشى جارتىسى) سۋرەتتەگەن اۆتور قامال - قالا تۋرالى «ساۋران قامالى – وتە بەرىك بەكىتىلگەن قورعان، ونىڭ مىقتى جانە كۇشتى قامال بولعاندىعى سونشالىقتى، تاعدىر تالكەگىنىڭ قولى ونىڭ قورعانىنىڭ تۇبىنە جەتىپ كورگەن ەمەس، جانە كوكتەگى اسپاننىڭ ءوزى دە الەم جەرىنىڭ تورتتەن بىرىندە مۇنداي بەرىك قامال كورگەن ەمەس. ونىڭ بيىكتىگى سونشالىقتى، كۇننىڭ كوزى دە ودان اسىپ كورگەن ەمەس. قامالدىڭ بەرىكتىگى سونشالىقتى،، ونىڭ مۇنارالارى مەن دۋالىن قيراتۋ ەشكىمنىڭ ويىنا دا كىرىپ شىقپايدى»،- دەپ، كەلتىرىپ جازعان. اتالمىش شايبانيلىك بيلەۋشى جانە وعان دەيىن باسقا دا جولى بولعان جانە بولماعان جاۋلاپ الۋشىلار ساۋراندى (سابراندى) ۇلان - عايىر دەشتى - قىپشاق دالاسىن مەكەن ەتكەن تايپالار مەن حالىقتارعا ۇستەمدىك ورناتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ستراتەگيالىق بەكىنىس رەتىندە قاراستىرعان.
سونىمەن قاتار، سوڭعى جىلدارداعى زەرتتەۋ جۇمىستارى ناتيجەسىندە وسى قالا اۋماعىندا شايقالمالى مۇنارالارى بار مەدرەسە، جۇما - مەشىت، نامازگوح مەشىتى، حاناكا، قالا قاقپاسى سەكىلدى ارحەولوگيالىق ماڭىزدى نىساندار اشىلىپ جاتىر.
الەمدى تاڭداندىرارى انىق اشىق اسپان استىنداعى مۇراجاي ۇيىمداستىرۋعا لايىقتى بۇل بىرەگەي قالا قازاقستان حالقى مەن عالىمدارىنىڭ قىزىعۋشىلىن تۋدىرۋدا. ەندى قازاقستان تاراپىنان ساۋراندى ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى تۋريزم ينفراقۇرىلىمىنا قوسىپ، ەلىمىزگە اسا ماڭىزدى دا كەرەك تاريحي - مادەني مۇراجايعا اينالدىرۋ مىندەتى تۋىپ وتىر
ساۋراننىڭ بىرەگەيلىگى — ونىڭ تۇتاس ساقتالۋىندا جاتىر. قازاقستان اۋماعىندا مۇنشالىق جاقسى ساقتالعان ورتاعاسىرلىق قالا جوق. ساۋراننىڭ قالىڭ قورعاندارى ءالى كۇنگە دەيىن جەتىپ وتىر. مەدرەسەنىڭ كۇيگەن كىرپىشتەن قالانعان قابىرعالارى سول قالپىندا ساقتالعان. مۇنداي تۇتاستىق — سيرەك كەزدەسەدى. قايتا جاڭعىرتۋ جۇمىستارى اياقتالۋعا جاقىن مەدرەسە بولمەلەرىن ارالادىق. تابالدىرىقتارىنان اتتاي بەرگەندە باسپالداق باسقىشتارىنىڭ باسىلا - باسىلا ابدەن جىلتىراپ كەتكەنى كوزگە ءتۇستى. ورتا عاسىردا تۇرعىزىلعان وسىنداي وقۋ ورداسىنىڭ سول كەزدەگى قۇرىلىسشىلاردىڭ قولىمەن كۇيگەن كىرپىشتەن قالانعان باسپالداقتارى تاڭ قالدىرادى. شاكىرتتەردىڭ تابانى تيگەندىكتەن قىرلى بۇرىشتارى مۇجىلگەن. ارحەولوگتار ابايلاپ ارشىپ، سول كۇيىندە قالدىرعان ەكەن. وسىلايشا، ورتا عاسىردا ءبىلىم مەن ءىلىمنىڭ نۇرىن شاشقان مەدرەسەنىڭ تابالدىرىقتارى بۇزىلماعان. XXI عاسىردان ءومىر سۇرگەنمەن، XIV - XV عاسىردا جۇرگەندەي اسەرگە قالدىرادى.
ماقساتى:
كونە ساۋران قالاسىنىڭ تاريحىن ناسيحاتتاۋ ارقىلى تاريح پەن مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن ساقتاۋعا ءارى كوركەيتۋگە ۇلەس قوسۋ
مىندەتى
كونە ساۋران قالاسىنىڭ تاريحىنا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ؛
تاريح پەن مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ارحەولوگيالىق قازبالارىمەن تانىسۋ؛
ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىن قايتا جاڭعىرتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە پىكىر ءبىلدىرۋ؛
«قاسيەتتى قازاقستان» جوباسى - ءتۋريزمدى كوركەيتۋدىڭ قاينار كوزى رەتىندە ۇسىنىلعان جوبا اياسىندا وزىندىك يدەيالارىمەن تانىستىرۋ، ۇسىنۋ.
جۇمىستىڭ وزەكتىلىگى:
كونە ساۋران قالاسىنىڭ ورىندارىن ساقتاۋ، قۇندى مۇرالارىمىزدى
كوركەيتۋ. ۇلتتىق مۇرانى دارىپتەۋ. ىشكى جانە سىرتقى مادەني ءتۋريزمنىڭ وسى قاستەرلى مۇرالارعا سۇيەنۋى تيىستىگىن ناسيحاتتاۋ.
ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ»اتتى ماقالاسىندا «تۋعان جەر» جوبالارىنىڭ اياسىندا
سونىڭ ىشىندە قاسيەتتى قازاقستان جوباسى ەجەلگى تاريح كەزەڭىنەن ساقتالىپ كەلە جاتقان جانە جوعالىپ بارا جاتقان قۇندى دۇنيەلەردى ساقتاپ قالۋ جولدارى ەدى.
ياعني، ولاردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى مەن قاسيەتتى جەرلەردى ناسيحاتتاۋ ارقىلى ىشكى جانە سىرتقى ءتۋريزمدى دامىتۋ بولاتىن.
بۇل جوبانى ىسكە اسىرۋدى باستاۋ العاندا ەڭ الدىمەن قازاقستاننىڭ
100 ساكرالدى ورىندارىن انىقتاۋ كەرەك بولدى.
«ساكرالدى قازاقستان» عىلىمي - زەرتتەۋ ورتالىعى «قازاقستانىڭ قاسيەتتى رۋحاني قۇندىلىقتارى» نەمەسە «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى» جوباسى اياسىندا كيەلى جەرلەرگە ەلەكتروندى كارتا جاسادى.
ءبىراق ارحەولوگيالىق نىسانداردىڭ ءبارى بىردەي قاسيەتتى مانگە يە ەمەس. وتىرار، ساۋران، سايرام، سىعاناق بار. ارينە، بىرەگەي تاريحي ەسكەرتكىشتەردى تىزىمگە ەنگىزۋ كەرەك. بۇل – قازاقستاننىڭ كيەلى استانالارى. بۇل تۋرالى ءبىلۋ كەرەك، ايتىلۋى كەرەك.. تىزىمدە جالپى قازاق ءۇشىن قاسيەتتى سانالاتىن جەرلەر دە، اتى ءسال كومەسكى تارتا باس­تاعان ورىندار دا، ءتىپتى كۇنى كە­شە سالىنعان، تاۋەلسىزدىكپەن قۇر­داس عيماراتتار دا بار.
مىسالى، قازىرگى كۇنى تۇركىستان كىشكەنە قالا بولعانىمەن ەرتەدەن ساقتالىپ كەلە جاتقان ۇلكەن قالالىق ايماقتىڭ ورتالىعى، ورتالىق ازيالىق تۇران وركەنيەتىنىڭ التىن بەسىگى بولدى.
https://kk. wikipedia. org/wiki/تۇركىستان_
تۇركىستان ماڭىنداعى قالاشىقتاردىڭ ىشىندەگى ۇلكەنى ساۋران دەپ ەسەپتەلەدى. ونىڭ جان - جاعىنداعى قامال - قورعانىنىڭ ءوزى دە ەڭسەلى. قالانىڭ ورتالىعىندا ادەمى قۇرىلىس - الەمنىڭ جەتى جۇمباعىنا جاتاتىن تەڭسەلمەلى ەكى مۇناراسى بار - ساۋران مەشىتى. بۇل شىعىستىق قالا سالۋ، قۇرىلىس ورناتۋ ونەرىندە تەڭدەسى جوق ەسكەرتكىش.
ساۋران – شامامەن 900 جىل
ساۋراننىڭ كىرە بەرىسى
ساۋران – ءحىى عاسىردا ءىرى ساۋدا ورتالىعى رەتىندە ىرگەتاسى قالانعان. تۇركىستاننىڭ سولتۇستىك - باتىس جاعىنداعى 30 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان ورتا عاسىرداعى قالالاردىڭ ءبىرى. ساۋران تۋرالى العاشقى دەرەكتەر 10 - عاسىرداعى ەڭبەكتەردە كەزدەسەدى. 13 - عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ساۋران اق وردانىڭ استاناسى بولدى. 14 - عاسىردىڭ اياعىندا قالانى ءامىر تەمىر اسكەري قامالعا اينالدىرعان. ۇلكەن مەشىتى بولىپ، يسلام ءدىنىنىڭ قازاقستانعا تاراۋىنا ىقپال ەتكەن. 16 - عاسىردا ساۋران مۇنارالى بيىك دۋالدارمەن قورشالعان ۇلكەن قالا بولعان. قازىرگى كەزدە ساۋران – قابىرعالارى مەن مۇنارالارىنىڭ قالدىقتارى بار، اۋدانى 550 – 800 م دوڭگەلەك الاڭ. قالانىڭ ىشىنە قاقپا ارقىلى كىرۋگە بولادى.
بيىكتىگى 6 م قابىرعامەن قورشالعان قالاشىقتىڭ ولشەمى سولت - شىعىستان وڭتۇستىك – باتىسقا قاراي 800 م. سولتۇستىك - باتىست وڭتۇستىك - شىعىسقا قاراي 500 م مادەني قاباتىنىڭ بيىكتىگى 2 م. ساۋران تۋرالى العاشقى دەرەكتەر 10 - عاسىرداعى ەڭبەكتەردە كەزدەسەدى. ول كەزدە ساۋران سىرداريا الابىنداعى ماڭىزدى ستراتەگيالىق جانە ساۋدا ورتالىعى رەتىندە بەلگىلى بولعان. اراب تاريحشىسى ءماقديسيدىڭ شىعارماسىندا «ساۋران جەتى قابات دۋالمەن قورشالعان ۇلكەن قالا، ونىڭ ىشىندە رابات، مەشىت بار» - دەپ جازعان.
ساۋران مەشىتى
شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنا بايلانىستى وقيعالاردا ساۋران تۋرالى دەرەكتەر كەزدەسپەيدى. 13 - عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ساۋران اق وردانىڭ استاناسى بولدى. 14 - عاسىردىڭ اياعىندا قالانى ءامىر تەمىر اسكەري قامالعا اينالدىرعان. ۇلكەن مەشىتى بولىپ، يسلام ءدىنىنىڭ قازاقستانعا تاراۋىنا ىقپال ەتكەن.
16 - عاسىردا ساۋران مۇنارالى بيىك دۋالدارمەن قورشالعان ۇلكەن قالا بولعان. ونىڭ ءىرى - ءىرى قۇرىلىستارىنىڭ ىشىنەن زامانداستارى «شايقالمالى مينارەتتى» جانە قالا مەن ونىڭ اينالاسىن سۋمەن قامتاماسىز ەتكەن كارىزدەردى – جەردىڭ استىنان سالىنعان كانالدى ەرەكشە اتاعان. ساۋران 17 - عاسىردىڭ اياعى مەن 18 - عاسىردىڭ باسىندا السىرەپ، 19 - عاسىردىڭ باسىندا ءبىرجولاتا كۇيرەگەن. قازىرگى كەزدە ساۋران قابىرعالارى مەن مۇنارالارىنىڭ قالدىقتارى بار، اۋدانى 550 – 800 م دوڭگەلەك الاڭ. قالانىڭ ىشىنە قاقپا ارقىلى كىرۋگە بولادى. قالانى قورشاعان دۋالدىڭ سىرت جاعىندا كوپتەگەن كانالداردىڭ ىزدەرى ساقتالعان. جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى قالانىڭ 7 – 18 عاسىرلارعا جاتاتىنىن دالەلدەيدى.
ساۋراننىڭ قيراعان قامالدارى
شىڭعىسحاننىڭ شاپقىنشىلىعى جايلى جازىلعان دەرەكتەردە ساۋراننىڭ اتى اتالمايدى. ءبىراق ءحىىى عاسىردا سىرداريا ارقىلى وتكەن ارميان پاتشاسى گەتۋم قالانى ساۆران دەپ، سىعاناق (سگناح)، قاراشىق (حاراچۋك)، ياسى (اسون) قالالارىمەن بىرگە اتاپ جازعان. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن قالا ورنىن اۋىستىرىپ، باسقا جەردەن سالىنعان.
ءحىىى عاسىرعا دەيىنگى ساۋراننىڭ ورنى قازىرگى قاراتوبە قالا جۇرتى. وندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى قالاشىق بىرنەشە قورعانىس قابىرعاسىمەن قورشالعانىن انىقتاعان. قازبا ماتەريالدارى قالانىڭ تىرشىلىگى موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن توقتاعانىن كورسەتەدى. ونىڭ ەسەسىنە جاڭا قالانىڭ ورنى قاراتوبەدەن سولتۇستىككە قاراي ءۇش شاقىرىم جەردەگى كەڭ جازىقتان بوي كوتەرگەن. ساۋران قالاسى ءحىV عاسىردا اق وردانىڭ قۇرامىنا كىرىپ، ءبىر كەزدەرى ونىڭ استاناسى دا بولعان. 1320 جىلى قايتىس بولعان اق وردانىڭ بيلەۋشىسى ساسى بۇقا وسى قالادا جەرلەندى. ساۋران ءۇشىن وزبەكتەر مەن قازاق حاندارى اراسىندا قانشاما قاندى شايقاستار وتكەن. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا شاھار تولىعىمەن حVءى عاسىردىڭ سوڭىندا ءوتىپ، ونىڭ باستى قالالارىنىڭ بىرىنە اينالدى. دەگەنمەن ساۋران بۇعان دەيىن دە بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا قازاقتاردىڭ بيلەۋىنە ءوتىپ تۇردى. مىسالى، قازاقتىڭ العاشقى حاندارىنىڭ ءبىرى، جانىبەكتىڭ ۇلى جيرەنشە حان حV عاسىردىڭ 80 جىلدارىندا شاھاردا بىرنەشە جىل بيلىك قۇرعان.
دەرەكتەردە سىعاناق پەن ساۋراننىڭ ماڭىندا توناۋشىلىقپەن اينالىسىپ جۇرگەن مۇحاممەد ءشايبانيدىڭ اسكەري توبىن ساۋراننىڭ بيلەۋشىسى جيرەنشە حاننىڭ جاساقتارى تالقانداعانى جايلى ايتىلادى.
ول زاماننان قالعان قۇرىلىستار سيرەك. ساۋران قالاسىنىڭ سىرتىن ەرتە زاماندا قورشاعان كۇيدىرگەن كىرپىشتەن سالىنعان ەسكى قامالدىڭ ىرگەلەرى ءار جەردەن كورىنەدى، ونىڭ ۇستىنەن حام كىرپىشتەن بەرتىن كوتەرىلگەن قابىرعالار بار. نياز اتالىق زامانىندا ساۋراندى قايتا جاڭعىرتۋ ماسەلەسى حان كەڭەسىندە بىرنەشە رەت كوتەرىلىپ ەدى، ءبىراق تۇركىستان اتىرابىندا ساۋدا السىرەگەلى، شىعىستان باتىسقا اعىلىپ جاتقان ساۋدا كەرۋەندەرى تيىلعالى ءوندىرىس پەن قالا عيماراتتارىن سالاتىنداي حالىقتىڭ دارمەنى دە جوق، قۇرىلىس ونەرى دە باسەڭدەگەن. وسى عالامات قالاعا تالاسىپ ءۇش جاقتاپ بۇحارلىق ابدوللاح، تاشكەنتتىك باباسۇلتان، قازاقتان حاقنازار حاندار سوعىس اشقاندا ەندى قايتىپ جوندەلمەستەي بۇزىلدى. بۇحارالىقتار ادەيىلەپ تاس اتقىش قارۋلاردى الىپ كەلىپ، قالانى قيراتىپ، كارىزدىڭ ءبارىن قۇدىعىمەن قوسىپ اعىزىپ جىبەردى. ورىس حالقىنىڭ ولكەتانۋشىسى پ. ي. رىچكوۆتىڭ جازۋىنا قاراعاندا قازاق جەرىندە دە ءبىرشاما زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ كەزىندە «ءحۇىىى عاسىر ورتاسىندا ساۋراندا بار - جوعى 100 ءۇي قالعان. سول سياقتى وتىراردا دا ءحۇىىى عاسىردا 50 شاقتى ءۇي. تۇركىستان قالالارىندا ۇلكەن ءوندىرىس جوق. قاجەتتى مەتالدى ماڭايداعى كەن ورىندارىنان كەرەگىنشە الادى، مىس، قورعاسىن، قالايىنى سارىارقا دالاسىنداعى كەن ورىندارىنان قازاقتار الىپ كەلىپ ساتادى»،- دەگەن.
ساۋران ءۇيىنىڭ ماڭدايشاسى ساۋران ۇيلەرىندەگى حاۋىز، جىلىتۋ ورىندارى
اشىق دالاداعى جازىق جەرگە سالىنعان وسى شاھاردىڭ تاماشا تابيعاتى مەن جانىڭدى جادىراتار تۇنىق اۋاسى، ونى اينالا قورشاي سالىنعان الىپ قورعانىس قابىرعالارى جايلى كوپتەگەن جىلناماشىلار جازعان. سول كەزدەگى جاۋگەرشىلىك جاعدايعا لايىقتاپ تۇرعىزىلعان قالىڭ قورعانىس دۋالدارى وسى كۇنگە دەيىن جاقسى ساقتالعان. شاھار قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا تولىقتاي وتكەننەن كەيىن ەرەكشە كوركەيىپ، ءىرى رۋحاني ورتالىققا اينالادى.
سول كەزدە قانشاما مەشىت، مەدرەسەلەر سالىنعان. سونداي كەرەمەت قۇرىلىستاردىڭ ءبىرى قوس مۇنارالى مەدرەسە مەن جۇما مەشىتى جايلى حVءى عاسىردا ءبىر جىلعا جۋىق ساۋراندا تۇرعان اقىن - جازۋشى ءۋاسيفي قىزىعا جازعان.
شاھاردى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن سۋلاندىرۋ ءتاسىلى «كارىزدەر» ارقىلى جۇرگىزىلگەن.
ساۋرانداعى كونە قۇدىق
ءۋاسيفيدىڭ (تاجىك جازۋشىسى) ايتۋىنشا وسى سۋلاندىرۋ جۇيەسىن شاھارعا مۇسىلمان اۋليەلەرىنىڭ ءبىرى ءمىر اراب سىيعا تارتقان. باسىن شاھاردان 7 شاقىرىم جەردەن الاتىن وسى كارىزدى كانالدى سالۋعا 200 ءۇندى قۇلدارى پايدالانىلعان. سول اۋليەنىڭ ەسىمى وسى كۇنگى ساۋراننان سولتۇستىككە قاراي 6 - 7 شاقىرىم جەردەگى مىرتوبە بەكىنىسىنىڭ قيراعان ورنىندا قالعان. الگى كارىزدەردىڭ باسى دا سول ماڭنان باستالادى.
ارنايى سالىنعان قازبا 48 قاتار قالانعان كىرپىشپەن نىعايتىلعان تەرەڭ وردىڭ تەرەڭدىگى ءۇش مەتردەن استام ەكەندىگىن كورسەتتى. قالانى قورشاعان جاۋدىڭ تالاي جاۋىنگەرلەرى وسى ورمەن قابىرعانى الا الماي جەر قۇشقان. قازبا جۇمىستارى كەزىندە قابىرعاعا قادالعان جانە وردىڭ ىشىنە قۇلاعان جەبەنىڭ تەمىر ۇشتارى كوپ تابىلادى. قابىرعا بۇزعىش قوندىرعىلاردىڭ دومالاق تاس وقتارى مەن ورعا قۇلاپ ولگەن جاۋ اسكەرىنىڭ قۋراپ قالعان قاڭقالارى دا كەزدەسىپ جاتادى. قازىرگى كەزدە شاھاردىڭ ورنىنداعى كونە عيماراتتاردى قالپىنا كەلتىرىپ، تۋريستەر كورەتىن مۋزەي جاساۋ جۇمىستارى قارقىندى ءجۇرىپ جاتىر.
«ساۋران قامالى – وتە بەرىك بەكىتىلگەن قورعان، ونىڭ مىقتى جانە كۇشتى قامال بولعاندىعى سونشالىقتى، تاعدىر تالكەگىنىڭ قولى ونىڭ قورعانىنىڭ تۇبىنە جەتىپ كورگەن ەمەس، جانە كوكتەگى اسپاننىڭ ءوزى دە الەم جەرىنىڭ تورتتەن بىرىندە مۇنداي بەرىك قامال كورگەن ەمەس. ونىڭ بيىكتىگى سونشالىقتى، كۇننىڭ كوزى دە ودان اسىپ كورگەن ەمەس. قامالدىڭ بەرىكتىگى سونشالىقتى،، ونىڭ مۇنارالارى مەن دۋالىن قيراتۋ ەشكىمنىڭ ويىنا دا كىرىپ شىقپايدى».
ساۋراندى جاۋلاپ الماقشى بولعان ابداللاح - حاننىڭ اسكەري جورىعىن سۋرەتتەگەن (حVءى ع. ەكىنشى جارتىسى) اۆتور قامال - قالا تۋرالى وسىلاي دەپ جازعان. اتالمىش شايبانيلىك بيلەۋشى جانە وعان دەيىن باسقا دا جولى بولعان جانە بولماعان جاۋلاپ الۋشىلار ساۋراندى (سابراندى) ۇلان - عايىر دەشتى - قىپشاق دالاسىن مەكەن ەتكەن تايپالار مەن حالىقتارعا ۇستەمدىك ورناتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ستراتەگيالىق بەكىنىس رەتىندە قاراستىرعان. ءۇي ورىندارىنىڭ، ۇلكەن سارايلارىنىڭ ورنالاساۋىنىڭ سىزبالارىنا قاراعاندا بۇل جەردىڭ باسقا ەسكەرتكىش رەتىندە ساقتالعان تاريحي ورىنداردان ەرەكشەلىگى بار. كەيبىر عيماراتتار ورىندارىنىڭ سىزبالارىنا قاراعاندا ەجەلگى بۇحارا مەن تاشكەنتتىڭ قۇرىلىس نىساندارىنا ۇقساپ كەلگەندىگى كورىنسە دە جاڭا ساۋران – ءوز الدىنا ورتاعاسىرلىق ارحيتەكتۋرانىڭ جاڭا دا ەرەكشى ۇلگىلەرى بولىپ تابىلادى. 1924 جىلى شىعارىلعان 5 تەڭگەلىك قۇنى بار كۇمىس تەڭگەلەر تابىلعان كەزىندە زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىسىنا قاراعاندا حح عاسىردىڭ 30 - شى جىلدارىنا دەيىن بۇل قالادا تىرشىلىك توقتالماعاندىعى ايقىن. بۇل سوۆەت داۋىرىندەگى ەڭ العاشقى تەڭگەلەردىڭ ءبىرى بولعان. 50 - 60 جىلدارى جەرگىلىكتى مال باعۋشىلار بۇل ورىندارداعى كەڭ قورعانداردى جازعى جايىلىم مەن قاشار رەتىندە قولدانعان. ونىڭ دالەلى رەتىندە كەيىنگى زەرتتەۋلەر مەن قازبا جۇمىستارىندا ايقىن كورىنىپ تۇر.
قازبا كەزىندە شاھاردىڭ باس قاقپاسى مەن ونىڭ سىرتىنان قازىلعان ورعا سالىنعان اسپالى كوپىردىڭ تۇعىرلارى تابىلدى. قورعانىس قابىرعاسىن قورشاي قازىلعان تەرەڭ وردىڭ ىشىنە كەزىندە سۋ جىبەرىلگەن. ارنايى سالىنعان قازبا 48 قاتار قالانعان كىرپىشپەن نىعايتىلعان تەرەڭ وردىڭ تەرەڭدىگى ءۇش مەتردەن استام ەكەندىگىن كورسەتتى. قالانى قورشاعان جاۋدىڭ تالاي جاۋىنگەرلەرى وسى ورمەن قابىرعانى الا الماي جەر قۇشقان. قازبا جۇمىستارى كەزىندە قابىرعاعا قادالعان جانە وردىڭ ىشىنە قۇلاعان جەبەنىڭ تەمىر ۇشتارى كوپ تابىلادى. قابىرعا بۇزعىش قوندىرعىلاردىڭ دومالاق تاس وقتارى مەن ورعا قۇلاپ ولگەن جاۋ اسكەرىنىڭ قۋراپ قالعان قاڭقالارى دا كەزدەسىپ جاتادى.
1994 جىلعى «قازاقستاننىڭ تاريحي - مادەني ەسكەرتكىشتەر شەجىرەسىنىڭ» وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى بويىنشا جيناعىنا №636 ساندى نومىرىمەن ەنگىزىلىپ مەملەكەت قاراۋىنا الىنعان. جالپى قورعاۋ ايماعى 50 گا.
تاريحي جازبالارداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا كونە ساۋران قالاسىنىڭ ءۇش رەت كوشىپ، قونىسىن جىلجىتقانى انىقتالعان. ونىڭ ءبىرىنشىسى قاراتوبە - ساۋران، ەكىنشىسى – ساۋران، ءۇشىنشىسى – جاڭا ساۋران.
قاراتوبە – ساۋران بۇل قابىرعالارى ءوز الدىنا ەرەكشە تاڭبالانعان قالقان ءتارىزدى ءۇش ساتىلى قيىسنسىز بەس بۇرىشتىڭ ۇلگىدە كورىنىس تاۋىپ تۇرعان توبە. ونىڭ داربازالارىنىڭ ورنى سولتۇستىك، سولتۇستىك – شىعىس، وڭتۇستىك – شىعىس جانە باتىس تۇستارىندا ساقتالىپ قالعان.
قالانىڭ تاريحىن ءبىلىپ، ىزدەنۋ ماقساتىندا ءبىرىنشى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن الەكساندر ناتانوۆيچ بەرشتايمنىڭ (سوۆەت ارحەولوگى) باسقارۋىمەن بۇعان دەيىنگىوڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ارحەولوگيالىق ەسپەديسياسى جۇرگىزگەن. سول كەزدە Vءى - Vءىىى ع. جايىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، جەرگىلىكتى جەردىڭ پلانى كوزبەن شولۋ ارقىلى سىزىلىپ دايىندالعان. بۇل تۋرالى قازبا جۇمىستارىندا كوپتەگەن دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. XIV - XVIII عع. تۇسىندا ايتىلعان كەيىنگى دەرەكتەردىڭ بارلىعى XIVع.- دا قۇرىلىمدالعان ساۋران تۋرالى بولىپ كەلەدى. 1987 ج. ساۋالنامالارعا جاۋاپ ىزدەۋ بارىسىندا ساۋراننىڭ وقشاۋلانعان جەرلەرىن كارل مولداحمەت ۇلى بايپاقوۆقا (سوۆەت ارحەولوگى، ق ر عىلىمي اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى) وسى دەرەكتەرگە تولىقتىرۋعا سەپتىگىن تيگىزدى.
ساۋران – سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە سوزىلىپ جاتقان كوپبۇرىشتى جانە كوپقابىرعالى جەر كولەمى كونە قالا. قالا ىشىندە ەكى داربازا بولعان. ءبىرىنشى قازبا جۇمىستارىنان كەيىن، قايتا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بارىسىندا قالانىڭ ەرتەعاسىرداعى جانە ورتاعاسىرداعى ورىندارى انىقتالعاندىعى ايتىلادى. 1999 جىلى تۇركىستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديسياسى سۋرەتكە ءتۇسىرۋ ارقىلى سىزبالار جاسالىپ، ەسكى تەڭگەلەر تابىلعاندىعىنىڭ ارقاسىندا جاڭا دەرەكتەرمەن تولىقتىرىلدى.
جاڭا ساۋران - بۇل بارلىق دەرەكتەردىڭ جيىنتىعىن ءاربىر ەكسپەديالىق جۇمىستاردىڭ جاڭالىقتارىمەن تولىقتىرىلا وتىرىلىپ انىقتالعان ورىن. سوعان قاراعاندا ەڭ سوڭعى قالدىقتاردىڭ ورنى بولۋى كەرەك. جەر كولەمى «و» ءارپىنىڭ جازىلۋىنا ۇقساس بولىپ كەلەدى. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قازىرگى تاڭداعى قيراپ قالعان قورعاننىڭ قالدىقتارى جاڭا ساۋراننىڭ سولتۇستىك بولىگى دەلىنەدى.
قورىتىندى
«قاسيەتتى قازاقستان» جوباسى - ءتۋريزمدى كوركەيتۋدىڭ قاينار كوزى
الەمدى تاڭداندىرارى انىق اشىق اسپان استىنداعى مۇراجاي ۇيىمداستىرۋعا لايىقتى بۇل بىرەگەي قالا قازاقستان حالقى مەن عالىمدارىنىڭ قىزىعۋشىلىن تۋدىرۋ - دا. ەندى قازاقستان تاراپىنان ساۋراندى ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى تۋريزم ينفراقۇرىلىمىنا قوسىپ، ەلىمىزگە اسا ماڭىزدى دا كەرەك تاريحي - مادەني مۇراجايعا اينالدىرۋ مىندەتى تۋىپ وتىر...
مۇنداي تىلسىمعا تولى تاريحي وڭىرلىك ەسكەرتكىشتەر نەشە عاسىر وتسە دە كەز كەلگەن رۋحاني جۇتاڭدىقتان ساقتاپ، امان الىپ شىعاتىن سيمۆولدىق قالقان ءارى ۇلتتىق ماقتانىشىمىزدىڭ قاينار بۇلاعى بولىپ قالا بەرمەك. سوندىقتان جاhاندانۋ بىزدەن ءالى كوپ زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەدى.
سونىمەن قاتار كيەلى ورىن­داردىڭ سۇلبا - بەينەسىن 3D سكانەرلەۋ ارقىلى سيفرلاندىرۋ ءىسى قولعا الىنۋدا. قازاقتىڭ جالپاق تىلىمەن ايتساق، بۇلاي جاساۋ ارقىلى نىساننىڭ قازىرگى بەينەسىن ساقتاپ قالا الامىز. الدا - جالدا ونىڭ ءبىر جەرى ءبۇلىن­سە، سيفرلانعان نۇسقاسىنا قاراپ قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بار. ءبىرقاتار تۋريستىك كومپانيا­لار بەينەروليك­تەردى شەتەلدىك ساياحاتشىلار­عا جىبە­ءرىپ، ەلدەگى كيەلى نىسان­دارى­مىز­دى ولارعا تانىستىرۋدا.
وسى تۇستا مەندە زەرتتەۋلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ازداپ بولسا دا ولكەتانۋ اياسىنداعى جاسالىنىپ جاتقان ءبىرقاتار جۇمىستارعا ءوز ۇلەسىمدى قوسقىم كەلگەن ماقساتتا تۋريزمدىك ورىن رەتىندە كونە ساۋران قالاسىنىڭ جاڭا جوباسىن ۇسىنعىم كەلىپ وتىرمىن. بۇل جوبادا قالانىڭ كىرە بەرىس قامالىمەن قوسا اينالا قورشالعان قورعاندارى كورسەتىلگەن. قالاعا بارۋ جولىندا ەڭ الدىمەن تۇركىستان ورتالىق قالامىزدان جول تارتامىز. كونە ساۋراننىڭ قورعان ىشىندەگى الاڭداردا ءبىرشاما دەمالىس ايماقتارى مەن شىعىس ارحيتەكتۋرالىق ۇلگىلەرىنە سۇيەنىپ، عيماراتتار ۇلگىسىن ورناتتىم. وعان قوسا، كوگالداندىرۋ جۇمىستارى قارقىندى ىسكە اسىرىلعان جاعدايدا قالانىڭ كورىنىسى وزىندىك ەرەكشەلىگى بار ايماققا اينالاتىندىعى ءسوزسىز دەپ، اعاشتار مەن گۇلدەردى قوندىردىم.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
م. تۇياقبايەۆ
«ازىرەت - سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي - مادەني قورىق مۇراجايى
«تۇركىستان وڭىرىندەگى كونە قالالارى مەن ەلدى مەكەندەرىنە تاريحي
اۋە - عارىشتىق ءتۇسىرىم جۇرگىزۋ جانە دامىتۋ جولدارى»
ە. سماعۋلوۆ تۇركىستان قالاسىنىڭ ارحەولوگيالىق ەكسپەديسياسى
«كونە ساۋران» 2010ج
«ايقىن» گازەتى 02. 10. 2018ج
عالامتوردان الىنعان قوسىمشا مالىمەتتەر