بيازىلىق - ۇلت قۇندىلىعى
ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ءاربىر حالىقتىڭ ومىرىندە الاتىن ورنى وزگەشە. جاستايمىزدان جاتتاپ وسكەن ءتىل، مادەنيەت، وتانشىلدىق سياقتى ءبىرقاتار ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز بار. الايدا، مەن بىلەتىن قازاقى مىنەز - بيازىلىق تا ءبىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز. يا، يا. بيازىلىقتى دا ماڭىزى جوعارى قۇندىلىققا جاتقىزۋعا بولادى دەپ ويلايمىن. تىپتەن، بيازىلىق زيالىلىقپەن ۇندەس قۇبىلىس. زيالى قاۋىمنىڭ ءبىز جاقسى بىلەتىن وكىلدەرىن ەسكە ءتۇسىرىپ كورەيىكشى. بيازىلىق - ول قاسىنداعىلاردىڭ، جورا-جولداستارىنىڭ كوڭىلىنەن وڭ ورىن الۋ، قورشاعان ادامداردى، بۇكىل قاۋىمدى وسى مىنەزىمەن باۋراپ الۋ. قازاق ايتادى عوي، “مىنەزگە باي” دەپ. قازاقتا اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان جاقسى مىنەزدىڭ ءتۇرى دە كوپ: ءور مىنەزدىلىك، جىگەرلىلىك، نامىسقويلىق جانە تاعىسىن تاعىلار. وكىنىشكە وراي، كەيىنگى كەزدە وسى ءبىر قاسيەت كوزگە كورىنبەي، بايقالماي ەلەۋسىز قالىپ بارا جاتقان سياقتى.
بيازىلىق - قوعام ءۇشىن دە قۇندى، قاسيەتتى. ول تىپتەن، ادامدى ءتۇرلى جامان ادەتتەردەن ساقتايدى. ورەكپىپ تۇرعان، مىنەزى ۇر دا جىق ادام ءوزىن دە، كوپشىلىكتى دە جارعا ۇرىندىرارى حاق. ۇلت قايراتكەرى مۇستافا شوقاي: «ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان جۇرداي رۋحتا تاربيەلەنگەن ۇرپاقتان حالقىمىزدىڭ قاجەتى مەن مۇددەسىن جوقتايتىن پايدالى ازامات شىقپايدى» - دەگەن جوق پا ەدى؟ ال ۇلى اقىن اباي “جۇرەكتەن قوزعايتىن، ادەپتەن وزبايتىن" دەپ، بيازىلىقتىڭ نورماسىن ساقتاۋدى ادامدىق پارىز ساناعان. بيازىلىق – مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى. يگى ادەت، ونىڭ ادەت-عۇرىپقا اينالۋى بيازىلىقتى قالىپتاستىرادى. بيازىلىق الەۋمەتتىك ورتانىڭ تالابىنا بەيىمدەلۋگە جەتەلەيتىن تۇلعانىڭ قاسيەتى.
بيازىلىقتىڭ قوعامنىڭ دامۋىندا، جاستاردىڭ جامان ادەتتەردەن ارىلۋىندا، تاربيەلىك باعىتىندا دا ءرولى باسىم. كوزى قاراقتى، ءبىلىمدى ادام عانا بيازىلىققا بوي ۇرادى. ءومىر تاجىريبەسى مول ادامدار بيازى، سىپايى كەلەدى. كوپتى كورگەن دانا دا، ەل باستاعان كوسەم دە، اقىلىمەن توپتى جارعان شەشەن دە بيازى.
ۆيكيپەديادا “بيازىلىق - ادامنىڭ سىرتقى ورتامەن بايلانىس جاسايتىن قارىم-قاتىناستارىنىڭ ىشىندەگى سىپايىگەرشىلىك، ادەپتىلىك جيىنتىعى. جاعىمدى مىنەز بىتىستەرىنىڭ ءبىر سيپاتى” دەپتى. بۇل قۇندىلىقتىڭ جانە ەكىنشى ءبىر قىرى بار. ول – قاراپايىمدىلىق، سىپايىلىق. ول – ادامدى سابىرمەن تىڭداي ءبىلۋ، كوپشىلىككە ورىندى ءجون ءسوز ايتا ءبىلۋ، تىڭداتا ءبىلۋ، ۇيىتا ءبىلۋ. اسىرەسە، قازىرگى زاماندا قازاققا وسى ءبىر مىنەز كەرەك-اق.
بيازىلىق ول توماعا-تۇيىق بولۋ ەمەس. بيازىلىقتى بۇيىعىلىقپەن استە شاتاستىرۋعا بولمايدى. كورگەن تۇيگەنى مول ادام عانا بيازى. وكىنىشكە وراي، مەنىڭ زامانداستارىمنىڭ، تىپتەن سىنىپتاستارىمنىڭ ىشىندە دە وسى مىنەزدەن ادا جاستاردىڭ سانى كوپ-اق. ولار وزىنە دە، اتا-اناسىنا دا، قوعامعا دا كوپ وپىق جەگىزىپ جاتادى. جىلتىراعانعا قۇمارتادى، قىمبات كيىم كيۋدى توقتاۋسىز اڭسايدى، جىلتىراعان دۇنيەگە ۇمتىلادى، ناتيجەسىندە ءوزىن وزگەلەردەن جوعارى قويا باستايدى. مىسالى، مەن وقىپ جاتقان “دارىن” مەكتەپ-ينتەرناتىنىڭ وزىندە تاڭداۋلى، ۇزدىكتەر قاتارىندا جۇرگەن قۇرداستارىمنىڭ اراسىندا وسى بيازىلىققا مۇلدەم كەرەعار مىنەزىمەن كوزگە ءتۇسىپ، اتا-اناسىنا اۋىر سالماق سالىپ جۇرگەندەرى بارشىلىق. ادامدىقتىڭ نەگىزگى شارتتارىنىڭ ءبىرى – ار-ۇياتقا كىر كەلتىرمەۋ. حالىق دانالىعى “جارلى بولساڭ دا، ارلى بول” دەيدى. ار-ۇياتى بار كىسى عانا بيازى، اقجارقىن، ءيمانجۇزدى، يناباتتى كەلەدى.
قازاق تاريحىنان، قازاق ادەبيەتى تاريحىنان تالاي ەرەن تۇلعالاردى وقىپ وستىك قوي. مىسالدى الىستان ىزدەمەي-اق قويايىقشى. الاش زيالىلارىنىڭ ءارقايسىسى قانداي بيازى ەدى! ودان قالا بەردى، ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى ەرەكشە ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن باتىر اپكەلەرىمىز، شىعىستىڭ قوس جۇلدىزى ءاليا مەن مانشۇك قانداي بيازى!
ۇلت دانىشپانى ابايدى اسپانعا اۋەلەتكەن، اباي سياقتى اسىلدى الەمگە تانىتقان كەمەڭگەر جازۋشىمىز مۇحتار اعا قانداي زيالى، قانداي بيازى!
كەڭەس داۋىرىندە ەلىمىزدى ءمىنسىز باسقارىپ، سول كەزدىڭ وزىندە قازاقستاندا قىرىق قالا سالدىرعان دىنمۇحاممەد قونايەۆ قانداي زيالى!
جاقىندا عانا 90 جاسقا تولعان مەرەيتوي يەگەرى، حالقىمىزدىڭ قۇرمەتتىسى، ەڭبەك ەرى بيبىگىۇل تولەگەنوۆا انامىز قانداي يبالى، بيازى دەسەڭشى!
ەلدى تانىتقان، قازاقتى الەمگە جاقسى قىرىنان تانىتىپ، سۇيسىندىرگەن ءانشى ديماش قۇدايبەرگەننىڭ ءوزى دە، مىنەزى دە قانداي بيازى!
جاس بولسام دا بايقاپ جۇرەمىن، كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىققان، ەل العىسىنا بولەنگەن اردا ازاماتتاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ مىنەزى سونشالىق بيازى.
باتىستان كەلىپ جەتكەن جاحاندانۋ اسەرى ءقازىر وسى ءبىر قۇندىلىعىمىزعا، قازاقى مىنەزىمىزگە، بيازىلىعىمىزعا كوپ سوققى اكەلۋدە. ەڭ قاستەرلى، ەڭ قىمباتتى ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى ساقتاپ قالۋىمىز، دامىتۋىمىز، كۇشەيتۋىمىز - ءبىز ءۇشىن وتە قاجەتتىلىك. بولاشاق بولمىسىمىزدى، كەسكىن-كەلبەتىمىزدى، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى وسى بيازىلىق نەگىزىندە ساقتاساق جاراسپاي ما؟!
بيازىلىقتى ءار قازاقتىڭ بويىنان، مىنەز-قۇلقىنان كورۋگە ۇمتىلامىن. قازىرگى جاستاردىڭ بويىنان وسى جاراسىمدى مىنەزدىڭ، بيازىلىقتىڭ بولۋىن وتە قاتتى قۇپتايمىن. ءاربىر ءبىلىمدى جاس، ءار پاتريوتتىڭ بويىنان بيازىلىق تابىلعانى قانداي جاراسىمدى. بيازىلىق - قۇتىمىز. بيازىلىق - ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى. بيازىلىق كوشەت سەكىلدى كوگەرىپ، كوبەيىپ، ورمانعا اينالاتىن، قوعامىمىزدى ارلەندىرەتىن، تۇرلەندىرەتىن، الاشىمىزعا اۋاداي قاجەت قاسيەت!
احمەت ياساۋي ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇزاق جىلدار بويى جۇمىس ىستەپ، كوپشىلىكتىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپ كەلە جاتقان، ادىلدىگىمەن، قاراپايىمدىلىعىمەن كوزگە تۇسكەن اكەمنەن وسى جونىندە ءبىر سۇراعانىم بار. وسىدان جارتى جىل بۇرىن، جازدىڭ ءبىر قاراپايىم كەشىندە ەمەن-جارقىن وتىرعاندا، كەنەت ويىمدى تۇلەن ءتۇرتىپ، قۋلانىپ:
- كوكە، بيازىلىق دەگەن نە؟ (اكەمدى كوكە دەپ اتايمىن) ءسىز ومىردە قانشا قۇرمەتتى، سىيلى بولساڭىز دا، قاراپايىمسىز. قانشا قيىندىق كورىپ، قارجىدان قانشا قىسىلساق تا، وسى قاراپايىم قالپىڭىزدان تانعان ەمەسسىز. وسى، كەيبىرەۋلەر ايتادى عوي، مەنمەندىك – ەكىنشى باقىت دەپ (ناگلوست – ۆتوروە سچاستە). نەگە جۇرت سياقتى ءسال مەنمەندەۋ بولىپ، جوعارىلاۋ تۇرمايسىز؟ الدە قولىڭىزدان كەلمەي مە؟ بيازى بولعان ادام، الدە باسقاشا بولا الماي ما؟ ءارى مەنمەندەۋ، ءبىراق بيازى بولعان دا جاقسى ەمەس پە؟ ءسىز قالاي ويلايسىز؟ مەنمەندەۋ بولساڭىز، بيازىلىقتان ايرىلىپ قالامىن دەپ قورقاسىز با؟ - دەپ قىرشىڭقىلاۋ سۇراق قويدىم. اكەم الدەنە ۋاقىت ۇنسىزدىكتەن كەيىن، “ەەە” دەپ باسىمنان سيپاپ:
- قىزىم، سەن ايتقان بيازىلىق - قاراپايىمدىلىقتان تۋىندايدى. ال قاراپايىمدىلىق پەن مەنمەندىكتىڭ ەكەۋىنىڭ ءۇش قايناسا دا سورپاسى قوسىلعان ەمەس. ەكەۋى ەكى كەرەعار دۇنيە. بيازىلىق - قول جەتە بەرمەيتىن اسىل قاسيەت، ول تىپتەن اتادان بالاعا قانمەن، گەنمەن كەلەتىن قاسيەت. مەنمەن بولۋ بالكىم الدەكىمدەر ءۇشىن قاجەت شىعار. مۇمكىن، زامانىنىڭ قيىندىعىنان قاراقان باسىنىڭ قامىن عانا ويلايتىن كەيبىر پاقىرلار ءۇشىن تۋىنداعان كەمباعال قاسيەت شىعار. اباي ايتقان جوق پا ەدى، “ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ؛ ادامدىقتىڭ قارىزى ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، اللانىڭ سۇيگەن ق ۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ” - دەپ. مەنمەندىك پەن بيازىلىقتى ءبىر ادامنىڭ باسىنا بىردەن سيعىزا سالۋ مۇمكىن ەمەس شىعار. بيازىلىقتىڭ تۋى جوعارى، وتە بيىك. قاراپايىمدىلىقتان بەزىپ، مەنمەندىك ارقىلى باقىتتى بولعاننىڭ كۇنى قۇرسىن! “مەنمەندىك - ەكىنشى باقىت” دەپ جۇرگەندەر وسى زامانداعى قاراقان باسىنىڭ كۇيىن كۇيتتەپ جۇرگەندەر. ساعان دا بيازى بولۋعا كەڭەس بەرەمىن، - دەپ قاتقىلداۋ جاۋاپ قاتقانى ەسىمدە. ەكى بەتىم دۋ ەتە قالدى. قويعان سۇراعىما ءوزىم ىڭعايسىزدانىپ، جاي عانا “كەشىرىڭىز، كەشىرىڭىز” دەي بەرىپپىن...
سودان بەرى بۇل قاسيەت، بۇل قۇندىلىق تۋرالى كوپ ويدا ءجۇرمىن. ويلاعان سايىن، اكەم ايتقان قۇندىلىقتىڭ ناعىز ۇلت قۇندىلىعى ەكەندىگىنە ءشۇبام قالمادى.
جاينا داريبايەۆا، كەنتاۋ قالاسى، “دارىن” مەكتەبى
You Might Also Like
-
ءبارى دە «زۇلمات» ءفيلمىن كورگەننەن كەيىن باستالدى. بۇل قىسقامەتراجدى فيلم ءبىر ءۇيدىڭ التى بالاسىن اناسىنىڭ كوز الدىندا اتىپ تاستاۋى ارقىلى 1930 جىلى بولعان «سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ&ra...
