InfoHub Logo

ءبارى دە «زۇلمات» ءفيلمىن كورگەننەن كەيىن باستالدى. بۇل قىسقامەتراجدى فيلم ءبىر ءۇيدىڭ التى بالاسىن اناسىنىڭ كوز الدىندا اتىپ تاستاۋى ارقىلى 1930 جىلى بولعان «سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ» سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ بەردى. 1925-1933 جىلدارى قازاقستاندى باسقارعان ف. گولوششەكيننىڭ گەنوسيدتىك ساياساتىنا قارسى ءارتۇرلى ايماقتاردا 300-دەي كوتەرىلىستەر بولعانىن، ونىڭ «كىشى قازان» ناۋقانىن جۇرگىزۋىنىڭ ناتيجەسىندە الاپات اشتىق اپاتىنان 6 ميلليون قازاقتىڭ 3 ميلليوندايى قىرعىنعا ۇشىراعانىن بىلگەندە دەنەم مۇزداپ كەتتى.

بۇل فيلم مەنى حح عاسىردىڭ 20-30- جىلدارىنىڭ تاريحىن وقىپ- بىلۋگە قۇشتارلىعىمدى وياتتى. سونىمەن، ءبيبى اجەمنىڭ ۇيىندەگى كىتاپحانادان «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ «قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى» عىلىمي-زەرتتەۋ جوباسى اياسىندا جارىق كورگەن ءۇش كىتاپتان تۇراتىن ءبىرىنشى توم- «تاما» اتتى كىتابىن تاۋىپ الدىم. وندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ باستاۋلارىن، ۇلتتىڭ  قالىپتاسۋ تامىرلارىن عىلىمي-زەرتتەۋ ارقىلى كورسەتىپ، ەرتە ورتاعاسىرلاردان حح-عاسىردىڭ 30-جىلدارىنا دەيىنگى كىشى ءجۇزدىڭ جەتىرۋ تايپالار بىرلەستىگىندەگى تاما تايپاسىنىڭ تاريحى باياندالعان ەكەن. ءارتۇرلى دەرەكتەر مەن ناقتى زەرتتەۋلەردى تالداۋ نەگىزىندە تامالاردىڭ تۇرىك قاعاناتى تۇسىندا، التىن وردا قۇرامىندا، قازاق حاندىعى تۇسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارى، تامالار باستاعان 1930 جىلعى «سوزاق كوتەرىلىسى» تۋرالى كوپتەگەن تىڭ، سونى ماسەلەلەرگە قانىقتىم .

ءسويتىپ، مەنىڭ تاريحقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم كۇن ساناپ ارتتى. «زۇلمات» ءفيلمى مەنى قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىن بىلۋگە جەتەلەدى، قىزىعۋشىلىعىمدى شىڭدادى .

وتە شىنايى، جان-جاقتى زەرتتەۋلەرمەن قاناعاتتاندىرىلعان «تاما» اتتى كىتاپتىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە مۇرىندىق بولعان، عىلىمي جوبانىڭ اۆتورى ءارى ونى قارجىلاندىرۋشى ورتالىقتىڭ پرەزيدەنتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى الەۋمەتتىك عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى، اكادەميگى، تالانتتى سۋرەتشى جانە ديزاينەر، قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى – تەڭگەنى جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى، تابىستى ىسكەر، مەسەنات حايرۋللا ماعاۋيا ۇلى عابجاليلوۆكە ايتار العىسىم شەكسىز! ويتكەنى، «تاما» ەڭبەگىنىڭ 1- تومىنىڭ ءۇش كىتابىن وقىپ، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا تەرەڭىرەك ءۇڭىلدىم، ءوز ناعاشىم «تاما» اتا-بابالارىمنىڭ وتكەن ءومىر جولدارىن سۇراستىرىپ، بىلۋگە تىرىستىم. 

ناعاشى بابالارىم ءدارىباي اعاسى كارىباي باتىر ەكەۋى، مىڭداعان سوزاقتىقتار سياقتى  گولوششەكيننىڭ  «اشا تۇياق قالماسىن، اسىرا سىلتەۋ بولماسىن!»  دەگەن سولاقاي ساياساتىنا قارسى شىعادى. سوزاق  حالقىن كوللەكتيۆتەندىرۋ، ورتاشالاردى،ءتىپتى كەدەيلەردى دە بايلارعا قوسىپ، مال-مۇلكىنەن ايىرىپ، ۇستەمەلەپ ەت، استىق، ءجۇن، ماقتا ت.ب. سالىقتار سالىپ، «قايدان تاپساڭ، ونان تاپ، قاپتىڭ ءتۇبىن قاق!» ، - دەگەن شولاق بەلسەندىلەردىڭ جەكە الىمدارعا قۇنىعۋى، ءدىني داستۇرلەردى قورلاۋ، وزبەتىمەن التى مەشىتتى جاۋىپ، مال قوراعا اينالدىرۋى، زورلاۋ، قىل-بۇراۋ سالۋ، مۇزداي سۋ قۇيىپ، سۋىقتا ۇستاپ، ۇرىپ –سوعۋى كوشپەلى قازاقتىڭ، اسىرەسە، تامالاردىڭ نامىسىن قوزدىرىپ، «اللا ھۋ!» دەپ اتتانداپ گولششەكينگە، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى شىعۋىنا سەبەپ بولادى. ناعاشى بابالارىم تاما ءدارىباي، كارىباي باتىر قاراتاۋدىڭ ىرگەسىندەگى بىرنەشە اۋىلداردى كۇندىز ءتاس-تۇيىن ەتىپ دايىنداپ، شاپقاندا ءدۇرسىلى ەستىلمەس ءۇشىن اتتاردىڭ تۇياعىنا كيىز وراپ، بىرنەشە كۇن قاتارىنان تۇندەلەتىپ، مال-جانىن مويىنقۇمعا اپارىپ جاسىرادى.

بۇل ەرلىك ارەكتتەرى ءۇشىن ولاردى اياۋسىز جازالاۋ، قاماۋ، تۇقىمىن تۇگەل قۇرتىپ جىبەرۋ شارالارى كۇتىپ تۇرعان ەدى. سوزاق بولىسىنىڭ ورتالىعى شولاققورعاننان سۋىت شاۋىپ شىققان قىزىلاسكەرلەر ءدارىبايدىڭ اۋىلى ابايعا كەلەدى. وسىلاي بولارىن كۇنىبۇرىن بىلگەن اعاسى كارىباي ءدارىبايعا «بالا-شاعاڭمەن قاراتاۋدىڭ كۇنگەيىنە قاش، ەڭ بولماسا ارتىمىزدا ۇرپاعىمىز قالسىن!»، - دەپ تەز اتتاندىرىپ جىبەرەدى.  وسىلايشا، 1930- جىلى ناعاشى بابام ءدارىباي ۇلدارى ەركىنبەك، كەرىمبەك، قامباربەك، قاسىمبەك، قىزى لاميلامەن قاراتاۋدىڭ كۇنگەيىندەگى حانتاعى اۋىلىنا كەلىپ قونىستانعان ەكەن .

1941 – 1945 – جىلعى ۇلى وتان سوعىسىنا قازاقستاننان  1،240000 مىڭ ادام اسكەرگە جىبەرىلىپ، ونىڭ 20% -ى وققا ۇشتى.   

ناعاشى اتام ەركىنبەك ءدارىباي ۇلى وسى سوعىسقا قاتىسىپ، بەرلينگە دەيىن بارعان، 1- دارەجەلى  «ۇلى وتان سوعىسى»  وردەنىنىڭ جانە كوپتەگەن مەدالدەردىڭ يەگەرى. دەنەسىنىڭ التى جەرىن وق تەسكەن، وكپەسىندە سناريادتىڭ جارىقشاعى قالىپ قويعان، سوندىقتان، cوعىس بىتكەن سوڭ ول كاۆكازداعى گوسپيتالداردا بىرنەشە جىل ەمدەلۋدە بولىپ، قازاقستانعا، حانتاعىعا  1947 جىلى كەلگەن، شاربان اپاما ۇيلەنىپ، 7 ۇل، 2 قىز كورگەن. وكىنىشكە وراي، ۇلى ەرالى، قىزى جانار قايتىس بولعان. بۇگىندە تۇڭعىشى امزە زەينەتكەر، ءبيبى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى، ءجۇمانالى –تەحنيكا عىلىمدىرىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، شەرالى - ەكى ينستيتۋتتىڭ سوڭعىسىن قىزىل ديپلومعا بىتىرگەن، ءجانالى – حيميا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ەكولوگيا بويىنشا 3 كىتاپتىڭ اۆتورى،  دۇيسەنالى –ۆراچ-پروۆيزور ، كەنجەسى ەسەنالى –ستوماتولوگ-دارىگەر ، ولاردان تاراعان نەمەرەلەر 34 بولسا، شوبەرەلەر  21ء-دى قۇرايدى. قىسقاشا ايتقاندا، ءبىر عانا ناعاشى اتام ەركىنبەكتەن 55 ۇرپاق ءوربىدى .

ەركىنبەك اتام 35 جىل № 5 جىلۋ ەلەكتر ورتالىعىندا قىزمەتىن اتقارا ءجۇرىپ، قوعامدىق جۇمىسقا دا بەلسەنە ارالاسقان. ول حانتاعىدا 17 جىل قالالىق حالىق سوتىنىڭ وكىلى، 18 جىل  № 6- مەكتەپتىڭ  اتا-انالار كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولدى. سونىمەن قاتار، ول حانتاعىعىنىڭ كۇرە جولىنا اسفالت توسەتۋ، وزەنگە كوپىر سالدىرۋ، سۋ ساقتاۋ، حانتاعى وزەنىنىڭ سۋىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن «قازاقستانداعى ەرەكشە قورعالاتىن كىشى وزەندەر» قاتارىنا قوسۋعا سەبەپكەر بولعان ەلدىڭ ءقادىرلى، قۇرمەتتى، داناگوي قارياسى بولدى.

حانتاعىنىڭ حالقى ناعاشى اتام ەركىنبەكتى نەگە  «اللا ھۋ» دەپ، مەنى نەگە «اللاھۋدىڭ  جيەنشارى» دەيتىنىن ەندى تۇسىنگەندەيمىن. مەن اللاھۋ اتامدى ماقتان تۇتامىن.

«اللاھۋ» اتامنىڭ ۇلدارى ءجانالى مەن دۇيسەنالى 1986 جىلعى الماتىداعى «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە» قاتىسقان. وعان تۇرتكى بولعان ماسكەۋدىڭ قازاقستان حالقىمەن ساناسپاي، رەسەيدىڭ ۋليانوۆسك وبلىسىنان د. كولبيندى رەسپۋبليكانىڭ باسشىسى ەتىپ تاعايىنداۋى ەدى . «جەلتوقسانشىلاردىڭ»  ماقساتى ماسكەۋدەگى ورتالىقتان ساياسي تاۋەلسىزدىكتى تالاپ ەتۋ بولاتىن. «جەلتوقسان كوتەرىلىسى» كەزىندە 1700 ادام دەنە سوققىسىنا ۇشىراپ، 99 الاڭعا شىعۋشى سوتتالعان، 309 ستۋدەنت وقۋدان شىعارىلعان. قازاق ءۇشىن بۇل ۇلكەن زۇلىمدىق بولدى .

سونىمەن، 30 مينۋتتىق «زۇلمات» ءفيلمى مەنى ناعاشى اتا-بابالارىمنىڭ  ءبىر عاسىرلىق تاريحىن  زەرتتەپ-بىلۋىمە، سول ارقىلى بۇكىل قازاقستاننىڭ 100 جىلدىق تاريحىمەن تەرەڭ تانىسۋىما سەبەپكەر بولدى. ناعاشى بابالارىم گەنوسيدكە قارسى «سوزاق كوتەرىلىسىنە» قاتىسسا، اللاھۋ اتام فاشيزمگە قارسى ۇلى وتان سوعىسىنا بارسا، ناعاشى كوكەلەرىم سەكىلدى مىڭداعان قازاق جاستارىنىڭ  «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ» بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىز 1991 جىلى دەربەس قازاقستان مەملەكەتى بولىپ جاريالانىپ، ءقازىر الەمدىك كەڭىستىككە شىقتى . بۇل – تالاي ۇرپاق ، بابالارىمىزدىڭ قول جەتكىزە الماي كەتكەن اسىل ارمانى ەدى، سول ارمان ورىندالدى. ەندى تاۋەلسىزدىگىمىزدى كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ – ءبىزدىڭ، جاستاردىڭ، بارلىعىمىزدىڭ  مىندەتىمىز.

      

مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى № 22 مەكتەپ-گيمنازياسىنىڭ 10 «ب» سىنىپ وقۋشىسى

الييەۆا نۋرباحىت ابدۋللايەۆنا

كەنتاۋ، 2019

---