فارابي - ەكىنشى ۇستاز
تاريحي ماعلۇمات
«فارابي - ەكىنشى ۇستاز»
ماقساتى: ءفارابيدىڭ ومىرىمەن، ەڭبەكتەرىمەن تانىستىرۋ ماتەماتيكانىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتۋ ارقىلى وقۋشى بويىنداعى بىلۋگە دەگەن تالپىنىس قۇمارلىقتى وياتۋ، بالالىق قيالدارىن قوزعاپ، زەيىندەرىن كەڭەيتە ءتۇسۋ. ءوز وتانىن سۇيۋگە، قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ، ۇلى تۇلعالار ءومىرىن وقىتا وتىرىپ، حالقىنىڭ مادەنيەتىن قادىرلەۋگە تاربيەلەۋ.
ءابۋ ناسىر يبن مۇحامەد تارحان يبن ۇزلاع ءال - فارابي 870 جىلى وتىرار قالاسىندا قىپشاقتىڭ اسكەري قولباسشىسىنىڭ جانۇياسىندا تۋىلعان. ءابۋ ناسىر بالا كۇنىنەن عىلىمعا ءۇيىر بولىپ ءوستى، ونىڭ باقىتىنا قاراي سول زاماندا وتىراردا اسا باي كىتاپحانا بار ەدى. ءال - فارابي پارسى، گرەك تىلدەرىن ۇيرەندى، وسى تىلدەردە عىلىمي تراكتاتتار وقىدى. كامەلەتتىك جاسقا تولعان سوڭ ول وقۋىن جالعاستىرۋ ءۇشىن جەتەكشى عىلىمي ورتالىقتارعا بارادى. وسى ماقساتپەن شاش ( تاشكەنت)، سامارقانت، يفانحاندا، حامادان جانە تاعى باسقا كوپتەگەن قالالاردا بولادى. سول زامانداعى عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ دامىعان ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى حاليفات استاناسى باعدات قالاسىندا ۇزاعىراق بولادى. وسى جەردە ءوز ءبىلىمىن تولىق جەتىلدىرەدى جانە كوپتەگەن كورنەكتى عالىمدارمەن تانىسىپ، ولاردىڭ اراسىندا جەتەكشى ورىنعا يە بولادى. ءبىراق بۇل جاعداي ءدىني – عالىمداردىڭ كورە الماۋشىلىعىن تۋعىزىپ، ولارمەن كوزقاراسى جاراسپاعان ءال - فارابي باعداتتى تاستاپ حوراسانعا كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. ءومىرىنىڭ اقىرعى كۇندەرىن اللەپو جانە داماسكىدە وتكىزدى.
ءال - فارابي ەنسيكلوپەديست عالىم رەتىندە عىلىمنىڭ بارلىق سالالارىندا ەلەۋلى ەڭبەك ءسىڭىردى. ماتەماتيكا، استرونوميا، لوگيكا، مەديسينا، تابيعات عىلىمدارى، ءتىل، ريتوريكا، فيلوسوفيا سالالارى بويىنشا كوپتەگەن جاڭا عىلىمي تۇجىرىمدار جاساعان. ول بارلىعى 150 – گە جۋىق ەڭبەك جازعان. ولاردىڭ ءبىرقاتارى وسى كۇنگە دەيىن ماڭىزىن جويعان جوق، كوپتەگەن ەڭبەكتەرى پارسى، اعىلشىن، فرانسۋز، نەمىس تىلدەرىنە اۋدارىلعان. ءبىرقاتار ەڭبەكتەرى قازاق، ورىس، وزبەك، تاجىك تىلدەرىندە جارىق كوردى.
ءال - فارابي پسيحولوگيا جونىندەگى كوپتەگەن ەڭبەكتەردىڭ ( «اقىل وي تۋرالى»، «جان تۋرالى»، «قىزۋ قاندىلىق تۋرالى»، «ءتۇس كورۋ تۋرالى ءسوز»، «جاننىڭ ءمانى تۋرالى»، «اقىل – وي مەن ۇعىم»، « جاسوسپىرىمدەردىڭ اقىل - ويىتۋرالى كىتاپ»، «ەرەسەكتەردىڭ اقىل – ويى تۋرالى كىتاپ»، ت. ب) اۆتورى رەتىندە تانىلادى. ول اراب ءتىلدى حالىقتار اراسىندا جان تۋرالى ىلىمدەردىڭ سىندارلى جۇيەسىن تۇڭعىش بايانداپ، پسيحولوگيالىق تەرميندەر جاسادى. وكىنىشكە قاراي ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ كوبى بىزگە جەتكەن جوق.
ءبىلىم ادامدى قۋانىش پەن باقىتقا كەنەلتەدى، دۇنيەنى تانىپ بىلە وتىرىپ، ادام ونىڭ اسەمدىگى مەن ءبىتىم بولمىسىنا قانىعادى. عىلىم - بىلىمدەردى ءار الۋان قولونەر كاسىپتەرىنىڭ يكەم - داعدىلارىن ۇيرەنۋگە، ۇلگىلى مورالدى قاسيەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا قاجىرلى ەڭبەك، وقىتۋ، تاربيەمەن قاتار، ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ، ەرىكتى ەرىك – جىگەر ارقىلى جەتۋگە بولادى، دەگەن پىكىر ايتادى.
دەنساۋلىق حاقىندا؛ ەگەر ءتان اۋىرسا، كوڭىلدىڭ كۇرت ءتۇسۋى – تابيعي قۇبىلىس. سوندىقتان الدىمەن سازدى اۋەننىڭ اسەرىمەن كوڭىلدى سەرگىتەدى. وسىنىڭ ارقاسىندا دەنە بىرتىندەپ ساۋىعا باستايدى.
ءال - ءفارابيدىڭ ءبىر عانا مۋزىكا سالاسىنداعى ەڭبەگىنىڭ ءوزى نە تۇرادى؟ ول « مۋزىكانىڭ ۇلى كىتابى»، «مۋزىكا جايلى تالداۋ»، «ولەڭ ونەرىنىڭ قاعيدالارى تۋرالى تراكتات»، «ولەڭ كونە شەشەندىك تۋرالى» ت. ب. كىتاپتار جازعان. بۇل ەڭبەكتەرىندە ءان شىعارۋدى، مۋزىكالىق اسپاپتاردى جاساۋدى، ءاندى وراۋدى عىلىمي جاعىنان جەتىلدىرەدى. ءوزى بىرنەشە مۋزىكالىق اسپاپتار جاساپ شىعارادى. سولاردىڭ ىشىندە «قىپشاق» دەگەن اسپاپ تا بولعان. ول وسى كۇنگى قازاق، وزبەك، قىرعىز سياقتى حالىقتار اراسىندا كەڭ تاراعان دومبىراعا ۇقساس بولسا كەرەك.
ءابۋ ناسىر ءال – فارابي ءبىرقاتار اندەر شىعارعان سازگەر بولعان، كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا ول شىعارعان اندەر وسى كۇنگى يران، يراك، تۇركيا جانە باسقا دا شىعىس ەلدەرىندە ورىندالاتىن كورىنەدى.
تومەندەگى ولەڭ ءال - ءفارابيدىڭ اقىندىق تۇعىرىنىڭ يىك بولعاندىعىن دالەلدەيدى.
تامىلجىپ بال تىنىشتىق اينالامنان،
تىلسىم كۇنگە قۇشاعىن جايعان دالام.
مەن جاتىرمىن ۇيقىسىز جاپا - جالعىز،
جانىمدى وي جارىعى ايمالاعان.
اققان جۇلدىز قۇلاسا كەيدە ەگەر،
سەنىڭ نۇرلى بەينەڭ بوپ كەۋدەمە ەنەر.
الدەقايدا عايىپتان ىنتىزار عىپ،
ومىرىمە ءبىر عاجاپ ساۋلە بەرەر.
تىرشىلىكتە قۇرىشتاي بول ءتوزىمدى
سان مارتەبە الداسا دا ءوزىڭدى.
تاعدىرىڭدى ەش ۋاقىتتا جازعىرما،
ءتىپتى كەيدە بولسا ءازازىل ازعىرعان.
قازاق توپىراعىنىڭ كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق ويشىل ازاماتى ءال – فارابي شىعارمالارىن كوپكە ورتاق تىلدە جازىپ، كەيىنگى ۇرپاقتارىنا مۇرا ەتىپ قالدىرا ءبىلدى.
ۇلى عىلىمدار يبن رۋشيد، يبن سينا، ومار ھاييام، بەرۋني، بوجاني ت. ب. كوپتەگەن عۇلامالاردىڭ كوزقاراستارى قالىپتاسىپ ولار وزدەرىن ءال - ءفارابيدىڭ شاكىرتتەرىمىز دەپ ەسەپتەگەن.
«فارابي - ەكىنشى ۇستاز»
ماقساتى: ءفارابيدىڭ ومىرىمەن، ەڭبەكتەرىمەن تانىستىرۋ ماتەماتيكانىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتۋ ارقىلى وقۋشى بويىنداعى بىلۋگە دەگەن تالپىنىس قۇمارلىقتى وياتۋ، بالالىق قيالدارىن قوزعاپ، زەيىندەرىن كەڭەيتە ءتۇسۋ. ءوز وتانىن سۇيۋگە، قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ، ۇلى تۇلعالار ءومىرىن وقىتا وتىرىپ، حالقىنىڭ مادەنيەتىن قادىرلەۋگە تاربيەلەۋ.
ءابۋ ناسىر يبن مۇحامەد تارحان يبن ۇزلاع ءال - فارابي 870 جىلى وتىرار قالاسىندا قىپشاقتىڭ اسكەري قولباسشىسىنىڭ جانۇياسىندا تۋىلعان. ءابۋ ناسىر بالا كۇنىنەن عىلىمعا ءۇيىر بولىپ ءوستى، ونىڭ باقىتىنا قاراي سول زاماندا وتىراردا اسا باي كىتاپحانا بار ەدى. ءال - فارابي پارسى، گرەك تىلدەرىن ۇيرەندى، وسى تىلدەردە عىلىمي تراكتاتتار وقىدى. كامەلەتتىك جاسقا تولعان سوڭ ول وقۋىن جالعاستىرۋ ءۇشىن جەتەكشى عىلىمي ورتالىقتارعا بارادى. وسى ماقساتپەن شاش ( تاشكەنت)، سامارقانت، يفانحاندا، حامادان جانە تاعى باسقا كوپتەگەن قالالاردا بولادى. سول زامانداعى عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ دامىعان ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى حاليفات استاناسى باعدات قالاسىندا ۇزاعىراق بولادى. وسى جەردە ءوز ءبىلىمىن تولىق جەتىلدىرەدى جانە كوپتەگەن كورنەكتى عالىمدارمەن تانىسىپ، ولاردىڭ اراسىندا جەتەكشى ورىنعا يە بولادى. ءبىراق بۇل جاعداي ءدىني – عالىمداردىڭ كورە الماۋشىلىعىن تۋعىزىپ، ولارمەن كوزقاراسى جاراسپاعان ءال - فارابي باعداتتى تاستاپ حوراسانعا كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. ءومىرىنىڭ اقىرعى كۇندەرىن اللەپو جانە داماسكىدە وتكىزدى.
ءال - فارابي ەنسيكلوپەديست عالىم رەتىندە عىلىمنىڭ بارلىق سالالارىندا ەلەۋلى ەڭبەك ءسىڭىردى. ماتەماتيكا، استرونوميا، لوگيكا، مەديسينا، تابيعات عىلىمدارى، ءتىل، ريتوريكا، فيلوسوفيا سالالارى بويىنشا كوپتەگەن جاڭا عىلىمي تۇجىرىمدار جاساعان. ول بارلىعى 150 – گە جۋىق ەڭبەك جازعان. ولاردىڭ ءبىرقاتارى وسى كۇنگە دەيىن ماڭىزىن جويعان جوق، كوپتەگەن ەڭبەكتەرى پارسى، اعىلشىن، فرانسۋز، نەمىس تىلدەرىنە اۋدارىلعان. ءبىرقاتار ەڭبەكتەرى قازاق، ورىس، وزبەك، تاجىك تىلدەرىندە جارىق كوردى.
ءال - فارابي پسيحولوگيا جونىندەگى كوپتەگەن ەڭبەكتەردىڭ ( «اقىل وي تۋرالى»، «جان تۋرالى»، «قىزۋ قاندىلىق تۋرالى»، «ءتۇس كورۋ تۋرالى ءسوز»، «جاننىڭ ءمانى تۋرالى»، «اقىل – وي مەن ۇعىم»، « جاسوسپىرىمدەردىڭ اقىل - ويىتۋرالى كىتاپ»، «ەرەسەكتەردىڭ اقىل – ويى تۋرالى كىتاپ»، ت. ب) اۆتورى رەتىندە تانىلادى. ول اراب ءتىلدى حالىقتار اراسىندا جان تۋرالى ىلىمدەردىڭ سىندارلى جۇيەسىن تۇڭعىش بايانداپ، پسيحولوگيالىق تەرميندەر جاسادى. وكىنىشكە قاراي ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ كوبى بىزگە جەتكەن جوق.
ءبىلىم ادامدى قۋانىش پەن باقىتقا كەنەلتەدى، دۇنيەنى تانىپ بىلە وتىرىپ، ادام ونىڭ اسەمدىگى مەن ءبىتىم بولمىسىنا قانىعادى. عىلىم - بىلىمدەردى ءار الۋان قولونەر كاسىپتەرىنىڭ يكەم - داعدىلارىن ۇيرەنۋگە، ۇلگىلى مورالدى قاسيەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا قاجىرلى ەڭبەك، وقىتۋ، تاربيەمەن قاتار، ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ، ەرىكتى ەرىك – جىگەر ارقىلى جەتۋگە بولادى، دەگەن پىكىر ايتادى.
دەنساۋلىق حاقىندا؛ ەگەر ءتان اۋىرسا، كوڭىلدىڭ كۇرت ءتۇسۋى – تابيعي قۇبىلىس. سوندىقتان الدىمەن سازدى اۋەننىڭ اسەرىمەن كوڭىلدى سەرگىتەدى. وسىنىڭ ارقاسىندا دەنە بىرتىندەپ ساۋىعا باستايدى.
ءال - ءفارابيدىڭ ءبىر عانا مۋزىكا سالاسىنداعى ەڭبەگىنىڭ ءوزى نە تۇرادى؟ ول « مۋزىكانىڭ ۇلى كىتابى»، «مۋزىكا جايلى تالداۋ»، «ولەڭ ونەرىنىڭ قاعيدالارى تۋرالى تراكتات»، «ولەڭ كونە شەشەندىك تۋرالى» ت. ب. كىتاپتار جازعان. بۇل ەڭبەكتەرىندە ءان شىعارۋدى، مۋزىكالىق اسپاپتاردى جاساۋدى، ءاندى وراۋدى عىلىمي جاعىنان جەتىلدىرەدى. ءوزى بىرنەشە مۋزىكالىق اسپاپتار جاساپ شىعارادى. سولاردىڭ ىشىندە «قىپشاق» دەگەن اسپاپ تا بولعان. ول وسى كۇنگى قازاق، وزبەك، قىرعىز سياقتى حالىقتار اراسىندا كەڭ تاراعان دومبىراعا ۇقساس بولسا كەرەك.
ءابۋ ناسىر ءال – فارابي ءبىرقاتار اندەر شىعارعان سازگەر بولعان، كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا ول شىعارعان اندەر وسى كۇنگى يران، يراك، تۇركيا جانە باسقا دا شىعىس ەلدەرىندە ورىندالاتىن كورىنەدى.
تومەندەگى ولەڭ ءال - ءفارابيدىڭ اقىندىق تۇعىرىنىڭ يىك بولعاندىعىن دالەلدەيدى.
تامىلجىپ بال تىنىشتىق اينالامنان،
تىلسىم كۇنگە قۇشاعىن جايعان دالام.
مەن جاتىرمىن ۇيقىسىز جاپا - جالعىز،
جانىمدى وي جارىعى ايمالاعان.
اققان جۇلدىز قۇلاسا كەيدە ەگەر،
سەنىڭ نۇرلى بەينەڭ بوپ كەۋدەمە ەنەر.
الدەقايدا عايىپتان ىنتىزار عىپ،
ومىرىمە ءبىر عاجاپ ساۋلە بەرەر.
تىرشىلىكتە قۇرىشتاي بول ءتوزىمدى
سان مارتەبە الداسا دا ءوزىڭدى.
تاعدىرىڭدى ەش ۋاقىتتا جازعىرما،
ءتىپتى كەيدە بولسا ءازازىل ازعىرعان.
قازاق توپىراعىنىڭ كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق ويشىل ازاماتى ءال – فارابي شىعارمالارىن كوپكە ورتاق تىلدە جازىپ، كەيىنگى ۇرپاقتارىنا مۇرا ەتىپ قالدىرا ءبىلدى.
ۇلى عىلىمدار يبن رۋشيد، يبن سينا، ومار ھاييام، بەرۋني، بوجاني ت. ب. كوپتەگەن عۇلامالاردىڭ كوزقاراستارى قالىپتاسىپ ولار وزدەرىن ءال - ءفارابيدىڭ شاكىرتتەرىمىز دەپ ەسەپتەگەن.
You Might Also Like
