InfoHub Logo

I. ماماندىققا كىرىسپە

مادەنيەتتانۋ - ناعىز مادەنيەتتى باعالاۋشىلاردىڭ كاسىبى دەپ بىلەمىن. بۇل كاسىپ سيرەك، ءبىراق كۇندەلىكتى ءومىر مەن قوعامدا ماڭىزى مەن كومەگى وتە جوعارى. دەگەنمەن بۇل ماماندىق سۇرانىسقا يە ەمەس دەگەندى بىلدىرمەيدى. مادەنيەتتانۋ - مادەنيەت سالاسىن تۇگەل قامتيدى، ول مادەنيەت تاريحىن، ونىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارى مەن تەوريالارىن، مادەني پروسەستەر مەن قۇبىلىستاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن، مادەني مۇرانى اشۋ جانە ساقتاۋ سالاسى.

ماماندىقتىڭ پايداسى - ول بارلىق  ەسىكتەردى اشادى، ويتكەنى مادەنيەت كەز كەلگەن جەردە قاجەت. سونىمەن قاتار، ءوز ەلىن الەمدىك ارەنادا تانىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، ال ءوز كەزەگىندە بۇل ءوز مەملەكەتىمىزدىڭ بەت-بەينەسى سياقتى بولۋ دەگەندى بىلدىرەدى. مەنىڭ ويىمشا وقۋعا دەگەن كەرەمەت قىزىعۋشىلىق ءدال وسى جەردە تۋادى، ويتكەنى بۇل سالادا دامىپ، جاڭا بايلانىستار، ادامدار تابا الاسىڭ، وسى ادامداردىڭ ارقاسىندا ءوزىڭدى پازل سەكىلدى قۇراستىرا الاسىڭ، جىل سايىن ءوسىپ، تەك جاقسى مەن پايدالىنى بويىڭا سىڭىرۋگە تىرىساسىڭ.

«مادەنيەت» ءسوزى الەمنىڭ بارلىق دەرلىك تىلدەرىندە كەزدەسەدى. ول ادامنىڭ ماقساتقا ساي ىس-ارەكەت پروسەسىندە ءوندىرۋ، ءوسىرۋ، جەتىلدىرۋ دەگەندى بىلدىرەدى. قازىرگى كەزەڭدە ءاربىر ازاماتتىڭ جوعارى مادەنيەتىن نىعايتۋ ماسەلەسى ەرەكشە وزەكتى بولىپ وتىر. ول – قوعام ازاماتىنىڭ تۇلعالىق دامۋىنىڭ نەگىزگى ناتيجەسى بولۋى ءتيىس ىس-ارەكەت، سەزىم مەن نيەتىنىڭ جوعارى مادەنيەتى، جەكە تۇلعانىڭ جانە قوعامنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ يدەياسى.

مادەنيەتتانۋدىڭ ماڭىزدىلىعى، ەڭ الدىمەن، ونىڭ مادەنيەتتىڭ ءمانىن اشىپ كورسەتۋىمەن، ونىڭ قوعامدىق ومىردەگى ءرولىن اشۋىمەن، تاريحي دامۋ ۆەكتورى قانداي بولۋى ەكەندىگى تۋرالى ناقتى تۇسىنىك الۋعا مۇمكىندىك بەرۋىمەن انىقتالادى، سونداي-اق، جەكە ادامنىڭ جانە بۇكىل قوعامنىڭ كۇش-جىگەرى قانداي ماقساتتارعا شوعىرلانۋى كەرەك ەكەنىن زەرتتەيدى.

II. مادەنيەتتانۋدىڭ عىلىم جانە وقۋ ءپانى رەتىندەگى وزەكتىلىگى تۋرالى

تاجىريبە كورسەتكەندەي، بەلگىلى ءبىر دۇنيەتانىمدىق داستۇردە تاربيەلەنگەن ادامداردىڭ كوپشىلىگى بۇل ءرولدى وتە جەڭىلدەتىلگەن تۇردە قابىلدايدى، ال كوپ جاعدايدا قاتە. مادەنيەت الەمىنە كىرۋدى ولار، ەڭ الدىمەن، ادامنىڭ ءوي-ورىسىن كەڭەيتۋ قۇرالى، جوعارى الەۋمەتتىك مارتەبەگە يە بولۋ جولى، پراكتيكالىق تۇرعىدان كوپتەگەن جانە وتە پايدالى بايلانىستار الۋدىڭ شارتى رەتىندە قاراستىرادى. ولاردىڭ كوزقاراسى بويىنشا، مادەنيەتتى ادام بولۋ جاعىمدى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار پايدالى، ياعني  بۇقارالىق سانانىڭ بەلگىلى ءبىر ويلاۋ مەحانيزمى بار، ويتكەنى بەلگىلى ءبىر ءبىلىم، مىنەز-قۇلىق، قۇندىلىق باعدارى بار ادام ەرەكشە كوزقاراسقا، ءوزارا قارىم-قاتىناس پەن قولداۋعا سەنىم ارتا الادى.

شىنىندا دا، مادەنيەت الەمىنە ەنۋ، مادەني قۇندىلىقتاردىڭ بەلگىلى ءبىر جيىنتىعىن مەڭگەرۋ بىزگە تۇلعانىڭ مارتەبەسىن انىقتاۋ ماسەلەسىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. دەگەنمەن، مادەنيەتتىڭ فۋنكسيالارى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. بۇل تۋرالى 17 عاسىردىڭ ويشىلدارى بۇرىننان بىلەتىن، اتاپ ايتقاندا، مادەنيەت جەكە ادامنىڭ دا، جالپى ادامزات بالاسىنىڭ بولمىس ماقساتى دەگەن تەزيستى ءبىرىنشى رەت نەگىزدەگەن يان اموس كومەنسكيي. كورنەكتى چەح ويشىلىنىڭ كوزقاراسى بويىنشا مادەنيەت ۇنەمى رۋحاني جەتىلۋ بولىپ تابىلادى. ونىڭ ارقاسىندا قۇدايلىق اقيقاتتىڭ اشىلۋى جۇزەگە اساتىن، عالاممەن تولىقتاي قوسىلاتىن اعارتۋشىلىق ساتىسىنا قول جەتكىزىلەدى. ونىڭ پايىمداۋىنشا، مادەنيەتتىڭ ارقاسىندا الەمدەگى قوعامدىق ومىردە ۇيلەسىمدىلىككە قول جەتكىزۋگە، ادامزاتتى سوعىس قاسىرەتىنەن، ءدىني ەكسترەميزم مەن توزىمسىزدىكتەن قۇتقارۋعا مۇمكىندىك تۋادى. Cultura universalis – ادامزاتتىڭ امبەباپ مادەنيەتى – ادامزات بالاسىنىڭ تاعدىرىن انىقتايتىن فاكتور. سونىڭ ارقاسىندا ۇلتتىق وقشاۋلانۋ مەن ەتنيكالىق تارلىقتى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بەلگىلى ءبىر جەكە تۇلعا بولمىسىنىڭ شەكتەۋلىلىگىن جەڭۋگە بولادى.

وسىلايشا، مادەنيەتتانۋ وتكەننىڭ دە، قازىرگى كەزدىڭ دە كورنەكتى ويشىلداردىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەتىن مادەنيەتتىڭ شىنايى ءمانىن اشۋعا كومەكتەسەدى. مادەني ءبىلىمنىڭ جيىنتىعىن يگەرگەن ادام ەشقاشان ادامزات بالاسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءمانى ماتەريالدىق يگىلىكتەردى جيناقتاۋدان نەمەسە تەحنيكالىق قۋاتتى ارتتىرۋدان نەمەسە ساياسي ۇيىمنىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرىن قۇرۋدان نەمەسە بوتەن پلانەتالاردى جاۋلاپ الۋ مەن وتارلاۋدان تۇرادى دەپ ەشقاشان قاتە تۇجىرىم جاسامايدى. ول ءۇشىن مادەنيەت قاشاندا باستى قۇندىلىق، ال مادەني بايلىقتى ساقتاۋ جانە ارتتىرۋ ىس-ارەكەتتىڭ باعدارى بولىپ قالا بەرمەك.

ءبىراق مادەنيەتتانۋ عىلىمىنىڭ ماڭىزى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى.

وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعى – ۇنەمى تەرەڭدەپ بارا جاتقان ەكولوگيالىق داعدارىس. ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ جەتەكشى ەكولوگتارىنىڭ بولجامدارى بويىنشا، وتە قىسقا مەرزىم ىشىندە، ەڭ كوبى بىرنەشە ونداعان جىلدارعا باعالانعان، قورشاعان ورتاداعى قايتىمسىز وزگەرىستەر ۇدەرىسىنە بايلانىستى ادامزات ءوزىنىڭ جويىلۋ قاۋپىنە تاپ بولادى، بۇل ەكوسفەراعا انتروپوگەندىك جۇكتەمەنىڭ رۇقسات ەتىلگەن شەگىنەن اسىپ كەتۋىنەن تۋىندادى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، تازا اۋا، اۋىز سۋ، گەربيسيدتەرمەن ۋلانباعان ازىق-تۇلىك ونىمدەرى جاقىن تاريحي بولاشاقتا ستراتەگيالىق تاۋارلارعا اينالادى، بۇل حالىقارالىق جاعدايدى كۇرت ۋشىقتىرادى، وزدەرىنىڭ بيولوگيالىق ءومىر ءسۇرۋ ماسەلەسىن شەشۋ قاجەتتىلىگى ءۇشىن ەلدەر مەن حالىقتار اراسىنداعى شيەلەنىستەردىڭ تۇتاس تىزبەگىنىڭ العىشارتى بولادى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر، سونىڭ ىشىندە مادەنيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى لەسلي ۋايت قازىرگى داعدارىس جاعدايىنىڭ سەبەبىن حريستياندىق الەمدىك دىنگە اينالعاننان بەرى تابيعاتتان ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن قولدانۋ ءورىسىن عانا كورگەن «فاۋست وركەنيەتى» ادامىنىڭ نەگىزگى كوزقاراستارىنان ىزدەۋ كەرەك دەپ سانايدى.

مادەنيەتتانۋ مادەنيەت پەن تابيعاتتىڭ اراقاتىناسىن باسقاشا ءتۇسىندىرۋدى ۇسىنادى، ول بۇقارالىق سانادا ورنىققان جانە قازىرگى زامان ادامىنىڭ لوگيكاسىن انىقتايتىن ستەرەوتيپتىك شەشىمدەردەن تۇبەگەيلى ەرەكشەلەنەدى.

سونىمەن، مادەنيەتتانۋ بۇگىندە ءارتۇرلى جەكە عىلىمدار وكىلى جيناقتاعان مادەنيەت تۋرالى ءبىلىمدى جۇيەلەندىرەتىن جانە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بىرىكتىرەتىن عىلىم رەتىندە ارەكەت ەتەدى. مادەنيەت فيلوسوفياسى دا، مادەنيەت الەۋمەتتانۋى دا، ونەر تاريحى نەمەسە ادەبيەتتانۋ عىلىمى دا مادەنيەت تۋرالى جيناقتالعان ءبىلىم قورىن ءبىر دەڭگەيدەن جوعارى دەڭگەيدە ءتۇسىنۋ قاجەت بولعانىمەن بۇل رولگە ەشقاشان تالاپ ەتە المايدى. شىندىعىندا، ءدال وسى فاكتىنى جۇزەگە اسىرۋ ءبىر كەزدەرى لەسلي ۋايتتى مادەنيەتتانۋ دەپ اتاعان جاڭا عىلىمدى قۇرۋعا يتەرمەلەدى.

ماقالا اۆتورى: «ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى»، «فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى»، «ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسى»، «6B03102 - مادەنيەتتانۋ» ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسى، 3 كۋرس ستۋدەنتى ولمەسوۆا ارۋجان

پراكتيكا جەتەكشىسى: كۋدەرينا ا.ن.

---