ماعجان جۇمابايەۆ
ماعجان جۇمابايەۆ
(1893 - 1938)
كەڭەس وكىمەتىنىڭ جەتپىس جىلدىق بيلىگى تۇسىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان جازىقسىز سىزىلىپ تاستالعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى – ماعجان جۇمابايەۆ. تالانتتى اقىننىڭ ەسىمى دە، مارجان جىرلارى دا بۇل كەزەڭدە يدەولوگيالىق قۋدالاۋعا ۇشىرادى. ازات ءومىردى، حالقىنىڭ تاۋەلسىز ەل بولعان قالپىن كورۋگە ۇمتىلعان، سول جولدا بىلەگىندەگى كۇشىمەن دە، جۇرەگىندەگى جىرىمەن دە كۇرەسىپ وتكەن قايراتكەر اقىننىڭ تاعدىرى اسا كۇردەلى بەلەستەردى باستان كەشىردى.
ءومىر جولى. ماعجان جۇمابايەۆ 1893 جىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ بۇگىندە ءوز ەسىمىمەن اتالاتىن اۋىلىندا ورتاشا عانا داۋلەتى بار وتباسىندا دۇنيەگە كەلەدى. اۋەلى اۋىل مولداسىنان، سودان سوڭ اۋىلداعى مۇعالىمنەن وقىپ، ساۋاتىن اشادى. 1905 - 1910 جىلدارى قىزىلجار (پەتروپاۆل) قالاسىنداعى مەدرەسەدە وقيدى. مەدرەسەدە ءبىرقاتار شىعىس تىلدەرىنەن ءدارىس الادى، شىعىس اقىندارىنىڭ جىرلارىمەن تانىسادى. ءوزى دە ادەبيەتپەن شۇعىلدانادى. 1910 جىلدىڭ كۇزىندە ۋفاعا كەلىپ، وسىنداعى عاليا مەدرەسەسىنە ءتۇسىپ ءبىلىمىن مولايتادى. 1913 - 1917 جىلدارى ومبىداعى مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا وقيدى.
ومبىدان ەلگە قايتىپ كەلىپ، اينالاسىندا بولىپ جاتقان قوعامدىق جۇمىستارعا ارالاسادى. 1917 جىلدىڭ كوكتەمىندە اقمولا وبلىستىق حالىق اعارتۋ بولىمىنە قىزمەتكە كىرەدى. الاش پارتياسىنىڭ جۇمىسىنا ارالاسادى. اقمولا گۋبەرنيالىق "بوستاندىق تۋى" گازەتىندە جۇمىس ىستەيدى. 1922 جىلى تاشكەنتكە كەلىپ، سونداعى "اق جول" گازەتىنىڭ رەداكسياسىنا كىرەدى.
1923 - 1926 جىلدارى ماسكەۋدەگى ادەبيەت - كوركەمونەر ينستيتۋتىندا وقيدى. 1927 جىلى ەلگە ورالىپ، وقىتۋشىلىقپەن اينالىسادى. ءبىراق كوپ ۇزاماي ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەندە "القا" ۇيىمىن ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن تۇتقىندالىپ، ون جىلعا سوتتالادى. 1936 جىلى تۇتقىننان بوساپ، ەڭبەك جولىنا قايتا ورالىسىمەن، 1937 جىلدىڭ اياعىندا ۇستالىپ، 1938 جىلى "حالىق جاۋى" دەگەن جالامەن اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى.
شىعارماشىلىق مۇراسى. ماعجاننىڭ شىعارماشىلىق جولى قىزىلجار قالاسىندا وقىپ جۇرگەندە باستالادى. بويىندا ادەبيەتكە دەگەن قۇشتارلىقتىڭ ۇشقىنى بار جاس ماعجاننىڭ جۇرەگىنە 1909 جىلى پەتەربۋرگ قالاسىندا جارىق كورگەن ابايدىڭ تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعى وراسان زور اسەرىن تيگىزەدى. ابايدىڭ جىرى تالاپكەر اقىن جۇرەگىندەگى ۇشقىنعا الاۋ بەرەدى العاشقى جىرلارىن جازادى. تاتار جازۋشىسى عالىمجان يبراگيموۆتىڭ كومەگىمەن 1912 جىلى قازان قالاسىندا ماعجاننىڭ "شولپان" دەپ اتالاتىن تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعى جارىق كورەدى. 1922 جىلى قازاندا اقىننىڭ تاڭدامالى ولەڭدەر جيناعى كىتاپ بولىپ شىعادى.
ماعجان – ليريكالىق ولەڭدەرمەن قاتار بىرنەشە كوركەم پوەمالار جازعان اقىن. اتاپ ايتقاندا، "قويلىبايدىڭ قوبىزى"، "باتىر بايان"، "قورقىت"، ت. ب. پوەمالارى اقىن تالانتىنىڭ ەرەكشە قىرىن تانىتادى.
ادەبي شىعارمالارىمەن بىرگە ماعجاننىڭ قالامىنان تۋعان عىلىمي ەڭبەكتەر، وقۋ قۇرالدارى دا كەزىندە حالقىنىڭ قىزمەتىنە جاراپ، ەلەۋلى مانگە يە بولدى. جاستاردى وقۋ، بىلىمگە شاقىرعان قالامگەر پەداگوگيكا سالاسىندا ءبىرقاتار ەڭبەك جازدى. 1923 جىلى تاشكەنتتە "پەداگوگيكا" اتتى كىتاپ شىعاردى. سونىمەن بىرگە 1928 جىلى ماسكەۋدە تومەنگى سىنىپ شاكىرتتەرىنە ارنالعان "ساۋاتتى بول" اتتى وقۋلىعى جارىق كورەدى.
1938 جىلى جازىقسىز جازانىڭ قۇربانى بولعاننان كەيىن ماعجان شىعارماشىلىعىن وقۋعا، جاريالاۋعا تىيىم سالىندى. تەك ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الار تۇستاعى ارنايى ۇكىمەت شەشىمى ارقىلى عانا اقىننىڭ ەسىمى مەن شىعارماشىلىق مۇراسى تولىق اقتالدى. 1989 جىلى اقىن شىعارمالارىنىڭ ءبىر تومدىعى، 1995 جىلى ءۇش تومدىق جيناعى جارىق كوردى.
ماعجاننىڭ ولەڭدەرى
ماعجان جۇمابايەۆتىڭ العاشقى ولەڭدەرى اعارتۋشىلىق سارىندا جازىلدى. ول تۇسىنىكتى ەدى. ماعجان ءومىر سۇرگەن ۋاقىت قانشالىقتى كۇردەلى ساياسي، قوعامدىق تاقىرىپتاردى العا تارتقانىمەن، ونىڭ الدىنداعى شوقان، ىبىراي، ابايلار باستاپ كەتكەن اعارتۋشىلىق وي - پيعىل بۇل كەزەڭ ادەبيەتىندە باسىمداۋ جاتتى. ماعجان دا اباي داستۇرىندە جىر جازدى، ۇلى ۇستاز ۇلگىسىن جالعاستىردى. العاشقى ولەڭدەرىنىڭ ءبىرىن "التىن حاكىم ابايعا" دەپ اتاۋىنىڭ وزىنەن اقىننىڭ ۇلى ابايدى ەرەكشە قۇرمەت تۇتقانى سەزىلەدى. ءوز ولەڭدەرىندە قازاق اراسىنداعى ءار ءتۇرلى كەلەڭسىز مىنەز - قۇلىقتى، ارەكەتسىزدىك پەن جالقاۋلىقتى، ساۋاتسىزدىقتى سىنايدى. ەلىن ءبىلىم الۋعا، ونەر ۇيرەنۋگە شاقىرادى. "جازعى تاڭ"، "ونەر - ءبىلىم قايتسە تابىلار"، قازاعىم"، ت. ب. ولەڭدەرىندە اقىن وسى تاقىرىپتى كوتەرەدى. ماعجاننىڭ اعارتۋشىلىق سارىنداعى ولەڭدەرىنىڭ اراسىندا ەل مەن جەر تاعدىرىنا الاڭداۋشىلىق جاتادى. اقىن تۋعان ەلىن ءسۇيدى، تۋعان جەرىنىڭ ءاربىر پۇشپاعىن جۇرەگىنە جاقىن تۇتتى. ول:
باسقا جۇرت اسپان - كوككە اسىپ جاتىر،
كىلتىن ونەر - ءبىلىم اشىپ جاتىر،–
دەي كەلىپ، قازاق اراسىندا مۇنداي ۇمتىلىستىڭ ءالى دە جوق ەكەنىنە وزەگى ورتەنەدى. قولىندا داۋلەتى بار دەگەن باي - بولىستار دا، ازىن - اۋلاق وقىعان تورەلەر دە ءوز باسىنىڭ قامىن ويلاۋمەن ءجۇر. حالىقتىڭ جايىنا الاڭدايتىن ەشكىم جوق. وقۋداعى شاكىرتتەرگە دە دۇرىس ءبىلىم بەرىلمەيدى. قىز بالالار مالعا ساتىلۋدا. ءوزارا داۋ - جانجال، ايتىس - تارتىس كوپ. مىنە، ماعجاننىڭ وكىنىشى – وسىلار.
دەگەنمەن ماعجاننىڭ ويلارى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. ءبىر ۇلتتىڭ ءوز حالقىنىڭ مۇددەسىن ويلاۋمەن عانا قالىپ قويمايدى. ماعجاننىڭ ازاماتتىق پاراساتىنان تۋىنداعان ارمان - ماقساتتار بۇدان الدەقايدا بيىك. تۋعان حالقى تۋرالى ايتقاندا، ونىڭ كەشەگى وتكەن جولىن ەسكە الادى، ونى بۇگىنگى جاعدايىمەن سالىستىرادى. ونىمەن دە شەكتەلمەي، اقىن جالپى تۇرىكتىك يدەيا كوتەرەدى. تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ ءبارىنىڭ بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتەدى، جالپى شىعىستى ءپىر تۇتادى. بۇل قاتاردا اقىننىڭ "پايعامبار"، "كۇنشىعىس"، "تۇركىستان"، وت"، ت. ب. ءتارىزدى ءبىرسىپىرا ولەڭدەرىندە ءتۇپتىڭ تۇبىندە جاقسىلىق اتاۋلىنىڭ ءبارى دە شىعىستان كەلمەك، باتىستان تورلاعان قويۋ قارا بۇلتتى شىعىستىڭ جارىق ساۋلەسى عانا تالقانداماق. بۇل ولەڭدەرىندە اقىننىڭ تۋعان جەرگە، ءوز توپىراعىنا، شىعىسىنا دەگەن عاجايىپ سۇيىسپەنشىلىگى، پەرزەنتتىك ءپاتريوتيزمى ايقىن كورىنەدى. كۇنشىعىس ولەڭىندە:
قيسىق كوزدى كۇنشىعىس،
بۇل تۇرۋىڭ قاي تۇرىس؟
سەرپىل ەندى، الىبىم! –
دەپ، شىعىس ەلدەرىنە ۇران تاستاي وتىرىپ، ءوز ويلارىن ايگىلى "پايعامبار ولەڭىندە بىلايشا جالعايدى:
كۇنشىعىستان تاڭ كەلەدى – مەن كەلەم،
كوك كۇڭىرەنەدى: مەن دە كوكتەي كۇڭىرەنەم.
جەردىڭ ءجۇزىن قاراڭعىلىق قاپتاعان،
جەر جۇزىنە نۇر بەرەمىن، كۇن بەرەم!
قاپ - قارا ءتۇن. قايعىلى اۋىر جەر جىرى!
قاپ - قارا ءتۇن. كۇڭىرەنەدى ءتۇن ۇلى.
كۇنشىعىستا اق التىن ءبىر سىزىق بار:
مەن كەلەمىن، مەن – پايعامبار، كۇن ۇلى.
ولەڭدە اقىن شابىتىنىڭ عالامات كۇشى قانشالىقتى سەزىلىپ تۇرسا، اقىننىڭ شىعىسقا، ونىڭ ۇلدارىنا دەگەن ماحابباتى مەن ماقتانىشى دا سونشالىقتى جارقىراپ كورىنەدى.
ماعجاننىڭ بۇل تاقىرىپتاعى ولەڭدەرىندە زامان شىندىعى حالىقتىڭ باسىنان وتكەن تاريحي بەلەستەردى ويعا الۋ ارقىلى تۇسىندىرىلەدى. ول شىعىستىڭ، ونىڭ ىشىندە تۇركى ەلدەرىنىڭ كەشەگى تاريحىنا كوز جىبەرەدى. ءبىر كەزدە جايلاعان مەكەنىن ەسكە الادى. "تۇركىستان" ولەڭى سونىڭ ايقىن ايعاعى.
... تۇركىستان – ەكى دۇنيە ەسىگى عوي،
تۇركىستان – ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي –
دەپ باستالاتىن ولەڭ جولدارى كەشەگى تاريحقا جەتەلەيدى. ەرتەدە تۇران اتالعان بۇل جەردى مەكەندەگەن اتا - بابالارىمىزدىڭ ومىرىنەن ەلەس بەرەدى اقىن تۇراننىڭ جەرى مەن سۋىن، كولى مەن ءشولىن، وزەن - سۋلارىن، تاۋلارىن، تەڭىزى مەن ارالىن، ىستىقكولىن، جەيحۋن مەن سەيحۋن داريالارىن، تيان - شانداي، پامير مەن التايداي تاۋلارىن عاجايىپ كوركەمدىكپەن سۋرەتتەيدى. تۇراندى مەكەن ەتكەن ەر تۇرىكتىڭ بيلەرى مەن باتىرلارىن، عۇلاما عالىمدارىن، ەل باسقارعان حاندارىن ەسكە الادى. مىنە، وسىلايشا بىرلىكتە ءومىر ءسۇرىپ، ىرگەسىن جاۋعا بەرمەگەن تۇرىك دۇنيەسى بۇگىندە بىرنەشە ەلگە ءبولىنىپ كەتكەن.
كوپ تۇرىك ەنشى الىسىپ تاراسقاندا،
قازاقتا قارا شاڭىراق قالعان جوق پا؟ –
دەپ، ماعجان قازاقتى دا سول ەر تۇرىكتىڭ ءبىر مۇراگەرى سانايدى.
"تۇران"، "تۇركىستان" دەگەن وبرازدى بەينەلەر ارقىلى ماعجان وسىلايشا شىعىس الەمىن، بۇكىل تۇركى دۇنيەسىن ماقتان ەتە جىرلايدى. ونىڭ بۇكىل وتكەن جولىنا شولۋ جاساي وتىرىپ، تاريحتىڭ نەبىر ەرلىككە تولى، بەيبىت ءومىر جايلاعان بەتتەرىن پاراقتايدى. ولاردى ءوز زامانىمەن سالىستىرادى. كوپ نارسەگە كوڭىلى تولمايدى. ءبىر كەزدە تۇراندى مەكەن ەتكەن ەر تۇرىكتىڭ بۇگىندە بىرلىگى ازايعان. باس - باسىنا ەل بولعان، جەكە حالىقتارعا ءبولىنىپ كەتكەن. شىعىستى دارىپتەيتىن ولەڭدەرىندە ماعجان وسىناۋ تۇركى حالىقتارىن بىرلىككە شاقىرادى. سوندا عانا باتىستان كەلگەن قياناتقا، رەسەي پاتشاسىنىڭ وتارشىل ساياساتىنا قارسى تۇرۋعا بولاتىنىن ۇقتىرۋعا تىرىسادى.
بۇعان دالەل – اقىننىڭ "ورال تاۋى" اتتى ولەڭى. ولەڭ كەيىپكەرى – ورال تاۋى. ماعجاننىڭ بەينەلەۋىندە ول – بۇكىل تۇركى دۇنيەسىنىڭ سيمۆولى.
... اسپانمەن تالاسقان كوكپەڭبەك تاۋلار. قاراعاي، شىرشاسى سىڭسىعان، باۋىرىندا نە ءتۇرلى اڭدارى جورتقان، قويناۋىندا التىنى مەن الماسى تۇنعان ورال تاۋى. تاۋ تابيعاتىنىڭ اسەم سۋرەتىن سالا وتىرىپ، اقىن ماعجان ءسوزىن ارى قاراي جالعايدى:
ءبىر كۇندە سەنىڭ يەڭ تۇرىك ەدى،
ورىن عىپ كوشىپ - قونىپ ءجۇرىپ ەدى.
قورىقپايتىن تاۋدان، تاستان باتىر تۇرىك
قويىنىڭا جايىمەنەن كىرىپ ەدى.
ەر تۇرىك ەن دالاعا كورىك ەدى،
وتىرسا، كوشسە، قونسا – ەرىك ەدى.
تۇرعاندا باقىت قۇسى باستارىندا،
ىرگەسى جەل، كۇن تيمەي، بەرىك ەدى.
مۇنداعى اقىننىڭ "ەر تۇرىك" دەپ وتىرعانى – تۇركى دۇنيەسى، تۇرىك، قازاق، قىرعىز، ۇيعىر، تاتار، باشقۇرت، ت. ب. حالىقتاردىڭ جيىنتىق بەينەسى. ءبىر كەزدە ەن دالانىڭ كوركى بولعان وسىناۋ حالىقتاردىڭ بۇگىنگى ءحالى قانداي؟ ماعجان سوعان ۇڭىلەدى.
ورالداي اتامەكەن جەرلەرىنە،
قاسيەتتى اتانىڭ كورلەرىنە،
اۋزى تۇكتى شەت ەلدەر يە بولىپ،
كورسەتىپ تۇر قىسىمدى ەرلەرىنە، –
دەپ، اقىن تاريحي شىندىقتى باياندايدى. "اۋزى تۇكتى شەت ەلدەرى" – رەسەي پاتشالىعى. سونىڭ قىسىمىمەن ءبىر كەزدەگى اسقاق ورالدىڭ دا جۇزىنە قاياۋ تۇسكەن. ولەڭنىڭ سوڭىن ماعجان بۇكىل تۇركى جۇرتىن بىرلىككە شاقىرۋمەن اياقتايدى:
انامىز ءبىزدى وسىرگەن، قايران ورال،
موينىڭ بۇر تۇڭعىشىڭا، بەرمەن ورال!
قوسىلىپ باتىر تۇرىك بالالارى،
تاپتاتپا، جولىن كەسىپ، تىزگىنگە ورال.
تۋعان حالقىنىڭ، تۇركى دۇنيەسىنىڭ باسىنداعى اۋىر ءحالدى، مۇڭدانا بايانداعان ولەڭدەرىنىڭ ءوزىن ماعجان ايرىقشا وپتيميزممەن قورىتىپ وتىرادى. اقىننىڭ ليريكالىق كەيىپكەرى – اسا باتىل، نەنى بولسا دا كەسىپ ايتاتىن وتكىر جان.
ارىستانمىن، ايباتىما كىم شىدار؟
جولبارىسپىن، ماعان قارسى كىم تۇرار؟
كوكتە – بۇلت، جەردە جەلمىن گۋلەگەن،
جەر ەركەسى – جەلدىڭ ءجونىن كىم سۇرار؟ –
دەپ باستالاتىن "مەن كىم؟" اتتى ولەڭىندە ماعجان ءوزىنىڭ ليريكالىق كەيىپكەرىنىڭ ءدال وسىنداي ايباتتى دا قايراتتى، ادال دا قايسار بەينەسىن اشىپ بەرەدى. اقىننىڭ "مەنى" ءوزىن كوكتەگى كۇشكە، ءتۇپسىز تەڭىزگە، كىزۋى مول جالىنعا، جۇيرىك تۇلپارعا تەڭەيدى. پاتشاداي قاھارلى، كازىداي ءادىل، بيدەي شەشەن دە ءوزى. ولاي بولسا، وعان قارسى تۇرار كۇش بار ما؟
ءوزىم – ءتاڭىرى، تابىنامىن وزىمە،
ءسوزىم – كۇران، باعىنامىن سوزىمە!
بۇزۋشى دا، تۇزەۋشى دە ءوزىممىن،
ەندى، ەسكىلىك، كەلدىڭ ولەر كەزىڭە، –
دەگەن ليريكالىق كەيىپكەر سوزىندە الاپات كۇش - جىگەر مەن شىنايى شىندىق قاتار ورىلگەن.
اقىن ءوزىن نەمەسە ءوزىنىڭ ليريكالىق كەيىپكەرىن عانا ەمەس، اينالاسىنداعى جاستاردى دا "ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى" قالىپتا كورگىسى كەلەدى. حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسەتىن نەگىزگى كۇش – جاستار. ولاي بولسا، ءومىر بويى "الاش" ۇرانىن كوتەرىپ وتكەن ماعجان ءۇشىن جاستاردىڭ ورنى بولەك. ءوزىنىڭ "مەن جاستارعا سەنەمىن" دەپ اتالاتىن ولەڭىندە ول جاس جەتكىنشەكتەرگە ۇلكەن ۇمىتپەن قارايدى. جاستاردىڭ بويىنان كىراننىڭ قاناتىنداي كۇشتىلىكتى، تازا جۇرەك پەن سۇيكىمدى مىنەزدى، تۋعان جەرگە دەگەن شەكسىز ماحابباتتى كورەدى. سوعان ماقتانادى. شابىتتانا جىرلايدى. "مەن جاستارعا سەنەمىن!" دەپ اسقاقتاي سويلەيدى.
ماعجان ولەڭدەرىندەگى ەڭ باستى تاقىرىپ – ەل مەن جەر تاعدىرى. و باستان - اق حالقىنا ازاتتىق ءومىر تىلەگەن اقىن تۋعان ەلىنىڭ وتكەن تاريحىنا ۇنەمى كوز جىبەرىپ وتىرادى. سول ارقىلى تاريحي شىندىقتىڭ بەتىن اشادى.
اتاپ ايتقاندا، "وتكەن كۇن" اتتى ولەڭىندە ەدىل مەن ەرتىستىڭ اراسىن جايلاعان قازاقتىڭ ءبىر كەزدەگى جايناعان دالاسى مەن كوكوراي شالعىندى جايلاۋىن، اينا كولدەرى مەن الاڭسىز كۇن كەشكەن تۇرمىسىن، قاھارمان باتىرلارى مەن ءادىل بيلەرىن، ەل تۇرمىسىنىڭ ءسانى بولعان ۇلتتىق سالت - داستۇرلەرىن ماقتان ەتە وتىرىپ:
وتكەن كۇندى ويلاسام،
ويعا تەرەڭ بويلاسام،
كەشەگى قايران قازاقتىڭ
ساۋلەتى مەن داۋلەتى
كوز الدىما كەلەدى، –
دەپ، بۇدان ارى قاراي وسى تىرشىلىكتىڭ شىرقى بۇزىلعانىن باياندايدى. وتكەندى اڭساپ ەمەس، قولدا بار اسىلىنان ايىرىلعانىن وكىنە باياندايدى.
ونىڭ سەبەبى نەدە؟ بەيبىت ءومىر نەگە قارا تۇنەككە اينالدى؟
قازاقتىڭ قازىرگى كۇيى قانداي؟
كۇشىڭ كەتكەن باياۋلاپ،
ءجۇرسىڭ اتسىز جاياۋلاپ،
يت ناداندىق جەلكەڭدە
شابايىن دەپ اڭدىپ تۇر
قىلىشىن ۇستاپ تاياۋلاپ، –
دەپ، اقىن سول زاماننىڭ شىندىعى ارقىلى الگى ساۋالدارعا جاۋاپ بەرەدى.
قازاق دالاسىنداعى 1917 جىلعى توڭكەرىستەر تۇسىنداعى جاعدايدى جىرلاۋدا دا اقىن ءدال وسىنداي شىنشىلدىقتان جاڭىلمادى. "بوستاندىق''، "ەسىمدە... تەك تاڭ اتسىن"، ت. ب. ولەڭدەرىندە اقىننىڭ حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى جانىن قۇربان ەتەر ەرەكشە قايراتى سەزىلەدى. "بوستاندىق" ولەڭىندە:
... كوك ەسىگى اشىلدى،
جۇماق نۇرى شاشىلدى.
كەلدى ۇشىپ بوستاندىق، –
دەپ قۋانادى، بوستاندىقتى ىزگى پەرىشتەگە تەڭەيدى.
اقىن ولەڭدەرىندە بوستاندىقتى اڭساۋ سەزىمى اسا كۇشتى. ەكى دۇنيە الماسىپ، الاساپىران بولىپ جاتقان تۇستا ءومىر سۇرگەن ول حالقىنا تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ جاقىنداعانىن سەزەدى. ايتسە دە وعان جەتۋ وڭاي ەمەس. سەنىمىنەن گورى ءۇمىتى باسىمىراق اكىننىڭ. وسىنداي كوڭىل كۇيدە جازىلعان ماعجان ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى – "ساعىندىم". ولەڭ اباقتىدا وتىرعان اقىننىڭ جان دۇنيەسىنەن حابار بەرەدى.
قابىرعاسى قارا تاس اباقتى ءىشى قارا كولەڭكە. ساسىق ءيىس قولقانى اتادى. كىپ - كىشكەنە تەرەزەدەن كەلىپ جەتەتىن جارىق تا، تازا اۋا دا شامالى. وسىنداي تار قاپاستا وتىرعان اقىن سارى دالاسىن، الىستاعى اناسىن، تۋعان ەلىن، قۇرداستارىن، سۇيگەن جارىن ساعىنادى. سودان سوڭعى ساعىنارى – بوستاندىق.
بوستاندىكتا وتكەن كۇندى ساعىندىم،
جەلدەي زۋلاپ كەتكەن كۇندى ساعىندىم.
جىل قۇسىنداي ۇشسام، قونسام ەرىكتى،
ويداعىنى وتكەن كۇندى ساعىندىم، –
دەپ ادام بالاسىنىڭ ەركىن ءومىر ءسۇرۋىن اڭسايدى. سول ەركىندىككە جەتۋ جولىندا اباقتىنىڭ ازابىن تارتىپ وتىرعانىن اقىن ولەڭ جولدارىنا تۇسىرەدى. وندا مۇڭنان گورى جەكە ادامنىڭ كوڭىل كۇيىندەگى كەيبىر تولعانىستى ساتتەردىڭ سۋرەتى باسىمىراق. اقىن جىرىندا بولاشاققا سەنىم مول.
نە كورسەم دە الاش ءۇشىن كورگەنىم،
ماعان اتاق ۇلتىم ءۇشىن ولگەنىم! –
دەگەن جولداردا ماعجاننىڭ ۇلتىنا، حالقىنا دەگەن شەكسىز ماحابباتى سەزىلسە، ودان كەيىنگى:
قالىڭ ەلىم، قالىڭ كارا اعاشىم،
قايراتى مول، ايبىندى ەر، الاشىم!
ءوزى - اق قۇلار، سىرىڭ بەرمە، سابىر قىل،
اقىماقتار بايقاماعان شاماسىن، –
دەگەن جولداردان ونىڭ ەرتەڭگى بولاشاقتان ءۇمىتى، قالاي بولعاندا دا وسى قيىندىقتىڭ ارتىندا ازات كۇندەردىڭ كەلەرىنە دەگەن سەنىمى كورىنەدى.
ومىرگە قۇشتارلىق، اينالاسىنداعى ادامدارعا، تۋعان تابيعاتقا، جەر - اناعا عاشىقتىق تۋرالى ويلار – ماعجان ولەڭدەرىنىڭ باستى سيپاتتارىنىڭ ءبىرى. اقىن نەنى جىرلاسا دا، ەرەكشە ماحابباتپەن، شىنايى جۇرەكپەن جىرلايدى. سول سەبەپتى دە ونىڭ ولەڭدەرى سىرلى، سازدى، كوركەم.
"سۇيەمىن" اتتى ولەڭىن اقىن قارتايعان اناسىنا، كۇندەلىكتى تۇرمىستىڭ جەتەگىندە جۇرگەن قاراپايىم جارىنا دەگەن سەزىمىن سۋرەتتەۋدەن باستايدى. ولەڭدە ءومىردىڭ جۇرەككە جىلى، كوزگە تانىس سۋرەتى بار. انا دا، جار دا اركىمگە قىمبات ەكەنىن ەسىڭە قايتا سالعانداي. ودان كەيىن اقىن:
جۇرگەن ەسكى زاڭىمەن،
الدىنداعى مالىمەن
بىرگە جۋساپ، بىرگە ورگەن،
الاش دەگەن ەلىم بار.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن،
سول ەلىمدى سۇيەمىن.
ساعىم سايران كۇرادى،
بورانى ۇلىپ تۇرادى،
قىس – اق كەبىن، جاز – سارى.
ورمانى جوق، شۋى جوق،
تاۋى دا جوق، سۋى جوق،
ماڭگى ولىك ساحاراسى،
سارىارقا دەگەن جەرىم بار.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن،
سول ارقامدى سۇيەمىن! –
دەپ، ءوزىنىڭ تۋعان ەلى مەن جەرىنە دەگەن پەرزەنتتىك سۇيىسپەنشىلىگىن جايىپ سالادى.
ماعجان نەنى ايتسا دا، بەينەلەپ ايتادى. ول ءۇشىن دالانىڭ تاۋى دا، سۋى دا، جەلى دە عاجايىپ. اقىن ولەڭدەرىندە ادام مەن تابيعات استاسىپ جاتادى. قاي شىعارماسىندا دا ماعجان وسى ەكى ۇعىمدى بىرلىكتە الىپ جىرلايدى. ءبىر ولەڭىندە اناسىنا، جارىنا، جالپى ادامعا دەگەن ماحابباتىن تۋعان جەرگە كاتىستى سەزىمىمەن ۇشتاستىرىپ جاتسا، ەندى ءبىر جىرلارىندا سول تابيعاتتىڭ اسىل جەمىسى – ادامدى بارىنەن جوعارى كويادى. بۇعان دالەل – "سەن سۇلۋ" ولەڭى.
ولەڭدە سۇلۋلىقتىڭ كوركىنە كوز تويماي، اينالاسىنا تاڭىرقاي كوز سالعان اقىننىڭ بەينەسى بار. ول ايرىقشا تەبىرەنىس ۇستىندە. ونىڭ كوڭىلىنە قۋانىش، ماكتانىش سەزىمىن ۇيالاتاتىن كەڭ دالانى گۇلگە وراعان كوكتەمنىڭ ارايلى كۇنى، كۇمىس تاباقتاي كوكتە جۇزگەن سۇلۋ اي، جىبەكتەي ەسىپ، جاندى جادىراتار جەل، اسقار تاۋ، كولدە جۇزگەن اققۋلار، كوك اسپاندا نۇرىن شاشىن تۇرعان كۇن. اقىن وسى كورىنىستىڭ تاماشا كارتيناسىن جاسايدى. تابيعاتتىڭ ءار قۇبىلىسىنان، تۋعان جەردىڭ ءار تىنىسىنان سۇلۋلىقتىڭ تاماشا بەلگىلەرىن كورەدى. سوندا دا بولسا، دۇنيەدەگى ەڭ سۇلۋ جاراتىلىس ماعجان ءۇشىن بۇل ەمەس. سۇلۋدىڭ سۇلۋى – ونىڭ جۇرەگى قالاعان سۇيىكتى ادامى.
تولىپ جاتىر ءتۇرلى سۇلۋ دۇنيەدە،
بارىنەن دە ماعان، ساۋلەم، سەن سۇلۋ!
ماعجاننىڭ تازا ماحاببات تاقىرىبىنا ارنالعان ليريكاسى – اسا كوركەم مۇرا. تابيعاتىنان جانى سۇلۋ سىرشىل اقىن ادامنىڭ ەڭ اسىل سەزىمىن جەتكىزۋگە كەلگەندە عاجاپ شەبەرلىك تانىتادى. "ءسۇي، جان ساۋلەم"، "سەن سۇلۋ"، "جۇلدىزدى جۇزىك، ايدى القا قىپ بەرەيىن"، "شولپى"، ت. ب. ولەڭدەرىندە ماعجان ادامعا ءتان وسىناۋ ۇلى سەزىمدى اسا بيىككە كوتەرە جىرلايدى. اقىننىڭ ليريكالىق قاھارمانى ۇنەمى عاجايىپ سەزىمنىڭ كۇشاعىندا جۇرەدى. شىن ءسۇيۋ – ماعجاننىڭ ۇعىمىندا ءارى ءلاززاتتى، ءارى ازاپتى كۇي. قۋانىشى دا مول، ازابى دا از بولمايتىن سەزىم. اقىننىڭ سەزىمى كىرشىكسىز ءمولدىر. سونىمەن بىرگە، ول ماحابباتقا شەكسىز ادال. سۇيگەن جانىنىڭ ءبىر ساتتىك قۋانىشىن ول پاتشانىڭ تاعىنا دا، دۇنيەنىڭ مالىنا دا ايىرباستامايدى. سۇيگەن جارى ءۇشىن نە قيىندىققا دا توزۋگە دايار.
"جۇلدىزدى جۇزىك، ايدى القا عىپ بەرەيىن" ولەڭى ءدال وسىنداي كىرشىكسىز ماحابباتتان تۋعان شىعارما.
سۇيگەنىنە قول سوزعان عاشىق جان:
كەل، جۇلدىزىم، جىلجىپ قانا جىبەكتەي،
جۇلدىزدى جۇزىك، ايدى القا عىپ بەرەيىن، –
دەپ، جۇرەك سىرىن اقتارادى. ونىڭ عاشىعى – ءسوزى سيقىر، شاشى تولقىن، كۇلكىسى كۇمىس تاباقتاي سىڭعىرلاعان عاجايىپ سۇلۋ. اقىن وسى سۇلۋلىققا جەتۋ جولىندا ءبارىن دە قۇربان ەتۋگە دايار عاشىق جانىنىڭ بار سەزىمىن تاماشا سۋرەتتەرمەن، بەينەلى كەستەلەرمەن بەرەدى. ليريكالىق كەيىپكەرىنىڭ "كوز جاسىنان مەرۋەرت ءتىزىپ"، ءتىپتى اسپانداعى جۇلدىزدى جۇزىك، ايدى القا ەتىپ عاشىعىنا سىيعا تارتقىزادى.
ماعجان – قازاق ولەڭىنىڭ كوركىنە كورىك قوسقان، سازدىلىعى مەن اۋەزدىلىگىن اسەمدەگەن اقىن. جوعارىداعى ولەڭدەرىنىڭ بارىندە دە ول قاراپايىم ءومىر كۇبىلىستارىن اسەم سۋرەتكە اينالدىرا جىرلايدى. "تولقىن"، "شولپى"، ت. ب. ولەڭدەرىندە ماعجان ولەڭدەرىنە ءتان ەرەكشە ءبىر اۋەزدىلىگى ايقىن كورىنەدى. مىسالى: "شولپى" ولەڭىندەگى:
سىلدىر، سىلدىر، سىلدىر،
قانىمدى قايناتتى كۇرعىر.
شىق - شىق جۇرەككە تيەدى،
كۇلپارا تالقان بوپ سىڭعىر، –
دەگەن جولدارداعى قازاق قىزىنىڭ شاشىنا تاققان شولپىسىنىڭ سىڭعىرى اركىمنىڭ قۇلاعىنا ءقازىر دە جەتىپ تۇرعانداي اسەر بەرەدى.
ال "تولقىن" اتتى ولەڭىندە اقىن ءومىر فيلوسوفياسى تۋرالى تولعانادى.
تولقىننان تولقىن تۋادى،
تولقىندى تولقىن قۋادى،
تولقىنمەن تولقىن جارىسادى، –
دەپ، اقىن ايتقانداي، ءومىردىڭ ءوزى ءبىرىن - ءبىرى قۋعان، جارىسقان وسىنداي تولقىنداردان تۇرماق. ءومىر اعىسى وسىنداي.
مولدىرەتىپ كوز جاسىن،
جاسىمەن جۋىپ جارتاسىن،
ءسۇيىپ سىلق - سىلق كۇلەدى.
جىلاعانى – كۇلگەنى،
كۇلگەنى ونىڭ – ولگەنى،
جىلاي، كۇلە ولەدى.
سىلدىر، سىلدىر، سىلدىرلاپ،
ءبىرىنىڭ سىرىن ءبىرى ۇرلاپ،
تولقىندى تولقىن قۋادى.
جارىنا بال بەرەدى،
بەرەدى دە ولەدى،
ولەدى تولقىن تىنادى.
"باتىر بايان" پوەماسى
ماعجان جۇمابايەۆ – بىرنەشە كوركەم پوەما جازعان قۇلاشى كەڭ ەپيك اقىن. ول ءوز زامانىنىڭ تولعاۋى كۇردەلى جايلارىن حالقىنىڭ وتكەن تاريحىن جىرلاۋ ارقىلى كورسەتۋگە ۇمتىلدى. ويتكەنى ارتتا قالعان كازاق ەلىن العا جەتەلەۋ سول حالىقتىڭ ءوز قولىنان عانا كەلمەك. سوندىقتان دا حالىققا كۇش بەرەر وسىنداي ەرلىك قاينارىن ماعجان تاريحتان ىزدەدى. ءوز شىعارمالارىندا كەشەگى وتكەن باتىر بابالارىمىزدىڭ ەرلىگىن جىرلادى. ابىلايدى، كەنەسارىنى جىرعا قوستى. سول ارقىلى حالقىنىڭ قايراتىن ۇشتاپ، ساناسىن وياتۋدى ويلادى.
بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، "باتىر بايان" پوەماسىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە. پوەمانىڭ وقيعاسى ءبىر كەزدەگى قازاق پەن قالماق اراسىنداعى جاۋگەرشىلىك زاماننان الىنعان.
... قالماققا قارسى جورىققا اتتانباق بولعان ابىلاي حان قول استىنداعى باتىرلارىن جينايدى. جالعىز بايان باتىر عانا كەشىگىپ كەلەدى. سويتسە، ءبىر كەزدە جورىقتا قولعا تۇسكەن قالماق قىزى مەن باتىردىڭ ءىنىسى نويان ەكەۋى كوڭىل قوسىپ، قالماققا كاراي كاشىپ بارا جاتقان جەرىنەن بايان قۋىپ جەتىپ، ەكەۋىن دە وققا بايلاپ ولتىرگەن ەكەن. قىزدا باياننىڭ دا ويى بولعان. ءبىراق قالماق قىزى ءار ءتۇرلى ايلامەن جاقىنداتپاي ءجۇرىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە ءىنىسى نويانمەن ءسوز بايلاسقان.
بۇدان كەيىن ابىلايدىڭ قولى جورىققا اتتانادى. سول جورىقتا بايان باتىر ەرلىكپەن قازا تابادى.
وقيعا جەلىسىن ماعجان جاي عانا بايانداپ شىقپايدى. بيىك رومانتيكالىق سارىنعا قۇرىلعان بۇل پوەمادا باتىرلىق تا، دوستىق تا، ادامگەرشىلىك مەيىرىم دە، اشۋ - ىزا دا بار. پوەمانىڭ باس كەيىپكەرى بايان باتىردىڭ ءوزى شىعارمادا ەكى سيپاتتا كورىنەدى. ءىنىسى نويان مەن قالماق قىزىنىڭ قىلىعىنا اشۋلانىپ، سوڭىنان قۋىپ جەتكەن شاقتاعى بايان مەن ەكى جاستى ءولىم كۇشتىرعاننان كەيىنگى باياننىڭ كوڭىل كۇيى، كەسكىن - كەيپى ەكى ءتۇرلى، ءبىراق نانىمدى. ءبارى دە قاراپايىم ادام بالاسىنىڭ بويىنان تابىلاتىن تانىس جاعدايلار.
الىستان ەكى كارا كوردى بايان،
كىلەگەي قارا بۇلتتاي ءتوندى بايان.
وي جوق بوپ، جۇرەك شوق بوپ، قۇر ەكپىن بوپ،
سۇڭقارداي سورعالاعان كەلدى بايان.
بۇل – بايان باتىردىڭ ەكى جاستىڭ ارتىنان قۋىپ جەتكەندەگى كەيپى. اشۋ قىسقان، سابىرىنان ايىرىلعان، جۇرەگىن اشۋ مەن ىزانىڭ وتى جاندىرعان الاپات كۇش يەسى. الدىنان تاۋ كەزدەسسە دە توڭكەرىپ كەتەردەي ەكپىندى. ءتىپتى نوياننىڭ ءوزى اعاسىنىڭ مىنا تۇرىنەن شوشىنىپ قالادى.
... ويلاماي، بەلدى بەكەم بۋدىم نەگە؟
قوزىمدى قاس دۇشپانداي قۋدىم نەگە؟
مايىسىپ نويان قالقام، ەركە مارقام،
قاسقيىپ قارسى الدىمدا تۇردىڭ نەگە؟
باۋىرىما تاس جۇرەگىم جىبىمەدى - اۋ،
ءبىر اتا، ءبىر انادان تۋدىم نەگە؟
سالدىراپ ءشىرىپ قالعىر ساۋساقتارىم
قانىمەن ءوز قوزىمنىڭ جۋدىم نەگە؟
كۇناسىز ەكى جاستى ولتىرگەنشە،
ولمەدىم ءىشىپ ۋىن ۋدىڭ نەگە؟
تۋعان باۋىرىن وققا بايلاپ، ەكى عاشىقتىڭ ءولىمى ۇستىندە تۇرعان بايان وسىلاي ەگىلەدى. ءبىراق بولار ءىس بولدى، ءوز قولىن ءوزى كەسە المايدى. ەگىلە تۇرىپ ويلانادى. جاڭاعى ءوزى قويعان كوپ "نەگە؟" جاۋاپ ىزدەيدى.
جوق، الدە، جوق، جوق... الدە... ءولتىردىم بە،
ءىنىمدى التى الاشتىڭ نامىسى ءۇشىن؟! –
دەپ ءوزىن جۇباتادى. وسىلايشا ءوزىن - ءوزى بەكىتكەن بايان باتىر قالماققا اتتانىپ، سول جورىقتا ەرلىكپەن قازا تابادى.
پوەمانىڭ باس كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى – قالماق قىزى. ول ماعجاننىڭ ۇعىمىندا جاي عانا تۇتقىن ەمەس. اتاعى الاشقا ايگىلى بايان باتىر عاشىق بولعان قىزدىڭ كوركىنە اقىلى ساي ەدى. قىزدىڭ سۇلۋلىعىن ماعجان اسا نانىمدى سۋرەتتەيدى.
سول سۇلۋ سۇلۋ ەكەن اتقان تاڭداي،
ءبىر سوعان بار سۇلۋلىق جيىلعانداي.
تورعىن ەت، شاپاقتاي بەت، ءتىسى مەرۋەرت،
سوزدەرى – سۋ سىلدىرلاپ قۇيىلعانداي.
ءبىر ۋلاپ، كوزقاراسى ءبىر اينىتقان،
جۇلدىزداي ەركەلەگەن سونبەي - جانباي.
لەبىزى – جىبەك لەبى، جۇماق جەلى،
كاۋسارداي تارتقان ادام قالار قانباي.
وسىنداي ەرەكشە سۇلۋلىق يەسى – قالماق قىزىنىڭ قايسارلىعى مەن اقىلى دا قايران قالدىرادى. ءسوز سالماق بولعان باياندى "اعاتايلاپ" ءجۇرىپ، وزىنە قارىنداس رەتىندە قاراۋعا ءماجبۇر ەتكەن. تۇپكى ويىندا تۋعان جۇرتى، اتا - اناسى جاتىر.
الاشتىڭ ارۋى بوپ كەتسە - داعى،
جانىمەن ءوز جۇرتىنان ايىرىلماعان، –
كۇيى، اقىرى، جاس نوياندى ءوز دەگەنىنە كوندىرەدى. نويان قانشا باتىر بولسا دا، قىزدىڭ سوزىنە باس يەدى. ماعجان سۋرەتتەگەن نويان جاستىق البىرتتىقتىڭ، تازالىقتىڭ، شىنايى سەزىمنىڭ سيمۆولى.
ابىلاي حان پوەمادا "كەڭ ويلى دانىشپان"، ەلگە قورعان بولعان حان رەتىندە كورىنەدى. قول استىنا الاشتىڭ اتاقتى باتىرلارىن جيناعان قولباسشى. پوەما وقيعاسىندا ابىلاي قالماقتاردىڭ الداعانىنا سەنىپ، امالسىزدان كەرى قايتۋعا ءماجبۇر بولادى. باتىرلارىنىڭ ءبارى وسىنداي ءباتۋاعا كەلەدى. تەك جالعىز بايان عانا:
"اپىرىم - اي، الاش ارىن جوقتاماستان
جوڭكىلىپ بۇل قايتۋدىڭ ءمانى قالاي؟" –
دەپ، قاسىنا ءجۇز جولداس ەرتىپ قاشىپ كەتكەن قالماقتىڭ سوڭىنان قۋادى.
پوەمانىڭ ونە بويىنداعى شيەلەنىسكەن تارتىستى، كەيىپكەرلەردىڭ كوڭىل كۇيىن، ءىس - ارەكەتىن، مىنەز - تابيعاتىن ماعجان ايرىقشا شابىتپەن جىرلايدى. كەيىپكەر بويىنداعى بىربەت قايسارلىقتى، اساۋلىقتى، سونداي - اق نيەتىنىڭ اقتىعىن، جانىنىڭ تازالىعىن قاتار سيپاتتاۋ ارقىلى اقىن شىعارمانىڭ ىشكى ءدراماتيزمىن شارىقتاۋ شەگىنە جەتكىزەدى. وقيعانى بايانداۋ بارىسىندا تاۋ مەن سۋدى، كۇن مەن اسپاندى، تابيعات قۇبىلىستارىن كەيىپكەرلەرىنىڭ كوڭىل كۇيىمەن، قالماق كىزىنىڭ سۇلۋلىعىمەن استاستىرا وتىرىپ، پوەماداعى ءار ءتۇرلى حاراكتەرلەر كاقتىعىسىن شيراتا بەينەلەيدى. سونىمەن قاتار، اقىننىڭ شەبەرلىگى، ولەڭ ءورىمى، ءسوز كوركەمدىگى، وبرازدى سۋرەتتەۋ، رومانتيكالىق اسقاقتىق ءتارىزدى قاسيەتتەر دە پوەمادا كەڭىنەن كورىنەدى.
قورىتا ايتقاندا، "باتىر بايان" پوەماسى – تەك ماعجان جۇمابايەۆتىڭ شىعارماشىلىعىنان عانا ەمەس، بۇكىل قازاق پوەزياسىنىڭ قازىنالى قورىنان لايىقتى ورىن الاتىن اسا كوركەم دە قۇندى تۋىندى.
م. ىقسانوۆ اتىنداعى قىزىلوردا پوليتەحنيكالىق كوللەدجىنىڭ
3 - كۋرس ستۋدەنتى راسۋل ارۋجان
(1893 - 1938)
كەڭەس وكىمەتىنىڭ جەتپىس جىلدىق بيلىگى تۇسىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان جازىقسىز سىزىلىپ تاستالعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى – ماعجان جۇمابايەۆ. تالانتتى اقىننىڭ ەسىمى دە، مارجان جىرلارى دا بۇل كەزەڭدە يدەولوگيالىق قۋدالاۋعا ۇشىرادى. ازات ءومىردى، حالقىنىڭ تاۋەلسىز ەل بولعان قالپىن كورۋگە ۇمتىلعان، سول جولدا بىلەگىندەگى كۇشىمەن دە، جۇرەگىندەگى جىرىمەن دە كۇرەسىپ وتكەن قايراتكەر اقىننىڭ تاعدىرى اسا كۇردەلى بەلەستەردى باستان كەشىردى.
ءومىر جولى. ماعجان جۇمابايەۆ 1893 جىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ بۇگىندە ءوز ەسىمىمەن اتالاتىن اۋىلىندا ورتاشا عانا داۋلەتى بار وتباسىندا دۇنيەگە كەلەدى. اۋەلى اۋىل مولداسىنان، سودان سوڭ اۋىلداعى مۇعالىمنەن وقىپ، ساۋاتىن اشادى. 1905 - 1910 جىلدارى قىزىلجار (پەتروپاۆل) قالاسىنداعى مەدرەسەدە وقيدى. مەدرەسەدە ءبىرقاتار شىعىس تىلدەرىنەن ءدارىس الادى، شىعىس اقىندارىنىڭ جىرلارىمەن تانىسادى. ءوزى دە ادەبيەتپەن شۇعىلدانادى. 1910 جىلدىڭ كۇزىندە ۋفاعا كەلىپ، وسىنداعى عاليا مەدرەسەسىنە ءتۇسىپ ءبىلىمىن مولايتادى. 1913 - 1917 جىلدارى ومبىداعى مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا وقيدى.
ومبىدان ەلگە قايتىپ كەلىپ، اينالاسىندا بولىپ جاتقان قوعامدىق جۇمىستارعا ارالاسادى. 1917 جىلدىڭ كوكتەمىندە اقمولا وبلىستىق حالىق اعارتۋ بولىمىنە قىزمەتكە كىرەدى. الاش پارتياسىنىڭ جۇمىسىنا ارالاسادى. اقمولا گۋبەرنيالىق "بوستاندىق تۋى" گازەتىندە جۇمىس ىستەيدى. 1922 جىلى تاشكەنتكە كەلىپ، سونداعى "اق جول" گازەتىنىڭ رەداكسياسىنا كىرەدى.
1923 - 1926 جىلدارى ماسكەۋدەگى ادەبيەت - كوركەمونەر ينستيتۋتىندا وقيدى. 1927 جىلى ەلگە ورالىپ، وقىتۋشىلىقپەن اينالىسادى. ءبىراق كوپ ۇزاماي ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەندە "القا" ۇيىمىن ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن تۇتقىندالىپ، ون جىلعا سوتتالادى. 1936 جىلى تۇتقىننان بوساپ، ەڭبەك جولىنا قايتا ورالىسىمەن، 1937 جىلدىڭ اياعىندا ۇستالىپ، 1938 جىلى "حالىق جاۋى" دەگەن جالامەن اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى.
شىعارماشىلىق مۇراسى. ماعجاننىڭ شىعارماشىلىق جولى قىزىلجار قالاسىندا وقىپ جۇرگەندە باستالادى. بويىندا ادەبيەتكە دەگەن قۇشتارلىقتىڭ ۇشقىنى بار جاس ماعجاننىڭ جۇرەگىنە 1909 جىلى پەتەربۋرگ قالاسىندا جارىق كورگەن ابايدىڭ تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعى وراسان زور اسەرىن تيگىزەدى. ابايدىڭ جىرى تالاپكەر اقىن جۇرەگىندەگى ۇشقىنعا الاۋ بەرەدى العاشقى جىرلارىن جازادى. تاتار جازۋشىسى عالىمجان يبراگيموۆتىڭ كومەگىمەن 1912 جىلى قازان قالاسىندا ماعجاننىڭ "شولپان" دەپ اتالاتىن تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعى جارىق كورەدى. 1922 جىلى قازاندا اقىننىڭ تاڭدامالى ولەڭدەر جيناعى كىتاپ بولىپ شىعادى.
ماعجان – ليريكالىق ولەڭدەرمەن قاتار بىرنەشە كوركەم پوەمالار جازعان اقىن. اتاپ ايتقاندا، "قويلىبايدىڭ قوبىزى"، "باتىر بايان"، "قورقىت"، ت. ب. پوەمالارى اقىن تالانتىنىڭ ەرەكشە قىرىن تانىتادى.
ادەبي شىعارمالارىمەن بىرگە ماعجاننىڭ قالامىنان تۋعان عىلىمي ەڭبەكتەر، وقۋ قۇرالدارى دا كەزىندە حالقىنىڭ قىزمەتىنە جاراپ، ەلەۋلى مانگە يە بولدى. جاستاردى وقۋ، بىلىمگە شاقىرعان قالامگەر پەداگوگيكا سالاسىندا ءبىرقاتار ەڭبەك جازدى. 1923 جىلى تاشكەنتتە "پەداگوگيكا" اتتى كىتاپ شىعاردى. سونىمەن بىرگە 1928 جىلى ماسكەۋدە تومەنگى سىنىپ شاكىرتتەرىنە ارنالعان "ساۋاتتى بول" اتتى وقۋلىعى جارىق كورەدى.
1938 جىلى جازىقسىز جازانىڭ قۇربانى بولعاننان كەيىن ماعجان شىعارماشىلىعىن وقۋعا، جاريالاۋعا تىيىم سالىندى. تەك ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الار تۇستاعى ارنايى ۇكىمەت شەشىمى ارقىلى عانا اقىننىڭ ەسىمى مەن شىعارماشىلىق مۇراسى تولىق اقتالدى. 1989 جىلى اقىن شىعارمالارىنىڭ ءبىر تومدىعى، 1995 جىلى ءۇش تومدىق جيناعى جارىق كوردى.
ماعجاننىڭ ولەڭدەرى
ماعجان جۇمابايەۆتىڭ العاشقى ولەڭدەرى اعارتۋشىلىق سارىندا جازىلدى. ول تۇسىنىكتى ەدى. ماعجان ءومىر سۇرگەن ۋاقىت قانشالىقتى كۇردەلى ساياسي، قوعامدىق تاقىرىپتاردى العا تارتقانىمەن، ونىڭ الدىنداعى شوقان، ىبىراي، ابايلار باستاپ كەتكەن اعارتۋشىلىق وي - پيعىل بۇل كەزەڭ ادەبيەتىندە باسىمداۋ جاتتى. ماعجان دا اباي داستۇرىندە جىر جازدى، ۇلى ۇستاز ۇلگىسىن جالعاستىردى. العاشقى ولەڭدەرىنىڭ ءبىرىن "التىن حاكىم ابايعا" دەپ اتاۋىنىڭ وزىنەن اقىننىڭ ۇلى ابايدى ەرەكشە قۇرمەت تۇتقانى سەزىلەدى. ءوز ولەڭدەرىندە قازاق اراسىنداعى ءار ءتۇرلى كەلەڭسىز مىنەز - قۇلىقتى، ارەكەتسىزدىك پەن جالقاۋلىقتى، ساۋاتسىزدىقتى سىنايدى. ەلىن ءبىلىم الۋعا، ونەر ۇيرەنۋگە شاقىرادى. "جازعى تاڭ"، "ونەر - ءبىلىم قايتسە تابىلار"، قازاعىم"، ت. ب. ولەڭدەرىندە اقىن وسى تاقىرىپتى كوتەرەدى. ماعجاننىڭ اعارتۋشىلىق سارىنداعى ولەڭدەرىنىڭ اراسىندا ەل مەن جەر تاعدىرىنا الاڭداۋشىلىق جاتادى. اقىن تۋعان ەلىن ءسۇيدى، تۋعان جەرىنىڭ ءاربىر پۇشپاعىن جۇرەگىنە جاقىن تۇتتى. ول:
باسقا جۇرت اسپان - كوككە اسىپ جاتىر،
كىلتىن ونەر - ءبىلىم اشىپ جاتىر،–
دەي كەلىپ، قازاق اراسىندا مۇنداي ۇمتىلىستىڭ ءالى دە جوق ەكەنىنە وزەگى ورتەنەدى. قولىندا داۋلەتى بار دەگەن باي - بولىستار دا، ازىن - اۋلاق وقىعان تورەلەر دە ءوز باسىنىڭ قامىن ويلاۋمەن ءجۇر. حالىقتىڭ جايىنا الاڭدايتىن ەشكىم جوق. وقۋداعى شاكىرتتەرگە دە دۇرىس ءبىلىم بەرىلمەيدى. قىز بالالار مالعا ساتىلۋدا. ءوزارا داۋ - جانجال، ايتىس - تارتىس كوپ. مىنە، ماعجاننىڭ وكىنىشى – وسىلار.
دەگەنمەن ماعجاننىڭ ويلارى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. ءبىر ۇلتتىڭ ءوز حالقىنىڭ مۇددەسىن ويلاۋمەن عانا قالىپ قويمايدى. ماعجاننىڭ ازاماتتىق پاراساتىنان تۋىنداعان ارمان - ماقساتتار بۇدان الدەقايدا بيىك. تۋعان حالقى تۋرالى ايتقاندا، ونىڭ كەشەگى وتكەن جولىن ەسكە الادى، ونى بۇگىنگى جاعدايىمەن سالىستىرادى. ونىمەن دە شەكتەلمەي، اقىن جالپى تۇرىكتىك يدەيا كوتەرەدى. تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ ءبارىنىڭ بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتەدى، جالپى شىعىستى ءپىر تۇتادى. بۇل قاتاردا اقىننىڭ "پايعامبار"، "كۇنشىعىس"، "تۇركىستان"، وت"، ت. ب. ءتارىزدى ءبىرسىپىرا ولەڭدەرىندە ءتۇپتىڭ تۇبىندە جاقسىلىق اتاۋلىنىڭ ءبارى دە شىعىستان كەلمەك، باتىستان تورلاعان قويۋ قارا بۇلتتى شىعىستىڭ جارىق ساۋلەسى عانا تالقانداماق. بۇل ولەڭدەرىندە اقىننىڭ تۋعان جەرگە، ءوز توپىراعىنا، شىعىسىنا دەگەن عاجايىپ سۇيىسپەنشىلىگى، پەرزەنتتىك ءپاتريوتيزمى ايقىن كورىنەدى. كۇنشىعىس ولەڭىندە:
قيسىق كوزدى كۇنشىعىس،
بۇل تۇرۋىڭ قاي تۇرىس؟
سەرپىل ەندى، الىبىم! –
دەپ، شىعىس ەلدەرىنە ۇران تاستاي وتىرىپ، ءوز ويلارىن ايگىلى "پايعامبار ولەڭىندە بىلايشا جالعايدى:
كۇنشىعىستان تاڭ كەلەدى – مەن كەلەم،
كوك كۇڭىرەنەدى: مەن دە كوكتەي كۇڭىرەنەم.
جەردىڭ ءجۇزىن قاراڭعىلىق قاپتاعان،
جەر جۇزىنە نۇر بەرەمىن، كۇن بەرەم!
قاپ - قارا ءتۇن. قايعىلى اۋىر جەر جىرى!
قاپ - قارا ءتۇن. كۇڭىرەنەدى ءتۇن ۇلى.
كۇنشىعىستا اق التىن ءبىر سىزىق بار:
مەن كەلەمىن، مەن – پايعامبار، كۇن ۇلى.
ولەڭدە اقىن شابىتىنىڭ عالامات كۇشى قانشالىقتى سەزىلىپ تۇرسا، اقىننىڭ شىعىسقا، ونىڭ ۇلدارىنا دەگەن ماحابباتى مەن ماقتانىشى دا سونشالىقتى جارقىراپ كورىنەدى.
ماعجاننىڭ بۇل تاقىرىپتاعى ولەڭدەرىندە زامان شىندىعى حالىقتىڭ باسىنان وتكەن تاريحي بەلەستەردى ويعا الۋ ارقىلى تۇسىندىرىلەدى. ول شىعىستىڭ، ونىڭ ىشىندە تۇركى ەلدەرىنىڭ كەشەگى تاريحىنا كوز جىبەرەدى. ءبىر كەزدە جايلاعان مەكەنىن ەسكە الادى. "تۇركىستان" ولەڭى سونىڭ ايقىن ايعاعى.
... تۇركىستان – ەكى دۇنيە ەسىگى عوي،
تۇركىستان – ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي –
دەپ باستالاتىن ولەڭ جولدارى كەشەگى تاريحقا جەتەلەيدى. ەرتەدە تۇران اتالعان بۇل جەردى مەكەندەگەن اتا - بابالارىمىزدىڭ ومىرىنەن ەلەس بەرەدى اقىن تۇراننىڭ جەرى مەن سۋىن، كولى مەن ءشولىن، وزەن - سۋلارىن، تاۋلارىن، تەڭىزى مەن ارالىن، ىستىقكولىن، جەيحۋن مەن سەيحۋن داريالارىن، تيان - شانداي، پامير مەن التايداي تاۋلارىن عاجايىپ كوركەمدىكپەن سۋرەتتەيدى. تۇراندى مەكەن ەتكەن ەر تۇرىكتىڭ بيلەرى مەن باتىرلارىن، عۇلاما عالىمدارىن، ەل باسقارعان حاندارىن ەسكە الادى. مىنە، وسىلايشا بىرلىكتە ءومىر ءسۇرىپ، ىرگەسىن جاۋعا بەرمەگەن تۇرىك دۇنيەسى بۇگىندە بىرنەشە ەلگە ءبولىنىپ كەتكەن.
كوپ تۇرىك ەنشى الىسىپ تاراسقاندا،
قازاقتا قارا شاڭىراق قالعان جوق پا؟ –
دەپ، ماعجان قازاقتى دا سول ەر تۇرىكتىڭ ءبىر مۇراگەرى سانايدى.
"تۇران"، "تۇركىستان" دەگەن وبرازدى بەينەلەر ارقىلى ماعجان وسىلايشا شىعىس الەمىن، بۇكىل تۇركى دۇنيەسىن ماقتان ەتە جىرلايدى. ونىڭ بۇكىل وتكەن جولىنا شولۋ جاساي وتىرىپ، تاريحتىڭ نەبىر ەرلىككە تولى، بەيبىت ءومىر جايلاعان بەتتەرىن پاراقتايدى. ولاردى ءوز زامانىمەن سالىستىرادى. كوپ نارسەگە كوڭىلى تولمايدى. ءبىر كەزدە تۇراندى مەكەن ەتكەن ەر تۇرىكتىڭ بۇگىندە بىرلىگى ازايعان. باس - باسىنا ەل بولعان، جەكە حالىقتارعا ءبولىنىپ كەتكەن. شىعىستى دارىپتەيتىن ولەڭدەرىندە ماعجان وسىناۋ تۇركى حالىقتارىن بىرلىككە شاقىرادى. سوندا عانا باتىستان كەلگەن قياناتقا، رەسەي پاتشاسىنىڭ وتارشىل ساياساتىنا قارسى تۇرۋعا بولاتىنىن ۇقتىرۋعا تىرىسادى.
بۇعان دالەل – اقىننىڭ "ورال تاۋى" اتتى ولەڭى. ولەڭ كەيىپكەرى – ورال تاۋى. ماعجاننىڭ بەينەلەۋىندە ول – بۇكىل تۇركى دۇنيەسىنىڭ سيمۆولى.
... اسپانمەن تالاسقان كوكپەڭبەك تاۋلار. قاراعاي، شىرشاسى سىڭسىعان، باۋىرىندا نە ءتۇرلى اڭدارى جورتقان، قويناۋىندا التىنى مەن الماسى تۇنعان ورال تاۋى. تاۋ تابيعاتىنىڭ اسەم سۋرەتىن سالا وتىرىپ، اقىن ماعجان ءسوزىن ارى قاراي جالعايدى:
ءبىر كۇندە سەنىڭ يەڭ تۇرىك ەدى،
ورىن عىپ كوشىپ - قونىپ ءجۇرىپ ەدى.
قورىقپايتىن تاۋدان، تاستان باتىر تۇرىك
قويىنىڭا جايىمەنەن كىرىپ ەدى.
ەر تۇرىك ەن دالاعا كورىك ەدى،
وتىرسا، كوشسە، قونسا – ەرىك ەدى.
تۇرعاندا باقىت قۇسى باستارىندا،
ىرگەسى جەل، كۇن تيمەي، بەرىك ەدى.
مۇنداعى اقىننىڭ "ەر تۇرىك" دەپ وتىرعانى – تۇركى دۇنيەسى، تۇرىك، قازاق، قىرعىز، ۇيعىر، تاتار، باشقۇرت، ت. ب. حالىقتاردىڭ جيىنتىق بەينەسى. ءبىر كەزدە ەن دالانىڭ كوركى بولعان وسىناۋ حالىقتاردىڭ بۇگىنگى ءحالى قانداي؟ ماعجان سوعان ۇڭىلەدى.
ورالداي اتامەكەن جەرلەرىنە،
قاسيەتتى اتانىڭ كورلەرىنە،
اۋزى تۇكتى شەت ەلدەر يە بولىپ،
كورسەتىپ تۇر قىسىمدى ەرلەرىنە، –
دەپ، اقىن تاريحي شىندىقتى باياندايدى. "اۋزى تۇكتى شەت ەلدەرى" – رەسەي پاتشالىعى. سونىڭ قىسىمىمەن ءبىر كەزدەگى اسقاق ورالدىڭ دا جۇزىنە قاياۋ تۇسكەن. ولەڭنىڭ سوڭىن ماعجان بۇكىل تۇركى جۇرتىن بىرلىككە شاقىرۋمەن اياقتايدى:
انامىز ءبىزدى وسىرگەن، قايران ورال،
موينىڭ بۇر تۇڭعىشىڭا، بەرمەن ورال!
قوسىلىپ باتىر تۇرىك بالالارى،
تاپتاتپا، جولىن كەسىپ، تىزگىنگە ورال.
تۋعان حالقىنىڭ، تۇركى دۇنيەسىنىڭ باسىنداعى اۋىر ءحالدى، مۇڭدانا بايانداعان ولەڭدەرىنىڭ ءوزىن ماعجان ايرىقشا وپتيميزممەن قورىتىپ وتىرادى. اقىننىڭ ليريكالىق كەيىپكەرى – اسا باتىل، نەنى بولسا دا كەسىپ ايتاتىن وتكىر جان.
ارىستانمىن، ايباتىما كىم شىدار؟
جولبارىسپىن، ماعان قارسى كىم تۇرار؟
كوكتە – بۇلت، جەردە جەلمىن گۋلەگەن،
جەر ەركەسى – جەلدىڭ ءجونىن كىم سۇرار؟ –
دەپ باستالاتىن "مەن كىم؟" اتتى ولەڭىندە ماعجان ءوزىنىڭ ليريكالىق كەيىپكەرىنىڭ ءدال وسىنداي ايباتتى دا قايراتتى، ادال دا قايسار بەينەسىن اشىپ بەرەدى. اقىننىڭ "مەنى" ءوزىن كوكتەگى كۇشكە، ءتۇپسىز تەڭىزگە، كىزۋى مول جالىنعا، جۇيرىك تۇلپارعا تەڭەيدى. پاتشاداي قاھارلى، كازىداي ءادىل، بيدەي شەشەن دە ءوزى. ولاي بولسا، وعان قارسى تۇرار كۇش بار ما؟
ءوزىم – ءتاڭىرى، تابىنامىن وزىمە،
ءسوزىم – كۇران، باعىنامىن سوزىمە!
بۇزۋشى دا، تۇزەۋشى دە ءوزىممىن،
ەندى، ەسكىلىك، كەلدىڭ ولەر كەزىڭە، –
دەگەن ليريكالىق كەيىپكەر سوزىندە الاپات كۇش - جىگەر مەن شىنايى شىندىق قاتار ورىلگەن.
اقىن ءوزىن نەمەسە ءوزىنىڭ ليريكالىق كەيىپكەرىن عانا ەمەس، اينالاسىنداعى جاستاردى دا "ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى" قالىپتا كورگىسى كەلەدى. حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسەتىن نەگىزگى كۇش – جاستار. ولاي بولسا، ءومىر بويى "الاش" ۇرانىن كوتەرىپ وتكەن ماعجان ءۇشىن جاستاردىڭ ورنى بولەك. ءوزىنىڭ "مەن جاستارعا سەنەمىن" دەپ اتالاتىن ولەڭىندە ول جاس جەتكىنشەكتەرگە ۇلكەن ۇمىتپەن قارايدى. جاستاردىڭ بويىنان كىراننىڭ قاناتىنداي كۇشتىلىكتى، تازا جۇرەك پەن سۇيكىمدى مىنەزدى، تۋعان جەرگە دەگەن شەكسىز ماحابباتتى كورەدى. سوعان ماقتانادى. شابىتتانا جىرلايدى. "مەن جاستارعا سەنەمىن!" دەپ اسقاقتاي سويلەيدى.
ماعجان ولەڭدەرىندەگى ەڭ باستى تاقىرىپ – ەل مەن جەر تاعدىرى. و باستان - اق حالقىنا ازاتتىق ءومىر تىلەگەن اقىن تۋعان ەلىنىڭ وتكەن تاريحىنا ۇنەمى كوز جىبەرىپ وتىرادى. سول ارقىلى تاريحي شىندىقتىڭ بەتىن اشادى.
اتاپ ايتقاندا، "وتكەن كۇن" اتتى ولەڭىندە ەدىل مەن ەرتىستىڭ اراسىن جايلاعان قازاقتىڭ ءبىر كەزدەگى جايناعان دالاسى مەن كوكوراي شالعىندى جايلاۋىن، اينا كولدەرى مەن الاڭسىز كۇن كەشكەن تۇرمىسىن، قاھارمان باتىرلارى مەن ءادىل بيلەرىن، ەل تۇرمىسىنىڭ ءسانى بولعان ۇلتتىق سالت - داستۇرلەرىن ماقتان ەتە وتىرىپ:
وتكەن كۇندى ويلاسام،
ويعا تەرەڭ بويلاسام،
كەشەگى قايران قازاقتىڭ
ساۋلەتى مەن داۋلەتى
كوز الدىما كەلەدى، –
دەپ، بۇدان ارى قاراي وسى تىرشىلىكتىڭ شىرقى بۇزىلعانىن باياندايدى. وتكەندى اڭساپ ەمەس، قولدا بار اسىلىنان ايىرىلعانىن وكىنە باياندايدى.
ونىڭ سەبەبى نەدە؟ بەيبىت ءومىر نەگە قارا تۇنەككە اينالدى؟
قازاقتىڭ قازىرگى كۇيى قانداي؟
كۇشىڭ كەتكەن باياۋلاپ،
ءجۇرسىڭ اتسىز جاياۋلاپ،
يت ناداندىق جەلكەڭدە
شابايىن دەپ اڭدىپ تۇر
قىلىشىن ۇستاپ تاياۋلاپ، –
دەپ، اقىن سول زاماننىڭ شىندىعى ارقىلى الگى ساۋالدارعا جاۋاپ بەرەدى.
قازاق دالاسىنداعى 1917 جىلعى توڭكەرىستەر تۇسىنداعى جاعدايدى جىرلاۋدا دا اقىن ءدال وسىنداي شىنشىلدىقتان جاڭىلمادى. "بوستاندىق''، "ەسىمدە... تەك تاڭ اتسىن"، ت. ب. ولەڭدەرىندە اقىننىڭ حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى جانىن قۇربان ەتەر ەرەكشە قايراتى سەزىلەدى. "بوستاندىق" ولەڭىندە:
... كوك ەسىگى اشىلدى،
جۇماق نۇرى شاشىلدى.
كەلدى ۇشىپ بوستاندىق، –
دەپ قۋانادى، بوستاندىقتى ىزگى پەرىشتەگە تەڭەيدى.
اقىن ولەڭدەرىندە بوستاندىقتى اڭساۋ سەزىمى اسا كۇشتى. ەكى دۇنيە الماسىپ، الاساپىران بولىپ جاتقان تۇستا ءومىر سۇرگەن ول حالقىنا تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ جاقىنداعانىن سەزەدى. ايتسە دە وعان جەتۋ وڭاي ەمەس. سەنىمىنەن گورى ءۇمىتى باسىمىراق اكىننىڭ. وسىنداي كوڭىل كۇيدە جازىلعان ماعجان ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى – "ساعىندىم". ولەڭ اباقتىدا وتىرعان اقىننىڭ جان دۇنيەسىنەن حابار بەرەدى.
قابىرعاسى قارا تاس اباقتى ءىشى قارا كولەڭكە. ساسىق ءيىس قولقانى اتادى. كىپ - كىشكەنە تەرەزەدەن كەلىپ جەتەتىن جارىق تا، تازا اۋا دا شامالى. وسىنداي تار قاپاستا وتىرعان اقىن سارى دالاسىن، الىستاعى اناسىن، تۋعان ەلىن، قۇرداستارىن، سۇيگەن جارىن ساعىنادى. سودان سوڭعى ساعىنارى – بوستاندىق.
بوستاندىكتا وتكەن كۇندى ساعىندىم،
جەلدەي زۋلاپ كەتكەن كۇندى ساعىندىم.
جىل قۇسىنداي ۇشسام، قونسام ەرىكتى،
ويداعىنى وتكەن كۇندى ساعىندىم، –
دەپ ادام بالاسىنىڭ ەركىن ءومىر ءسۇرۋىن اڭسايدى. سول ەركىندىككە جەتۋ جولىندا اباقتىنىڭ ازابىن تارتىپ وتىرعانىن اقىن ولەڭ جولدارىنا تۇسىرەدى. وندا مۇڭنان گورى جەكە ادامنىڭ كوڭىل كۇيىندەگى كەيبىر تولعانىستى ساتتەردىڭ سۋرەتى باسىمىراق. اقىن جىرىندا بولاشاققا سەنىم مول.
نە كورسەم دە الاش ءۇشىن كورگەنىم،
ماعان اتاق ۇلتىم ءۇشىن ولگەنىم! –
دەگەن جولداردا ماعجاننىڭ ۇلتىنا، حالقىنا دەگەن شەكسىز ماحابباتى سەزىلسە، ودان كەيىنگى:
قالىڭ ەلىم، قالىڭ كارا اعاشىم،
قايراتى مول، ايبىندى ەر، الاشىم!
ءوزى - اق قۇلار، سىرىڭ بەرمە، سابىر قىل،
اقىماقتار بايقاماعان شاماسىن، –
دەگەن جولداردان ونىڭ ەرتەڭگى بولاشاقتان ءۇمىتى، قالاي بولعاندا دا وسى قيىندىقتىڭ ارتىندا ازات كۇندەردىڭ كەلەرىنە دەگەن سەنىمى كورىنەدى.
ومىرگە قۇشتارلىق، اينالاسىنداعى ادامدارعا، تۋعان تابيعاتقا، جەر - اناعا عاشىقتىق تۋرالى ويلار – ماعجان ولەڭدەرىنىڭ باستى سيپاتتارىنىڭ ءبىرى. اقىن نەنى جىرلاسا دا، ەرەكشە ماحابباتپەن، شىنايى جۇرەكپەن جىرلايدى. سول سەبەپتى دە ونىڭ ولەڭدەرى سىرلى، سازدى، كوركەم.
"سۇيەمىن" اتتى ولەڭىن اقىن قارتايعان اناسىنا، كۇندەلىكتى تۇرمىستىڭ جەتەگىندە جۇرگەن قاراپايىم جارىنا دەگەن سەزىمىن سۋرەتتەۋدەن باستايدى. ولەڭدە ءومىردىڭ جۇرەككە جىلى، كوزگە تانىس سۋرەتى بار. انا دا، جار دا اركىمگە قىمبات ەكەنىن ەسىڭە قايتا سالعانداي. ودان كەيىن اقىن:
جۇرگەن ەسكى زاڭىمەن،
الدىنداعى مالىمەن
بىرگە جۋساپ، بىرگە ورگەن،
الاش دەگەن ەلىم بار.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن،
سول ەلىمدى سۇيەمىن.
ساعىم سايران كۇرادى،
بورانى ۇلىپ تۇرادى،
قىس – اق كەبىن، جاز – سارى.
ورمانى جوق، شۋى جوق،
تاۋى دا جوق، سۋى جوق،
ماڭگى ولىك ساحاراسى،
سارىارقا دەگەن جەرىم بار.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن،
سول ارقامدى سۇيەمىن! –
دەپ، ءوزىنىڭ تۋعان ەلى مەن جەرىنە دەگەن پەرزەنتتىك سۇيىسپەنشىلىگىن جايىپ سالادى.
ماعجان نەنى ايتسا دا، بەينەلەپ ايتادى. ول ءۇشىن دالانىڭ تاۋى دا، سۋى دا، جەلى دە عاجايىپ. اقىن ولەڭدەرىندە ادام مەن تابيعات استاسىپ جاتادى. قاي شىعارماسىندا دا ماعجان وسى ەكى ۇعىمدى بىرلىكتە الىپ جىرلايدى. ءبىر ولەڭىندە اناسىنا، جارىنا، جالپى ادامعا دەگەن ماحابباتىن تۋعان جەرگە كاتىستى سەزىمىمەن ۇشتاستىرىپ جاتسا، ەندى ءبىر جىرلارىندا سول تابيعاتتىڭ اسىل جەمىسى – ادامدى بارىنەن جوعارى كويادى. بۇعان دالەل – "سەن سۇلۋ" ولەڭى.
ولەڭدە سۇلۋلىقتىڭ كوركىنە كوز تويماي، اينالاسىنا تاڭىرقاي كوز سالعان اقىننىڭ بەينەسى بار. ول ايرىقشا تەبىرەنىس ۇستىندە. ونىڭ كوڭىلىنە قۋانىش، ماكتانىش سەزىمىن ۇيالاتاتىن كەڭ دالانى گۇلگە وراعان كوكتەمنىڭ ارايلى كۇنى، كۇمىس تاباقتاي كوكتە جۇزگەن سۇلۋ اي، جىبەكتەي ەسىپ، جاندى جادىراتار جەل، اسقار تاۋ، كولدە جۇزگەن اققۋلار، كوك اسپاندا نۇرىن شاشىن تۇرعان كۇن. اقىن وسى كورىنىستىڭ تاماشا كارتيناسىن جاسايدى. تابيعاتتىڭ ءار قۇبىلىسىنان، تۋعان جەردىڭ ءار تىنىسىنان سۇلۋلىقتىڭ تاماشا بەلگىلەرىن كورەدى. سوندا دا بولسا، دۇنيەدەگى ەڭ سۇلۋ جاراتىلىس ماعجان ءۇشىن بۇل ەمەس. سۇلۋدىڭ سۇلۋى – ونىڭ جۇرەگى قالاعان سۇيىكتى ادامى.
تولىپ جاتىر ءتۇرلى سۇلۋ دۇنيەدە،
بارىنەن دە ماعان، ساۋلەم، سەن سۇلۋ!
ماعجاننىڭ تازا ماحاببات تاقىرىبىنا ارنالعان ليريكاسى – اسا كوركەم مۇرا. تابيعاتىنان جانى سۇلۋ سىرشىل اقىن ادامنىڭ ەڭ اسىل سەزىمىن جەتكىزۋگە كەلگەندە عاجاپ شەبەرلىك تانىتادى. "ءسۇي، جان ساۋلەم"، "سەن سۇلۋ"، "جۇلدىزدى جۇزىك، ايدى القا قىپ بەرەيىن"، "شولپى"، ت. ب. ولەڭدەرىندە ماعجان ادامعا ءتان وسىناۋ ۇلى سەزىمدى اسا بيىككە كوتەرە جىرلايدى. اقىننىڭ ليريكالىق قاھارمانى ۇنەمى عاجايىپ سەزىمنىڭ كۇشاعىندا جۇرەدى. شىن ءسۇيۋ – ماعجاننىڭ ۇعىمىندا ءارى ءلاززاتتى، ءارى ازاپتى كۇي. قۋانىشى دا مول، ازابى دا از بولمايتىن سەزىم. اقىننىڭ سەزىمى كىرشىكسىز ءمولدىر. سونىمەن بىرگە، ول ماحابباتقا شەكسىز ادال. سۇيگەن جانىنىڭ ءبىر ساتتىك قۋانىشىن ول پاتشانىڭ تاعىنا دا، دۇنيەنىڭ مالىنا دا ايىرباستامايدى. سۇيگەن جارى ءۇشىن نە قيىندىققا دا توزۋگە دايار.
"جۇلدىزدى جۇزىك، ايدى القا عىپ بەرەيىن" ولەڭى ءدال وسىنداي كىرشىكسىز ماحابباتتان تۋعان شىعارما.
سۇيگەنىنە قول سوزعان عاشىق جان:
كەل، جۇلدىزىم، جىلجىپ قانا جىبەكتەي،
جۇلدىزدى جۇزىك، ايدى القا عىپ بەرەيىن، –
دەپ، جۇرەك سىرىن اقتارادى. ونىڭ عاشىعى – ءسوزى سيقىر، شاشى تولقىن، كۇلكىسى كۇمىس تاباقتاي سىڭعىرلاعان عاجايىپ سۇلۋ. اقىن وسى سۇلۋلىققا جەتۋ جولىندا ءبارىن دە قۇربان ەتۋگە دايار عاشىق جانىنىڭ بار سەزىمىن تاماشا سۋرەتتەرمەن، بەينەلى كەستەلەرمەن بەرەدى. ليريكالىق كەيىپكەرىنىڭ "كوز جاسىنان مەرۋەرت ءتىزىپ"، ءتىپتى اسپانداعى جۇلدىزدى جۇزىك، ايدى القا ەتىپ عاشىعىنا سىيعا تارتقىزادى.
ماعجان – قازاق ولەڭىنىڭ كوركىنە كورىك قوسقان، سازدىلىعى مەن اۋەزدىلىگىن اسەمدەگەن اقىن. جوعارىداعى ولەڭدەرىنىڭ بارىندە دە ول قاراپايىم ءومىر كۇبىلىستارىن اسەم سۋرەتكە اينالدىرا جىرلايدى. "تولقىن"، "شولپى"، ت. ب. ولەڭدەرىندە ماعجان ولەڭدەرىنە ءتان ەرەكشە ءبىر اۋەزدىلىگى ايقىن كورىنەدى. مىسالى: "شولپى" ولەڭىندەگى:
سىلدىر، سىلدىر، سىلدىر،
قانىمدى قايناتتى كۇرعىر.
شىق - شىق جۇرەككە تيەدى،
كۇلپارا تالقان بوپ سىڭعىر، –
دەگەن جولدارداعى قازاق قىزىنىڭ شاشىنا تاققان شولپىسىنىڭ سىڭعىرى اركىمنىڭ قۇلاعىنا ءقازىر دە جەتىپ تۇرعانداي اسەر بەرەدى.
ال "تولقىن" اتتى ولەڭىندە اقىن ءومىر فيلوسوفياسى تۋرالى تولعانادى.
تولقىننان تولقىن تۋادى،
تولقىندى تولقىن قۋادى،
تولقىنمەن تولقىن جارىسادى، –
دەپ، اقىن ايتقانداي، ءومىردىڭ ءوزى ءبىرىن - ءبىرى قۋعان، جارىسقان وسىنداي تولقىنداردان تۇرماق. ءومىر اعىسى وسىنداي.
مولدىرەتىپ كوز جاسىن،
جاسىمەن جۋىپ جارتاسىن،
ءسۇيىپ سىلق - سىلق كۇلەدى.
جىلاعانى – كۇلگەنى،
كۇلگەنى ونىڭ – ولگەنى،
جىلاي، كۇلە ولەدى.
سىلدىر، سىلدىر، سىلدىرلاپ،
ءبىرىنىڭ سىرىن ءبىرى ۇرلاپ،
تولقىندى تولقىن قۋادى.
جارىنا بال بەرەدى،
بەرەدى دە ولەدى،
ولەدى تولقىن تىنادى.
"باتىر بايان" پوەماسى
ماعجان جۇمابايەۆ – بىرنەشە كوركەم پوەما جازعان قۇلاشى كەڭ ەپيك اقىن. ول ءوز زامانىنىڭ تولعاۋى كۇردەلى جايلارىن حالقىنىڭ وتكەن تاريحىن جىرلاۋ ارقىلى كورسەتۋگە ۇمتىلدى. ويتكەنى ارتتا قالعان كازاق ەلىن العا جەتەلەۋ سول حالىقتىڭ ءوز قولىنان عانا كەلمەك. سوندىقتان دا حالىققا كۇش بەرەر وسىنداي ەرلىك قاينارىن ماعجان تاريحتان ىزدەدى. ءوز شىعارمالارىندا كەشەگى وتكەن باتىر بابالارىمىزدىڭ ەرلىگىن جىرلادى. ابىلايدى، كەنەسارىنى جىرعا قوستى. سول ارقىلى حالقىنىڭ قايراتىن ۇشتاپ، ساناسىن وياتۋدى ويلادى.
بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، "باتىر بايان" پوەماسىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە. پوەمانىڭ وقيعاسى ءبىر كەزدەگى قازاق پەن قالماق اراسىنداعى جاۋگەرشىلىك زاماننان الىنعان.
... قالماققا قارسى جورىققا اتتانباق بولعان ابىلاي حان قول استىنداعى باتىرلارىن جينايدى. جالعىز بايان باتىر عانا كەشىگىپ كەلەدى. سويتسە، ءبىر كەزدە جورىقتا قولعا تۇسكەن قالماق قىزى مەن باتىردىڭ ءىنىسى نويان ەكەۋى كوڭىل قوسىپ، قالماققا كاراي كاشىپ بارا جاتقان جەرىنەن بايان قۋىپ جەتىپ، ەكەۋىن دە وققا بايلاپ ولتىرگەن ەكەن. قىزدا باياننىڭ دا ويى بولعان. ءبىراق قالماق قىزى ءار ءتۇرلى ايلامەن جاقىنداتپاي ءجۇرىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە ءىنىسى نويانمەن ءسوز بايلاسقان.
بۇدان كەيىن ابىلايدىڭ قولى جورىققا اتتانادى. سول جورىقتا بايان باتىر ەرلىكپەن قازا تابادى.
وقيعا جەلىسىن ماعجان جاي عانا بايانداپ شىقپايدى. بيىك رومانتيكالىق سارىنعا قۇرىلعان بۇل پوەمادا باتىرلىق تا، دوستىق تا، ادامگەرشىلىك مەيىرىم دە، اشۋ - ىزا دا بار. پوەمانىڭ باس كەيىپكەرى بايان باتىردىڭ ءوزى شىعارمادا ەكى سيپاتتا كورىنەدى. ءىنىسى نويان مەن قالماق قىزىنىڭ قىلىعىنا اشۋلانىپ، سوڭىنان قۋىپ جەتكەن شاقتاعى بايان مەن ەكى جاستى ءولىم كۇشتىرعاننان كەيىنگى باياننىڭ كوڭىل كۇيى، كەسكىن - كەيپى ەكى ءتۇرلى، ءبىراق نانىمدى. ءبارى دە قاراپايىم ادام بالاسىنىڭ بويىنان تابىلاتىن تانىس جاعدايلار.
الىستان ەكى كارا كوردى بايان،
كىلەگەي قارا بۇلتتاي ءتوندى بايان.
وي جوق بوپ، جۇرەك شوق بوپ، قۇر ەكپىن بوپ،
سۇڭقارداي سورعالاعان كەلدى بايان.
بۇل – بايان باتىردىڭ ەكى جاستىڭ ارتىنان قۋىپ جەتكەندەگى كەيپى. اشۋ قىسقان، سابىرىنان ايىرىلعان، جۇرەگىن اشۋ مەن ىزانىڭ وتى جاندىرعان الاپات كۇش يەسى. الدىنان تاۋ كەزدەسسە دە توڭكەرىپ كەتەردەي ەكپىندى. ءتىپتى نوياننىڭ ءوزى اعاسىنىڭ مىنا تۇرىنەن شوشىنىپ قالادى.
... ويلاماي، بەلدى بەكەم بۋدىم نەگە؟
قوزىمدى قاس دۇشپانداي قۋدىم نەگە؟
مايىسىپ نويان قالقام، ەركە مارقام،
قاسقيىپ قارسى الدىمدا تۇردىڭ نەگە؟
باۋىرىما تاس جۇرەگىم جىبىمەدى - اۋ،
ءبىر اتا، ءبىر انادان تۋدىم نەگە؟
سالدىراپ ءشىرىپ قالعىر ساۋساقتارىم
قانىمەن ءوز قوزىمنىڭ جۋدىم نەگە؟
كۇناسىز ەكى جاستى ولتىرگەنشە،
ولمەدىم ءىشىپ ۋىن ۋدىڭ نەگە؟
تۋعان باۋىرىن وققا بايلاپ، ەكى عاشىقتىڭ ءولىمى ۇستىندە تۇرعان بايان وسىلاي ەگىلەدى. ءبىراق بولار ءىس بولدى، ءوز قولىن ءوزى كەسە المايدى. ەگىلە تۇرىپ ويلانادى. جاڭاعى ءوزى قويعان كوپ "نەگە؟" جاۋاپ ىزدەيدى.
جوق، الدە، جوق، جوق... الدە... ءولتىردىم بە،
ءىنىمدى التى الاشتىڭ نامىسى ءۇشىن؟! –
دەپ ءوزىن جۇباتادى. وسىلايشا ءوزىن - ءوزى بەكىتكەن بايان باتىر قالماققا اتتانىپ، سول جورىقتا ەرلىكپەن قازا تابادى.
پوەمانىڭ باس كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى – قالماق قىزى. ول ماعجاننىڭ ۇعىمىندا جاي عانا تۇتقىن ەمەس. اتاعى الاشقا ايگىلى بايان باتىر عاشىق بولعان قىزدىڭ كوركىنە اقىلى ساي ەدى. قىزدىڭ سۇلۋلىعىن ماعجان اسا نانىمدى سۋرەتتەيدى.
سول سۇلۋ سۇلۋ ەكەن اتقان تاڭداي،
ءبىر سوعان بار سۇلۋلىق جيىلعانداي.
تورعىن ەت، شاپاقتاي بەت، ءتىسى مەرۋەرت،
سوزدەرى – سۋ سىلدىرلاپ قۇيىلعانداي.
ءبىر ۋلاپ، كوزقاراسى ءبىر اينىتقان،
جۇلدىزداي ەركەلەگەن سونبەي - جانباي.
لەبىزى – جىبەك لەبى، جۇماق جەلى،
كاۋسارداي تارتقان ادام قالار قانباي.
وسىنداي ەرەكشە سۇلۋلىق يەسى – قالماق قىزىنىڭ قايسارلىعى مەن اقىلى دا قايران قالدىرادى. ءسوز سالماق بولعان باياندى "اعاتايلاپ" ءجۇرىپ، وزىنە قارىنداس رەتىندە قاراۋعا ءماجبۇر ەتكەن. تۇپكى ويىندا تۋعان جۇرتى، اتا - اناسى جاتىر.
الاشتىڭ ارۋى بوپ كەتسە - داعى،
جانىمەن ءوز جۇرتىنان ايىرىلماعان، –
كۇيى، اقىرى، جاس نوياندى ءوز دەگەنىنە كوندىرەدى. نويان قانشا باتىر بولسا دا، قىزدىڭ سوزىنە باس يەدى. ماعجان سۋرەتتەگەن نويان جاستىق البىرتتىقتىڭ، تازالىقتىڭ، شىنايى سەزىمنىڭ سيمۆولى.
ابىلاي حان پوەمادا "كەڭ ويلى دانىشپان"، ەلگە قورعان بولعان حان رەتىندە كورىنەدى. قول استىنا الاشتىڭ اتاقتى باتىرلارىن جيناعان قولباسشى. پوەما وقيعاسىندا ابىلاي قالماقتاردىڭ الداعانىنا سەنىپ، امالسىزدان كەرى قايتۋعا ءماجبۇر بولادى. باتىرلارىنىڭ ءبارى وسىنداي ءباتۋاعا كەلەدى. تەك جالعىز بايان عانا:
"اپىرىم - اي، الاش ارىن جوقتاماستان
جوڭكىلىپ بۇل قايتۋدىڭ ءمانى قالاي؟" –
دەپ، قاسىنا ءجۇز جولداس ەرتىپ قاشىپ كەتكەن قالماقتىڭ سوڭىنان قۋادى.
پوەمانىڭ ونە بويىنداعى شيەلەنىسكەن تارتىستى، كەيىپكەرلەردىڭ كوڭىل كۇيىن، ءىس - ارەكەتىن، مىنەز - تابيعاتىن ماعجان ايرىقشا شابىتپەن جىرلايدى. كەيىپكەر بويىنداعى بىربەت قايسارلىقتى، اساۋلىقتى، سونداي - اق نيەتىنىڭ اقتىعىن، جانىنىڭ تازالىعىن قاتار سيپاتتاۋ ارقىلى اقىن شىعارمانىڭ ىشكى ءدراماتيزمىن شارىقتاۋ شەگىنە جەتكىزەدى. وقيعانى بايانداۋ بارىسىندا تاۋ مەن سۋدى، كۇن مەن اسپاندى، تابيعات قۇبىلىستارىن كەيىپكەرلەرىنىڭ كوڭىل كۇيىمەن، قالماق كىزىنىڭ سۇلۋلىعىمەن استاستىرا وتىرىپ، پوەماداعى ءار ءتۇرلى حاراكتەرلەر كاقتىعىسىن شيراتا بەينەلەيدى. سونىمەن قاتار، اقىننىڭ شەبەرلىگى، ولەڭ ءورىمى، ءسوز كوركەمدىگى، وبرازدى سۋرەتتەۋ، رومانتيكالىق اسقاقتىق ءتارىزدى قاسيەتتەر دە پوەمادا كەڭىنەن كورىنەدى.
قورىتا ايتقاندا، "باتىر بايان" پوەماسى – تەك ماعجان جۇمابايەۆتىڭ شىعارماشىلىعىنان عانا ەمەس، بۇكىل قازاق پوەزياسىنىڭ قازىنالى قورىنان لايىقتى ورىن الاتىن اسا كوركەم دە قۇندى تۋىندى.
م. ىقسانوۆ اتىنداعى قىزىلوردا پوليتەحنيكالىق كوللەدجىنىڭ
3 - كۋرس ستۋدەنتى راسۋل ارۋجان
You Might Also Like
-
ۇمج: 7. 3س تۇزۋلەردىڭ ءوزارا ورنالاسۋىمەكتەپ: م. مامەتوۆا اتىنداعى ورتا مەكتەبى مەكتەپكە دەيىنگى شاعىن ورتالىعىمەن» كممكۇنى: 18. 02. 2020ءپان ءمۇعالىمى: بولات ايناشتەكسەرىلدى: قۇرمانعالييەۆا م. رسىنىپ:...
