InfoHub Logo

ماحمۇد ءقاشقاريدىڭ تولىق ءاتى-جونى ماحمۇد يبن ءال-قۇسايىن يبن مۇحاممەد. ول ءحى عاسىردا قاشقاردا تۋىپ، بالاساعۇن قالاسىندا ءومىر سۇرگەن عالىم، قاراحاندار اقسۇيەكتەرى ورتاسىنان شىققان. اكەسى قۇسايىن مۇحاممەد ماۆەرانناحردى جاۋلاۋشى بوعىرحاننىڭ نەمەرەسى ەكەن. بارىس حاننىڭ ءۋازىرى بولىپ (ىستىقكولدىڭ وڭتۇستىك جاعاسى)، كەيىننەن قاشقارعا قونىس اۋدارادى. سول جەردە ءبىلىم الىپ، ءارى قاراي بۇحارا مەن نيشاپۋردە جالعاستىرادى.

وسى قالالاردا وقىپ جۇرگەن كەزىندە ءتىل، فولكلور، ەتنوگرافيا، گەوگرافيا، جاڭا جەرگە ورنىعۋ، تۇركى حالىقتارىنىڭ مەنتاليتەتى قىزىقتىرا باستايدى. جيناقتاعان مول تاجىريبەسىمەن بايقاعانىن ول ءوزىنىڭ باستى ەڭبەگى – «ديۋاني لۇعاتي-ات-تۇرىكتە» زەردەلەيدى. عالىمنىڭ بۇل كىتابى ەرتە ورتا عاسىرلىق تۇركى حالقىنىڭ ەنسيكلوپەدياسى ەسەپتى. وندا وتە باعالى، كەيبىر جاعدايلاردا تاپتىرمايتىن، ءحى عاسىردا ءومىر سۇرگەن كوپتەگەن تۇركى تايپالارى جايىنداعى مالىمەتتەر ەنگىزىلگەن.

. سوزدىك ەتنونيم، توپونيم، رۋلىق تەرميندەر، ءار ءتۇرلى قىزمەت اتاۋلارى، تاعامدار مەن سۋسىن اتاۋلارى، ءۇي، جابايى جانۋارلار، قۇستار، ايلار مەن اپتا كۇنتىزبەسى، دارىلىك جابدىقتار، استرونوميا، اسكەري، مەديسينالىق، ءدىني ت.ب. اتاۋلار قامتىلعان. سول كەزدەگى تۇركى حالىقتارىنىڭ دۇنيەنى قابىلداۋى، ەتيكالىق نورمالارى مەن قۇندىلىقتارى، ءوزىن-وزى ۇستاۋ ادەتى تىلگە تيەك ەتىلەدى. ءار ءتۇرلى تايپالار اراسىنداعى تاريحي-مادەني بايلانىستار، قازاقستان مەن ورتا ازيا اۋماعىندا بولعان كەيبىر تاريحي وقيعالار جايىندا (ماسەلەن، ەسكەندىر زۇلقارنايىن جورىعى تۋرالى) قۇندى مالىمەتتەر بار. تاريحشىلاردىڭ نازارىنا وزىنە اۋدارعان – شىعارماداعى دۇنيە ءجۇزىنىڭ تۇرىكشە كارتاسى. كىتاپتا 400 ماقال-ماتەل بار. م.قاشقاري ونى 1072-1074 جىلدارى حاليف ءال-مۇقتاديعا ارناپ قۇراستىرعان.

«تۇركى ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ءومىر تالابى مەن اقىل تارازىسى ابدەن دالەلدەيدى. تۇرىك، تۇرىكمەن، وعىز، جىگىل، ياعما، قىرعىزداردىڭ سوزدەرى مەن سويلەۋ مانەرلەرىن زەرتتەپ، قاجەتتىسىن پايدالاندىم، ءارقايسىسىنىڭ ءتىلى مەن سالتى ساناما ابدەن قالىپتاستى. سولاردى مۇقيات زەرتتەپ، ارنايى مۇرا بوپ قالسىن دەگەن نيەتپەن تۇركى ەلدەرىنىڭ سوزدىگىن جاساپ، كىتاپقا «تۇركى سوزدەرىنىڭ جيناعى» دەپ ات قويدىم.

«جيناقتى» سەگىز بولىمگە توپتاستىردىم. ءاربىر تايپانىڭ تىلىنەن ءسوز جاساۋعا بولاتىن ءتۇبىر سوزدەرىن عانا الدىم.
تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبايىت-جىرلارى مەن ماقال-ماتەلدەرىنەن مىسالدار كەلتىردىم. بۇل كىتاپتى پايدالانعاندار كەيىنگىلەرگە، ولار وزدەرىنەن كەيىنگىلەرگە جەتكىزسىن دەگەن نيەتپەن تاعى ءبىراز تابىلمايتىن تىركەستەردى پايدالاندىم. ءسويتىپ، بۇل كىتاپ ۇرپاقتان ۇرپاققا حالىقتىق مۇرانى قاز-قالپىندا جەتكىزۋ ماقساتىمەن قيانعا قانات قاعىپ، اسەمدىك الەم – ماڭگىلىك ومىرگە ءبىرجولا جولداما الدى»، - دەپ جازدى.