InfoHub Logo

قابانباي ەلىنەن اۋلاق ساپاردا جۇرگەندە ەجەلدەن وشتەسىپ، كەك ساقتاپ، قاپىسىن تاۋىپ، اڭدىپ جۇرگەن قىرعىزدىڭ ءامانالى دەگەن باتىرى قابانبايدىڭ ەلىن شاۋىپ، ەگەر قىلادى. قىزىن قاتىن، قاتىنىن  جەسىر، بالاسىن جەتىم ەتىپ، ەل نامىسىن اياققا باسىپ، ار-نامىسىنا داق سالىپ، ەر جۇرەگىنە كەشىرىلمەس كەك وتىن تۇتاتادى. ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن-اق جاۋىنا ەلىنىڭ كەگىن جىبەرىپ كورمەگەن ەل قورعانى قابانباي باتىرعا بۇل قورلىق قاتتى باتادى.

قارت باتىر قاھارلانىپ، حالقىنا حابار ايتىپ، جاۋىنا اتتانباق بولادى. قابانبايدىڭ حابارىن ەستىگەن قازاقتىڭ اتاقتى باتىرلارى تۇس-تۇستان اتتانىپ، قابانباي تۋىنىڭ استىنا جيىلا باستايدى.

ەل-جۇرتىن جاۋلار شاۋىپ العاننان سوڭ،
قايعىلى بوپ قان جۇتتى قارت قابانباي.
مۇرىننان كەلگەن ەكەن ەر بورانباي،
اقىلىن ءالى دە وتىر تۇزەي الماي،
جاۋىمنان قالام با دەپ كەك الا الماي.
جيىلدى تامام باتىر دەگەننەن سوڭ،
كەلىپتى قانجىعالى قارت بوگەمباي.

كوكجارلىدان كوكجارلى كوكجال باراق، شاقشاق ۇلى جانىبەك باتىر كەلدى، اقىلگوي بۇقار جىراۋ دا كەلدى. ەل كەگىن قۋعان ەرلەردىڭ ۇلى ءدۇبىر جورىعىن ەستىپ، سەكسەن سەگىز جاسىندا بۇقار جىراۋ شىداپ جاتا الماي، اتتانادى.

تاۋىندا مەرگەن اتا ارقار، قۇلجا،
جىگىتتەر اتتاناتىن تەگىن ولجا.
جيىلدى تامام باتىر دەگەننەن سوڭ،
كەلىپتى شانىشقىلى بەردىقوجا.

قابانبايدىڭ باتىر ءىنىسى — تۋ ۇستاعان داۋلەتباي، نايماننان جانتاي باتىر كەلەدى. قازاق حالقىنىڭ قول باستاعان باتىرلارى، توپ باستاعان كوسەمدەرى، ءسوز باستاعان شەشەندەرى تۇگەل جينالادى.

ەرتىستىڭ ارعى جاعى كۇلدىر ساماي،
مىلتىعى كەنەكەمنىڭ كۇلدىر ماماي.
جيىلدى تامام باتىر دەگەننەن سوڭ،
اتتاندى جۇرتقا تاپ بوپ حان ابىلاي.

قابانباي ءوزىنىڭ سەنىمدى، جورىقتا سىنالعان جان سەرىگى، ەر قاناتى قۋباس اتىن مىنەدى، ءوز قاسىنا جولداستىققا شاعالاق باتىردى الادى.

قابانباي قۋباس اتتى تاعالاتتى،
ءبىر ءوزىن ون مىڭ ەرگە باعالاپتى.
ات ەرتتەسە، توقىمىن اۋدارماپتى،
قاسىنا جولداسقا الدى شاعالاقتى.

قابانباي باتىر باستاعان قازاقتىڭ ىعاي مەن سىعاي ەرلەرى تۋ الىپ، تۇلپار ءمىنىپ، ەگەسكەن جاۋىنىڭ ەڭسەسىن باسىپ، كەگىن الۋ جورىعىنا شەرۋ تارتىپ ءجۇرىپ كەتەدى.

قاسىنا ەرتىپ الدى وڭشەڭ ەردى،
توپ جارعان وڭشەڭ باعلان، كەمەڭگەردى.
ىزا كەگىن قىرعىزدان كەپ الماققا،
تۇپ-تۋرا الاتاۋعا جونەلدى ەندى.

باتىرلار كۇنى-تۇنى جولبارىستاي جورتىپ الاتاۋعا كەلىپ، جاۋىنا كەزدەسە الماي، جاۋ جەرىندە ايلاپ جاتادى. ات ارىپ، تون توزىپ، اس-سۋىنان دا كەمشىلىك كورىپ، ەرلەر بايلاۋداعى ارىستانداي قۇسا بولادى. بوگەمباي، باراق سياقتى باس باتىرلاردىڭ شىدامى توزىپ: «دالادا اتىمىزدى سويىپ جاتا المايمىز، جاۋىڭدى الدىرمايسىڭ، قايتۋعا رۇقسات بەر!» — دەيدى قابانبايعا. قابانباي بۇلارعا توقتاۋ ايتىپ، جاۋدى الماي ەلگە قايتۋعا رۇقسات بەرمەيدى.

سونى ايتىپ ەر قابانباي كۇلىمدەيدى،
«قوي، قايتپايىق، سابىر ەت، ءىنىم!» دەيدى.
سول كۇنى جەل جوق، بۇلت جوق شاڭقاي تۇستە
اق تۋى قابانبايدى دۇرىلدەيدى.

قابانباي سوندا تۇرىپ ايعاي سالدى،
قۋباسقا «بيسسميللا» دەپ ءمىنىپ الدى.
«ءبىر قىرعىن شاڭقاي تۇستە بولادى» دەپ،
اق تۋىن دۇرىلدەگەن جەتى اينالدى.

بوزبالا، تەز-تەزىنەن قامدان دەيدى،
تۋىمنىڭ سىرى ماعۇلىم بولعان دەيدى.
ءبىر قىرعىن شاڭقاي تۇستە بولادى ەكەن،
جىگىتتەر، اتىڭدى ەرتتەپ قامدان دەيدى.

اڭسىراعان قىرانداي جاۋدى اڭساعان ەرلەر، قاندى مايدان ۇرىسقا قامدانادى. قاراۋىلعا كىسى جىبەرىپ، جاۋ حابارىن اسىعا كۇتەدى. سول كەزدە كوشىپ كەلە جاتقان ءبىر تايپا ەل كورىنەدى. جاۋ قاراسىن كورىپ قۋانعان ەرلەر اتتارىنا اسىعىس اتتانىپ، ۇرىسقا دايارلانىپ، كوش الدىنان شىعادى. بۇل كوش كەشەگى قابانبايدىڭ ەلىن شاپقان، اڭدىعان جاۋى ءامانالى باتىردىڭ كوشى بولادى.

ءامانالى باتىر ىنىسىمەن ارازداسىپ، بولىنە كوشكەن بەتىندە اڭدىپ جۇرگەن جاۋىنا ابايسىزدا كەزدەسەدى.
ءامانالى — سامساعان سار قولدان بەتى قايتپايتىن ەڭىرە- گەن ەر، قامال بۇزعان قايسار باتىر. كوشىنىڭ الدىن توسقان قاپتاعان جاۋىنا سۋىرىلىپ جەكە دارا جالعىز شابادى.

اتتاندى ەر قابانباي تۋىن الىپ،
باتىرلار جاۋ كەلدى دەپ بەك قۋانىپ.
الدىندا قاماپ تۇرعان جاۋدى كورىپ،
ءبىر باتىر كوشتەن كەلدى شىعا سالىپ.

استىندا كوك تۇلپار بار قاتقان جاراپ،
ءبىر ءوزىن شىعا كەلدى مىڭعا بالاپ.
ايباتىن شىققان ەردىڭ كورگەننەن سوڭ،
ەشبىر جان شىعا المادى وڭاشالاپ.

ءبىر ءوزىن مىڭعا بالاپ، جاۋىنا جالعىز شاپقان ءامانالى باتىر قابانباي قولىنىڭ الدىن كەس-كەستەپ، قازاق باتىرلارىن ءيىرىپ تاستايدى. ءامانالى سياقتى ايبىندى باتىرعا ءا دەگەندە جەكپە-جەككە توپ جارىپ ەشكىم شىعا الماي قالادى.

جىبەرمەي قولدىن الدىن يىرەدى،
باتىرلار ىزا بولىپ كۇيىسەدى.
ۇمتىلدى شىداي الماي جانتاي باتىر،
نايزامەن تۇيرەپ مۇنى جىبەرەدى.

جەكپە-جەككە شىققان بوگەمبايدى دا نايزا شايقاپ جۋىتپايدى. كوكجارلى كوكجال باراق بارعان شاقتا نايزامەن ءىلىپ تاستاپ، ونى تەزەك قۇرلى كورمەي ءتۇسىرىپ كەتەدى. ىزاعا شىداي الماي سەكسەن سەگىزدەگى قارت بۇقار ۇمتىلادى:

«كارى بايقۇس، سەنى بەينەت ايدادى» دەپ،
ونى دا ءىلىپ تاستاپ جۇرە بەردى.

ات قويىپ جەتىپ كەلگەن بەردىقوجا باتىر دا الدىڭعىلاردىڭ كەبىن كيەدى. ءامانالى قازاقتىڭ داڭقى جەر جارعان اتاقتى باتىرلارىن جەكپە-جەكتە شىداتپاي، بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تۇسىرە بەرەدى. ءبىر-بىرى جۇزگە سالماق باتىرلاردى ءامانالى قاڭباق قۇرلى كورمەيدى.

ءامانالىنىڭ اسقاقتىعىنا شىداي الاماي، كەۋدەسىن كەك كەرنەپ، ىزاعا بۋلىعىپ قابانبايدىڭ ءىنىسى داۋلەتباي باتىر شىعادى. جەكپە-جەك  ايقاستا امانالىگە داۋلەتباي دا توتەپ بەرە المايدى. كۇشى باسىم ءامانالى داۋلەتبايدى نايزا ۇستىنە ءىلىپ الىپ كوككە كوتەرەدى. قازاق  باتىرلارىنا بۇل قورلىق قاتتى باتتى، ەرلەردىڭ ەڭسەسىن ءتۇسىرىپ، دىڭكەسىن قۇرتىپ قۇسا قىلادى. تۋ ۇستاپ، مايداننىڭ اڭىسىن اڭدىپ تۇرعان قارت قىران قابانباي بۇدان ءارى شىداپ تۇرا المايدى. ءىنىسىن جاۋىنىڭ نايزاسىنىڭ ۇشىندا كورگەن قارت باتىر توماعاسىن سىپىرعان قىراداي ءتۇيىلىپ، جەتىپ كەلەدى.

قابەكەڭ كەيىن تۇرعان قولدى باستاپ،
قىرعىزدىڭ كورىنىپ تۇر ونەرى اسقاق.
ۇمتىلدى تاۋدان قۇلاي ەر قابانباي،
اق تۋدى شاعالاققا بەرە تاستاپ.

نايزادان داۋلەتبايدى تاستاي بەردى،
دۇشپانىن قابانبايداي كوزى كوردى.
«قۇدايدان تىلەگەنىم سەن ەدىڭ» دەپ،
ات قويىپ قابانبايعا جەتىپ كەلدى.

قابانباي اسقاقتاعان ءامانالىنى نايزامەن ءىلىپ الىپ، باسىنان توعىز قابات اينالدىرىپ جەرگە ۇرادى. سول كەزدە قولىندا جەتەلەگەن تۇيەسى بار كوشتەن ءبىر قىز زارلاپ شىعادى. ءامانالىنىڭ بالا دەگەندەگى جالعىز قىزى بولادى. اكەسىنىڭ ولىمىنە كوكتى كۇڭىرەنتىپ، جەردى تەبىرەنتىپ جىلاپ، زارى ادامنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتادى. قىز بوس زارلامايدى. ءامانالىنىڭ ولىمىنە جۇرەگى ورتەنە، ەڭىرەۋمەن بىرگە اكەسىنىڭ ءوز ەلىمەن ارازداسىپ، ايتقان تىلگە كونبەي كەلىپ، اڭدىعان جاۋدىڭ قارماعىنا ءىلىنىپ، قازا تاپقانىن ايتا زارلايدى. اكەسىنىڭ ءبىر بەتكەي، تەرىس مىنەزىنىڭ اجالىنا سەبەپ بولعانىن كىنالاي كۇڭىرەنەدى.

اكەسىن قابىرعاسى سوگىلە جوقتاي كەلىپ، قابانبايدىڭ الدىندا جەكپە-جەككە شىققان قازاق باتىرلارىنان كەك الا ولگەنىن ارمان ەتەدى.

قازاق باتىرلارىنان، ونىڭ ىشىندە قابانبايدان ارناپ ساۋعا سۇرايدى:

— ساۋعا بەرسەڭ ءوزىڭ بەر،
سويلەپ ءبىر تۇرعان ءسوزىڭ بەر!
قارايعان قارا باسىن بەر،
قيىلعان قارا قاسىن بەر!
ەلدى شاۋىپ الارسىڭ،
ولجا قىلىپ باراسىڭ.
ءبىر قويىڭ سويىپ بەرەرسىڭ،
كوڭىلسىز مەنى الارسىڭ.
كوڭىلدى قاتىن مەن بولماي،
ورنىمدى سيپاپ قالارسىڭ، —

دەپ ساۋعاعا اكەسىنىڭ سۇيەگىن، ءوزىنىڭ باس بوستاندىعىن سۇرايدى. اكەسىنەن ايرىلعان مۇڭلى، انادان ادا، اعا، ءىنىسى جوق جالعىزدىعىن ايتىپ، ءومىر قىزىعىن كورمەگەن جاستىعىن ايتىپ ەڭىرەيدى:

— ىشكەن اسىڭ بال شىعار،
ارتقان ءبىر تۇيەڭ نار شىعار،
ەڭىرەتپە، قازاق، ەڭىرەتپە،
ۇلىڭ دا، قىزىڭ بار شىعار!—

دەپ زارلايدى. سوندا قابانباي:

— ەي، جاراندار، جاراندار،
بەرى ماعان قاراڭدار،
وسى قىزدى توناما،
توناپ ولجا بولا ما؟
كوزىنەن اققان قاندى جاس، —
دەپ قىزدى ازات ەتىپ، اكەلگەن تۇيەسىن الادى.

تۇيە حايۋاننان اسقان وزگەشە ءبىر جانۋار بولادى. باسىندا قىرىق قۇلاش التىن بۇيدا، وتىز ەر ارقاسىنا مىنگەسكەندەي، اياعىنىڭ استىنان ەل كوشكەندەي.

اتاندى تاماشا ەتتى جۇرتتىڭ ءبارى،
مۇنداي حايۋان كورگەن جوق جاس پەن كارى.
ءىنىسى قابانبايدىڭ ەر داۋلەتباي
كەلىپتى اعاسىنان سۇراعالى.

قابانباي جاقسى كورەتىن ىنىسىنە:

— سۇراما وسى اتاندى مەن دەسەڭ سەن،
جۇرەيىن ولە-ولگەنشە قوسىمدى ارتىپ.

اعاسىنىڭ بۇل سوزىنە داۋلەتباي اشۋلانادى:

— بۇل تۇيەنى بەرمەسەڭ، سەنى كورمەيمىن، تىرىدە جولداس بوپ سوڭىڭا ەرمەيمىن، ولسەڭ، سۇيەگىڭە ەنبەيمىن، — دەپ مورت مىنەزىمەن، اشۋمەن اۋىر سوزدەر ايتادى.

ءىنىسىنىڭ بۇل مىنەزىنە قابانباي دا ەرەگەسىپ تۇيەنى بەرمەيدى. داۋلەتباي ءوز قولىن سوڭىنان ەرتىپ اعاسىمەن ارازداسىپ اۋلاققا ايرىلا كوشەدى. ارادا بىرنەشە جىلدار وتەدى.

كۇندەردە ءبىر كۇن قابانباي قاتتى ناۋقاسقا ۇشىراپ، ءولىم حالىنە جەتكەن سوڭ ەل-جۇرتىنا حابار ايتادى. قابانبايداي ەل قورعانى ەرىنىڭ قايعىلى حابارىن ەستىگەن ەل-جۇرتى باتىرىنان باقىلدىق سۇراپ، قابانبايدىڭ مۇنداي حابارىن ەستىپ، حالىقتىڭ ساۋەگەي قارتى بۇقار جىراۋ كەلەدى. ەرىنىڭ ولەتىنىنە كوزى جەتكەن بۇقار حالىققا اسقار تاۋىنىڭ قۇلايتىنىن، جايلاۋ، قىستاۋدى ءورت الارىن، حالىق قورعانى قابانبايدىڭ دۇنيەدەن قايتاتىنىن كۇڭىرەنە، كۇيىنە جىرلايدى:

— اقبەرەن دەگەن ساۋىتتىڭ
ەتەگى بار جەڭى جوق.
اعايىندى ادامنىڭ،
توبەلەسسە، كەگى جوق.
مەن شىن كىسى تانىسام،
ادام بولار كەبى جوق.
شاعالاق پەن شىنقوجا،
داۋلەتبايعا بارىڭدار،
بارىپ تا حابار سالىڭدار.
مىنا اعاڭدى كورسىن دە،
ءوز قولىنان كومسىن دە،
قيامەتتە قايتەدى،
ارىزداسىپ قالسىن دە.

مۇنى ەستىگەن قابانباي:

— داۋلەتبايعا بارماڭدار، «تىرىدە مەنى كورمەيمىن» دەپ انت بەرگەن، كەلمەيدى. — دەيدى. ءوز قولىنان ىنىسىنە ايتتىرىپ اپەرگەن كەلىنى مىنەز-قۇلىق، اقىلى، ادامشىلىق جاعىنان قابانبايعا اسا قاتتى ۇنايدى ەكەن. سول كەلىنىنە سالەم ايتادى.

— كەلىننىڭ ءتىلىن ءتىرى الماس، داۋلەتباي سەنەن حابار الماي، ارمانى ىشىندە كەتەدى، — دەپ بۇقار جىراۋ شاعالاققا قۋباس اتتى مىنگىزىپ داۋلەتبايعا شاپقىزادى.

بۇل داۋلەتبايعا بارىپ بۇقاردىڭ سالەمىن ايتادى. سۋىق حاباردى داۋلەتبايدان بۇرىن ايەلى سەزىپ، ەكى بەتىن الىپ زارلاپ، قايىن اعاسىنا قابىرعاسى قايىسىپ جىلاپ، كۇيەۋىن ەسىك الدىنا قويماي قولما-قول ءۇي جىققىزىپ، ات ءمىنىپ، تىرىدە قابانبايدى كورىپ باقىلداسىپ قالۋعا اسىعىپ ءجۇرىپ كەتەدى:

قاسقىر جورتپاس قالىڭنان
قارعىپ ءوتىپ بارادى،
تۇلكى جورتپاس توعايدان
تۇندە جورتىپ بارادى،
ەرتەڭ ساسكە بولعاندا
ەلگە كەلىپ قالادى.
ەلگە كەلگەن بەلگىسى،
قوي باققان قويشىدان
«اعاكەم ءتىرى بار ما؟» دەپ،
سۇراپ حابار الادى.

قويشى:

— قابانبايدىڭ بولار-بولماس ءحالى، شىعار-شىقپاس جانى بار، سۋسىن بەرسە ىشپەيدى، قايعىلى بولىپ جىلاعان بارشا حالىق سوندا وتىر.

كۇركىلدەپ دەمىن الادى،
ەسىكتەگى ساۋلەگە
تەسىلىپ كوزىن سالادى،
سەنى توسىپ جاتقانعا،
مەن بىلسەم، سول ۇقسايدى. —

دەيدى. اشۋ بيلەپ اداسقان داۋلەتباي قويشىنىڭ ءسوزىن ەستىگەندە ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ، «اعاكەم!» دەپ كۇڭىرەنە شابادى. قۋباس اتتىڭ ءدۇبىرىن حال ۇستىندە كىرپىگى قيمىلداپ جاتقان قابانباي سەزىپ، دالاعا كىسى شىعارىپ بىلدىرەدى. «ءىنىڭ كەلدى» دەگەندە، قابانبايعا ءتىل ءبىتىپ، شىراي كىرىپ، قايراتىن جيىپ باسىن كوتەرەدى. ءولىم حالىندە وتىرعان اعاسىن كورگەن داۋلەتباي ءىشى كۇيىپ ەڭىرەپ، باس سالادى. وتكەن وكىنىش كۇندەرىنە كۇيىنىپ، ەكى بىردەي اۋىر قايعى باسىنا تۇسەدى.

ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاپ، كوپتەن كورمەگەن ساعىنىش، اقىرعى كورىسۋ، ءولىم ۇستىندەگى قايعىمەن قامىعىسادى:

قابانباي ايتتى: «ءىنىمسىڭ،
قاراعىم، ءىنىم، كۇنىمسىڭ.
قىرعىزدىڭ اقباس اتانىن،
ەلىمنىڭ ەسكى كەگى ءۇشىن.

ايتايىن جالعىز سەرىگىم، مىنا يەسىز قالعان قالىڭ مالعا وكپەلەگەن تۇيەڭدى قوسا ال!» — دەپ، ىنىسىنە دۇنيەنىڭ وپاسىزدىعىن ايتادى. ءىنىسى داۋلەتبايعا، جاقسى كورەتىن كەلىنىنە قالعان ەلگە ۇيتقى بوپ، بەرەكەلى بولۋدى وسيەت ەتەدى.

باتىر السىرەپ، باسىن جاستىققا سۇيەيدى. وسىنداي اۋىر ءحالدىڭ ۇستىنە ەل ۇستىنە تاعى ءبىر قارا تۇنەك ورنايدى.

قابانبايدىڭ جان سەرىك تۋىسى، قاندى كويلەك جولداسى شاعالاق باتىر ەل باسىنا تونگەن ءحاۋىپتى ءولىم الدىندا جاتقان قابانبايعا ەستىرتۋگە باتا الماي، باتىر، بيلەرگە سىبىرلاپ، ساسقالاقتاپ تۇرعانىن سەزگەن قابانباي قاسىنا شاقىرىپ الادى.

شاعالاق كەلدى قاسىنا،
تىزەسىن قويدى باسىنا.
وكىرگەندە كول بولدى،
كوزىنەن اققان جاسى دا.

— اينالايىن قابەكە-اۋ،
كوزىڭ ءتىرى جاتقاندا،
قورلىق دەگەن راسى ما؟
اۋىلعا جاۋ ءتونىپ تۇر،
مىڭ كىسىگە باس بولىپ،
اتەكە جىرىق كەلىپ تۇر.
كوزى ءتىرى جاتقاندا
كوڭىلىنە داق بولسىن دەپ،
ەلىن شاۋىپ كەتەم دەپ،
ءبىر شەتىنەن قازاقتى
بۇرىكتىرىپ ات قويىپ،
سۋىق حابار بەرىپ تۇر، —

دەگەن حاباردى ەستىگەن قابانباي باسىن جۇلىپ الادى. «ءالى كەتكەن دەنەمە تۇسكە دەيىن ءال بەر!» — دەپ تىلەك تىلەپ، جان سەرىگى قۋباس اتىن الدىرىپ ەرتتەتىپ، قايراتى تاسىپ، ورنىنان تۇرعاندا باتىردىڭ اق تۋى دۇرىلدەپ كوككە كوتەرىلەدى. جيىرما بەستەگى كۇنىندەي قابانباي باتىر قۋباسىنا ءمىنىپ، قالىڭ جاۋعا قارسى شابادى.

اعاسىنىڭ قانىن جوقتاپ، كوزى تىرىسىندە قابانبايدان كەك الۋعا كەلگەن ءامانالىنىڭ جاس باتىر ءىنىسى قابانبايعا جەكپە-جەككە كەلەدى. قايراتىنا ءمىنىپ، قاھارلانىپ العان.

قارت باتىر جاۋىنىڭ تۋىن قۇلاتىپ، جىعاسىن جىعىپ، جىگەرى تاسىپ، قاشقان جاۋدى بۇرشاق ۇرعان ەگىندەي جۋىپ، كوزى تىرىسىندە دۇشپاننان كەگىن جىبەرمەگەن. قابانباي باتىر قارۋ الىپ، ساۋىت كيگەن كۇيىندە ەل قورعاۋ جولىندا، ات ۇستىندە اجالدى كۇنى جەتىپ، دۇنيەدەن وتەدى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

قابانباي مەن رايىمبەك

قابانباي مەن جانىبەك

قابانبايدىڭ باس قولباسى بولىپ، «دارابوز» اتانۋى

---