InfoHub Logo

«ۇلتتىق تاربيە» دەگەن تەرمين كەز – كەلگەن ۇلتقا بايلانىستى ايتىلاتىن ۇعىم. ويتكەنى، قانداي ۇلت بولسا دا تاربيەسىن ءوز تىلىندە ۇلتتىق ءتالىم تاربيە تاجىريبەسىنە بايلانىستى جۇرگىزەدى. ساندىك قولدانبالى ونەرى حالقىمىزدا ۇلتتىق تاربيەمەن تىكەلەي بايلانىستى. كوركەم ونەردىڭ قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىندە الاتىن ورنى، ماڭىزى ەرەكشە. تاۋەلسىزدىك العان قازاق حالقىنىڭ مەرەيى ءوسىپ، مارتەبەسى بيىكتەپ كەلەدى. مەملەكەتىمىزدى وركەنيەتتى ەلگە اينالدىرۋ ءۇشىن ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى جاڭعىرتىپ، كوركەيتۋ قاجەت. ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ اۋقىمى كەڭ. ول — ەڭ باستىسى ءتىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى، سالت - ءداستۇرىمىزدى، ۇلتتىق ونەرىمىزدى دامىتۋ. 
ەجەلدەن كەلە جاتقان قاسيەتتى ءداستۇر، ءتالىم - تاربيە.  ۇلتتىق ونەرگە باۋلۋ — جاس جەتكىنشەكتەردى جان - جاقتى تاربيەلەۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى وركەنيەتتى ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشىن وقۋشىلارىمىزعا ساپالى ءبىلىم، سانالى تاربيە بەرۋ كەرەك. اتا - بابالارىمىزدان ميراس بولىپ قالعان قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرىنىڭ تۇرلەرى كوپ. ولارعا جاڭاشا تالداۋ جاساۋ قاجەت. ۇرپاق تاربيەلەۋدە قازىرگى كەزدە ۇلتتىق پەداگوگيكانى نەگىزگە الۋ باستى مىندەت. ۇلتتىق پەداگوگيكا - ول حالىقپەن بىرگە دامىپ وقۋشىلارعا ۇلتتىق تاربيە بەرۋدە قولدانىپ كەلە جاتقان، قايتا جاڭعىرعان تاربيە ارقاۋى. ۇلتتىق تاربيەنى وقۋشىلارعا بويىنا قالىپتاستىرۋدا كوركەم - ونەردىڭ ماڭىزى ەرەكشە. قازىرگى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ تۋى جەلبىرەتىپ، كەلەر ۇرپاعىمىزعا ەلىمىزدىڭ ەڭسەسىن تۇسىرمەي، ونى ارى قاراي ورلەتە ءتۇسۋ ءۇشىن قوعامعا سانالى، ءبىلىمدى، ۇلتتىق نامىسى بويىندا تاسىپ تۇرعان "قازاعىم، ەلىم" دەيتىن ازاماتتاردى تاربيەلەۋ قاجەت. 
وعان اتسالىسۋ — اعا بۋىننىڭ، ۇستازدار مەن تاربيەشىلەردىڭ، وتباسىنداعى اتا - انالاردىڭ مىندەتى. قولدانبالى قولونەر ءتۇرلى ۇلتتىڭ حالىقتارى سياقتى قازاق ەلىنە دە تەگىس تاراعان ونەر. ءار ۇلتتىڭ ورنەگىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بار. ساندىك قولدانبالى قولونەرى تەك ويۋ - ورنەك ەمەس، ولار ماتەماتيكالىق ويدىڭ، ەسەپتىڭ، بۇرىشتىق ولشەمدەرىنىڭ ساباقتاستىعىنىڭ قوسىندىسى، جان - جاقتى تاربيە قۇرالى. حالىق قولونەرىن يگەرۋ — وقۋشىنى ەڭبەكسۇيگىشتىككە، اسەمدىككە تالاپتاندىرىپ، حالقىنىڭ تاريحىن ءبىلىپ مادەني مۇراسىن قادىرلەپ ءداستۇرىن جالعاستىرا بىلۋگە باۋليدى. ساندىك قولونەرى - حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ ايقىن كورىنىسى."ونەر تاۋسىلماس ازىق، جۇتاماس بايلىق" - دەيدى حالىق دانالىعى. قازاقتىڭ قولونەرى دە ءوزىنىڭ دانالىعى. قازاق قولونەرى كوركەمدىك مول - ماعىناسىمەن حالقىمىزدىڭ عاسىرلار تالعامىنان وتكەن اسىل قازىناسى. بابالاردان قالعان قانداي ونەر، قانداي قازىنا بار؟ ونىڭ ءبىرى - ويۋ - ورنەك. ولاردى جوعالتپاي ۇيرەنىپ، ءارى قاراي دامىتۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. ۇلتتىق ونەردى، ونىڭ ىشىندە ساندىك – قولدانبالى ونەردى ويداعىداي مەڭگەرگەن بالادا ۇلتتىق تالعامنىڭ قالىپتاساتىنى ءسوزسىز. ادامنىڭ ادام بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ قۇرالى — ەڭبەك دەيمىز. 
ەڭبەك تاربيەسى — بارلىق تاربيەنىڭ قاينار كوزى. ويتكەنى بالا العان ءبىلىمىن ءىس جۇزىندە قولدانا ءبىلىپ، ونى ومىرمەن، ءوزىنىڭ ءىس - ارەكەتىمەن، كۇندەلىكتى تىرشىلىك قىزمەتىمەن بايلانىستىرا بىلگەندە عانا وزىنە دە، قوعامعا دا پايداسىن، جەمىسىن بەرەدى. قازاق حالقىنىڭ ەڭبەك تاربيەسىنە اسا ۇلكەن ءمان بەرگەنى: «ەڭبەك ەتسەڭ ەمەرسىڭ»، «ەكپەي ەگىن شىقپاس، ۇيرەنبەي ءبىلىم جۇقپاس»، «ونەرلىگە ءورىس كەڭ»، «اتا كورگەن وق جونار، انا كورگەن تون پىشەر»، تاعى باسقا ماقال - ماتەلدەرىنەن - اق كورىنىپ ءتۇر.
ويۋ - ورنەك قايدان شىققان؟ ويۋ - ءبىر نارسەنىڭ ءپىشىنىن ويىپ الۋ. قازاق حالقى جەرى وت، سۋى مول جايىلىم قۋىپ، كەڭ ساحارادا ءجۇرىپ جەر - سۋىنىڭ ءقادىر قاسيەتىن جەتىك بىلگەن، جايلى قونىس ىزدەي ءجۇرىپ، وسىمدىك قاسيەتىن مول بايىپتاعان. ونەردى قۇرمەتتەگەن حالىق شەبەرلەردى دە ىزگى ىلتيپاتپەن ەلدىڭ قۇرمەتتى ادامدارىنىڭ قاتارىنا قوستى. ارينە، حالىقتىڭ قولونەردى قاجەت ەتەتىن تاماشا ۇلگىلەرى كوپ. سولاردىڭ تابىلماي، تانىلماي جاتقان تۇرلەرى دە بارشىلىق. 
ايتالىق، قازاق حالقىندا ورمەك توقۋ، تەكەمەت باسۋ، سىرماق سىرۋ، تۇسكيىز جاساۋ سياقتى ونەرى كەڭ تاراعان. مىنە، وسىنداي مادەني مۇرانى كوش دەپ قاراماي، ونى بايىرعى بايلىعىمىز دەپ باعالاپ، حالقىمىزدىڭ تۇرمىس قاجەتىن وتەۋگە ءتيىمدى پايدالانۋىمىز كەرەك. حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ويۋ – ورنەگى – كەڭ دالانى مەكەندەگەن تالاي تايپالار ونەرىنىڭ اسەرى مەن زاماندار بويى قالىپتاسىپ، بەلگىلى ءبىر جۇيەگە كەلگەن ويۋ – ورنەك ۇلگىلەرى اندرونوۆ مادەنيەتى مەن بايىرعى ساق، عۇن، ءۇيسىن ونەرى مۇرالارىنان گەومەتريالىق زوومورفتىق (جان – جانۋارلاردىڭ تابيعي جانە فانتاستيكالىق بەينەلەرى) كوگەرىس ورنەك پەن قيال عاجايىپ ويۋ – ورنەكتەر (اسپاپ، جەر سيمۆولى) رەتىندە كورىنەدى. ولار نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىق، اڭشىلىق ادەت – عۇرىپ، ءۇي جابدىقتارى مەن ءسان – سالتانات بۇيىمدارىن، باتىرلار قارۋ جاراعىن اسەمدەۋگە قولدانىلعان. ۇنامدى جاسالىپ، بيازدى كوركەمدەنگەن ونەردىڭ كوش مۇرالارىنا (التىن تاجىلەر، اعاشتان، قىشتان، تەرىدەن وڭدەلىپ جاسالعان ىدىستار، تۇكتى كىلەمدەر مەن كەستەلى زاتتار ت. ب.) ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى VIII - ءشى عاسىرلاردا ويۋ – ورنەك ونەرىنىڭ ەرەكشە دامىعانىن كورسەتەدى. V - VII عاسىرلاردا زەرگەرلىك ونەرى مەن كىلەم توقۋ ونەرىنىڭ جان – جاقتى دامۋىنا بايلانىستى ويۋ – ورنەك اسەرى دە وركەندەي تۇسكەن. ەرتەدەن كەلە جاتقان ەسكەرتكىشتەردى: «قوشقار ءمۇيىز»، «تۇيە تابان»، ويۋلارى باسىم قولدانىلسا، V - i عاسىردان باستاپ «قىرىق ءمۇيىز»، «شىتىرمان»، «تاڭداي»، «قۇمان باۋ»، ت. ب. كۇردەلى ويۋ – ورنەكتەرمەن تولىققان. ويۋ – ورنەكتەر زاتتاردىڭ كولەمى مەن فورماسىنا، ەرەكشەلىگىن جۇمسالاتىن ماقساتتارىنا قاراي ويلاستىرىپ جاسالادى. كىلەمدەر العاش رۋ ۇلگىلەرىنە (كەرەي ۇلگى)، ويۋ – ورنەك تۇرىنە (تاقىر كىلەم، تۇكتى كىلەم، ت. ب.) قاراي اتالاتىن بولعان.
 قازاقتىڭ ءسان جانە قوسالقى ونەرى تۋىندىلارى ورتا عاسىرلاردا (VII - XVII ع.) كولەمى جاعىنان تۇرپاتتى، شەڭبەر مەن رومب پىشىنىنە كەلتىرىلىپ ايقىن ويۋ – ورنەكتەرمەن (ءىشىنارا قۇس پەن مايمىل) بەينەلى كوركەمدەمە XVIII - XIX عاسىرلاردا ۇلتتىق ءداستۇر جەتەكشى ورىن الا باستادى. ەرتەدە ءبىر ءادىل حان بولىپتى. سونىڭ جالىعى بويىنشا قول استىنداعى ەلدىڭ ويۋ، ورنەك، كەستە، باتىرما، توقىما، ويمىش، ءبادىز، تىگىن، شەكىمە، قۇيما ونەرلەرىن مەڭگەرگەنى سونشا ۇيلەرىنىڭ ءىشى - سىرتى، كيىم - كەشەكتەرى، جيھازدارى مەن بۇيىمدارى، قۇرال - سايماندارى، قارۋ - جاراقتارى تۇگەلدەي ويۋلانعان ءارى ورنەكتەلگەن اسەمدى دە كورىكتى ەكەن جانە ولار ءبىر - بىرىمەن ويۋ تىلىندە دە سويلەسە الاتىن بولىپتى. 
سول سەبەپتەن بۇل ەل باسقارۋشى ويۋ حان اتالىپ كەتەدى. جىلداردىڭ ءبىر جىلىندا بوتەن ەلدىڭ حانى سوعىس اشىپ، ويۋ حاندى ورنىنان الىپ، بيلىكتى ءوزى جۇرگىزەدى. ول ەسكى سالت، كونە ءداستۇر، بايىرعا ادەت، بۇرىنعى ادەپ، ەجەلگى ونەر بۇعان دەيىنگى مادەنيەت بەلگىلەرىنىڭ ءبارىن جويىپ، جاڭاشا قۇرماق بولىپتى. ءبىراق، ەسكى ويۋدىڭ ورنىنا جاڭا ويۋ تابا الماپتى. جاڭا دەگەننىڭ ءبارى ۇزاققا بارماي ۇمىت بولا بەرىپتى. بۇرىنعى ونەردى جاساۋشى شەبەرلەردىڭ كوبى ازايىپ، ازى جوعالۋعا اينالىپتى.
- ۋا – حان – يەم! مىنا رايىڭىزدان قايتىڭىز، تەرىس جولمەن كەتىپ بارا جاتىرسىز، - دەپ ءجون ايتقاننىڭ دا، ايتپاق بولعاننىڭ دا، ءتىپتى ونداي ادامدارمەن سىبايلاس ەكەن دەگەندەردىڭ دە كوزىن جويا بەرىپتى. سوندىقتان دا ونى حالىق جويۋ حان دەپ اتاپتى. بۇل كەزدە زىنداندا جاتقان ويۋ حان جاعدايدىڭ ءبارىن ەستىپ - ءبىلىپ جاتادى. ءبىر كۇنى جويۋ حاننىڭ جالعىز ۇلى اڭعا شىعادى. جولىنداعى اڭ اتاۋلىنى تۇگەل قىرىپ، ەتى مەن تەرىسىنە قارىق بولماق نيەتپەن ويىنا العانىن ىستەپ كەلە جاتقاندا ءبىر ۇكى مۇنىڭ بەتىنە شاپشيدى. بالا جانتالاسىپ اجىراتا ۇلگەرگەنشە ۇكى ونىڭ ەكى كوزىن ويىپ جىبەرەدى. ەش نارسە كورە الماي تەنتىرەپ كەلە جاتىپ، ءبىر جاردىڭ باسىنان قۇلاپ، كولگە باتىپ كەتەدى. بۇل كەزدە جويۋ حان ىزدەۋ سالىپ جاتىر ەدى. - «كىمدە كىم بالامنىڭ ءولىمىنىن ەستىرەر بولسا، سونىڭ باسىن الامىن» - دەپ جارلىق بەرگەن سوڭ ەشكىمنىڭ باتىلى بارمايدى. 
مۇنى ەستىگەن ويۋ حان بالانى ىزدەۋگە ءوزىنىڭ باراتىنىن حابارلايدى. جويۋ حان ونى زىنداننان شىعارىپ جولعا سالادى. ويۋ حان ءدارى - دارمەگىن، قۇرال - سايمانىن الىپ ورماندى ارالاپ كەلە جاتىپ، ءبىر تاستىڭ استىنان: – جويىلسىن، جويۋ حان! – دەپ قينالعان داۋىستى ەستيدى. تاستى كوتەرىپ قالسا، جانباسىنا وق تيگەن سۇرتىشقاندى كورەدى. ويۋ حان دەرەۋ اياعىن تاڭىپ، ءدارى قۇيىپ جونىنە جىبەرەدى. وسىلاي جولىندا كەزىككەن جارالى اڭ - قۇستىڭ ءبارىن ەمدەيدى. ەڭ اقىرى قاناتى سىنعان ۇكىنى دارىلەپ: – جويۋ حاننىڭ بالاسىن كوردىڭ بە؟ – دەپ سۇرايدى. – قانىپەزەر حان بالاسى جولىندا كەزىككەن سۇرتىشقاندى، ارقاردى، بۇعىنى، قوداستى، جولبارىستى جارالاپ، بالىقتى قۇرعاققا تاستاپ، ءبارىن قايتا ايلانىپ كەلىپ، سويىپ الماق بولعاندا مەن ونىڭ ەكى كوزىن شىعاردىم. ويتكەنى ول جارالاعاننىڭ ءبارىن ويۋ حان ەككەن ورماننىڭ ەڭ سوڭعى اڭدارى ەدى. حان بالاسى ءقازىر كول تۇبىندە ءولىپ جاتىر، - دەيدى ۇكى.
بولعان جايدىڭ شىندىعىنا كوزى جەتكەن بەتىنە تۇسىرەدى دە، الگى سىرماقتى جويۋ حانعا الىپ جۇرەدى. مۇنى كورگەن اش جالاڭاش حالىق سوڭىنان ەرەدى. حان سارايىنا كەلگەن سوڭ ويۋ حان سىرماقتى جويۋ حاننىڭ الدىنا جايىپ تاستايدى. سىرماقتىڭ ويۋى كوز جاۋىن الاتىن كورىكتى، بوياۋلارى ادام جانىن باۋراپ الاتىن سيقىرلى بولادى. جويۋ حان سىرماقتىڭ ويۋىنا قاراپ ويلانىپ ۇزاق وتىرىپ، ونداعى وقيعانى ىشتەي بىلايشا تارقاتادى:
– “بالام بيىك - بيىك تاۋلاردى”...
اسىپ، تەرەڭ - تەرەڭ سۋلاردان ءوتىپ قالىڭ جىنىس ورماندى ارالاپ
كۇندىز دە، تۇندە دە تالماي جۇرگەن ەكەن، جۇرگەن جولىندا ول ۇشقا قۇستارمەن
بەتتەسىپتى، بۇعىمەن كەزدەسىپتى، تاۋ تاعىسى ارقار دا جولىعىپتى، الدىنان قوداس. شىققان كورىنەدى، جورعالاعان تىشقاندار دا قارسى كەلگەندە ۇقسايدى، سورلى بالام جولبارىسپەن دە ارپالاسىپتى، بالىققا دا ۇشىراسىپتى، ايدىن كولگە دە ءتۇسىپتى، قايران ۇلىم الىپ كۇشتىڭ يەسى.
ەكەندىگىڭدى اڭدارعا كورسەتكەنشە، ەل ىشىندەگى دۇشپاندارىڭا نەگە كورسەتپەدىڭ؟ ءتىرىمىسىڭ؟ ءولىمىسىڭ؟ توقتا مىنا ويۋ نە دەپ تۇر؟ بالاڭ ەكىگە ءبولىندى – جانى رۋحقا، ءتانى ءارۋاققا ايلاندى دەپ تۇر ما؟... كەنەت جويۋ حان ورنىنان اتىپ تۇرىپ.
– و، جالعان! مەنىڭ جالعىز ۇلىمنىڭ شىنىمەن ولگەنىمە؟ ولتىرەم! – دەپ قىلىشىن سۋىرىپ ويۋ حانعا تونەدى.
سوندا ويۋ حان:
– دات تاقسىر! سەنىڭ “كىمدە - كىم بالاڭنىڭ ءولىمىن ەستىرتسە، سونىڭ باسىن الامىن” دەگەن جارلىعىڭ بار ەمەس پە ەدى، - دەيدى.
– ءيا، بار! – دەيدى قاھارلى حان.
– ەندەشە، بالاڭنىڭ ولگەنىن مەن دە مىنا حالىقتا سەنىڭ ءوز اۋزىڭنان ەستىپ تۇرمىز، “حاننىڭ ەكى ايتقانى ولگەنى”، الىنسا سەنىڭ باسىڭ الىنۋى كەرەك، - دەيدى ويۋ حان ساسپاي.
بۇكىل حالىق ونى قولپاشتاي جونەلەدى. ءسويتىپ جويۋ حان ءوز جارلىعى ءوزىنىڭ باسىن الۋعا سەبەپكەر بولىپتى. ويۋ حاندى ەل - جۇرتى اق كيىزگە وراپ، حان كوتەرىپ، اق بوز ۇيگە كوتەرىپ كىرگىزىپ، وتىرعىزىپ، اق تۇيە سويىپ ۇلان اسىر توي جاساپتى. كوپ ۇزاماي ەل ەڭسەسىن كوتەرىپ، ءتول ونەرىن جانداندىرا باستاپتى. حالىقتىڭ دا كۇنكورىسى جاقسارا باستايدى. زالىم جويۋ حان مەن ونىڭ ۇلى، وزدەرىنىڭ سونداي قاتىگەزدىگىنىڭ، جاۋىزدىعىنىڭ ارقاسىندا حالىقتىڭ الدىندا ولەدى. وسى اڭىزداعى ويۋ حاننىڭ بويىنداعى ادامگەرشىلىگى، كۇشتىلىگى جانە اقىل - وي پاراساتتىلىعى قاسيەتتەرىنىڭ قازىرگى جانە كەلەشەك ۇرپاققا بەرەر ءتالىم - تاربيەسى مول.