قيىن وقۋشىلارمەن جۇرگىزىلەتىن جۇمىستاردىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى
قيىن وقۋشىلارمەن جۇرگىزىلەتىن جۇمىستاردىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى
«قيىن وقۋشى» دەگەن تەرمين قازىرگى پراكتيكادا جەكە باسىن تارتىپكە سالۋ قاجەت بالالاردىڭ ورتاسىن بىلدىرەدى.
بۇعان ەرەسەكتەردىڭ تالابىنا، كەڭەسىنە قارسىلىق كورسەتەتىن ءتىلازار، ەركە، قىڭىر بالالار دا جاتادى. مۇنداي اۋىتقۋدىڭ ءىس جۇزىندەگى سەبەبىن انىقتاۋ ولارعا قاتاڭ تالاپ قويا جانە ءىس - ارەكەتتىڭ ۇجىمدىق فورماسىنا ەنگىزە وتىرىپ، بالالاردىڭ قاجەتتىلىگى مەن ىنتاسىنا نازار اۋدارۋ - ەركەلىك، قىڭىرلىق، ءتىلازارلىقتى بولدىرماۋ مەن ونى جەڭۋدىڭ نەگىزگى جولى.
مىنەز قۇلقى قيىن وقۋشىلار اراسىندا جۇرگىزىلگەن كوپتەگەن زەرتتەۋلەر قورىتىندىسى بويىنشا ۇلگەرمەۋشىلەر قاتارىن باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى تولىقتىرىپ وتىراتىن كورىنەدى. مىنەز - قۇلىقتىڭ مۇنداي بەلگىلەرىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ ءوزى بولاشاقتا الەۋمەتتىك - پسيحولوگيالىق دەزاداپتاسيانىڭ تۇراقتى تۇرلەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا، مىنەز - قۇلىق بۇزىلۋىنىڭ كلينيكالىق جانە كريمينولوگيالىق بەلگىلەرىنىڭ پايدا بولۋىنا اكەپ سوقتىرادى.
قيىن بالالاردىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى تەوريالىق تۇرعىدا تالقىلاندى. بۇل ماسەلەنىڭ ارى قاراي تالقىلانۋىنا ۇلەس قوسقان زەرتتەۋشىلەر قاتارى دا ءبىرشاما.
باستاۋىش مەكتەپ كەزەڭى بالانىڭ جەكە باسىنىڭ ارى قاراي قالىپتاسۋى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ونىڭ ومىرىندە مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان كۇننەن باستاپ ايتارلىقتاي وزگەرىستەر پايدا بولادى، بالا ءۇشىن جەتەكشى ورىن الاتىن وقۋ ارەكەتى قالىپتاسادى.
بالانىڭ جەكە قاسيەتتەرىنىڭ، پسيحيكاسىنىڭ دۇرىس دامىپ جەتىلۋى ءۇشىن پەداگوگتىك ۇجىمداردىڭ كاسىپتىك بىلگىرلىگى، اتا - انالاردىڭ سانالى كوزقاراسى جانە وسى پرينسيپتەرگە نەگىزدەلگەن مەكتەپ پەن وتباسى اراسىنداعى تىعىز وداق، ناتيجەلى جۇمىس قاجەت.
وقۋشىنىڭ جەكە باسىنا ءتان قاسيەتتەردى تەك «مەن» دەگەن قاسيەت تۇرعىسىنان عانا باعالاپ قويماي، ءتيىستى مولشەرلەرگە قالايشا باعىنادى، مىنەزى، ەرىك - جىگەرى قانداي، اشۋلانعىش، نە سابىرلى كەلە مە، اسەمدىكتى اجىراتۋدان تالعامى جانە وزگەلەرمەن قاتىناسى قانداي - وسى جونىنەن الىپ قاراۋعا بولادى.
مىنەزى قيىن بالالاردى مەكتەپ موتيۆاسياسى تومەنگى دەڭگەيمەن سيپاتتالادى.
مىنەز - قۇلقى تومەن بالالارمەن جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا ولاردىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسەپكە الىپ وتىرۋ كەرەك. ءوزىن - ءوزى باعالاۋ، ەڭ الدىمەن، جەكە تۇلعانىڭ ارەكەتى ارقىلى قالىپتاسادى. ءبىراق باعانى ءاردايىم اينالاداعى ادامدارى بەرەدى. وزىنە دەگەن سەنىمى وزگەلەردىڭ پىكىرى ارقىلى قالىپتاسادى. ەگەر اينالاداعى ادامدار بالاعا ۇنەمى دۇرىس قارىم - قاتىناس جاساسا، وندا ول ءوزىن وسى سىيلاستىققا لايىق ەكنمىن دەپ سانايدى، ال ەگەر كەرىسىنشە، ونىڭ جاساعان ىستەرىنىڭ كەمشىلىكتەرىن بەتىنە باسىپ، ۇرسىپ، جاراتپاي جاتسا، وعان ءوزىم لايىق ەمەسپىن دەگەننەن باسقا ەشتەڭە قالمايدى. جانە بۇل جاعدايدا بالانىڭ رەاكسياسى ءار ءتۇرلى بولادى.
قازىرگى زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، ءتارتىپ بۇزۋعا ەڭ ءبىرىنشى تۇرتكى بولعان وقيعا بالانى تىكەلەي تارتىپسىزدىككە اكەلمەيدى، اۋەلى قايعىعا بالانى اشۋلانشاقتىققا اكەلىپ سوقتىرادى.
مىنە ءتارتىپ بۇزۋ سودان پايدا بيۋولادى. ءتارتىپ بۇزۋشىلىقتىڭ سالدارىنىڭ نەگىزگى – ساباققا ۇلگەرە الماۋشىلىق. كەيبىر وقۋشى قۇربىلارىنان ساباقتا ارتا قالىپ قويىپ، ءتارتىپ بۇزۋىن وزىنشە باتىرلىق دەپ سانايدى. مۇنى وزگەلەردىڭ كوزىنشە كورسەتكىسى كەلەدى. بۇل كوبىنە مەنمەنسىگەن، بالا مىنەزىنىڭ دۇرىس تاربيەلەنۋىنەن بولادى. ءبىراق وسىلاي بولعان جاعدايدا دا، تارتىپسىزدىكتى بالانىڭ بويىنا ءبىرجولاتا ءسىڭىپ كەتكە ادەتتەن دەپ، بارلىق سەبەپتەن سودان ىزدەستىرۋگە بولمايدى. ويتكەنى، ءتارتىپ بۇزۋ تەك وزىنە عانا بايلانىستى ەمەس، ونىڭ ءۇي ىشىندەگى جاعدايلارعا دا، ايتالىق، اتا - انا بىرلىگىنىڭ جوقتىعىنا جانە بالاسىنا قويعان تالا،ىڭ ءار ءتۇرلى بولىپ كەلۋىنە بايلانىستى. بالا ۇنەمى جاقسى پسيحولوگيالىق جاعدايدا تاربيەلەنۋ، وقۋى، ءوسۋى قاجەت. سوندا بالادا جاعىمدى «مەن» بەينەسى قالىپتاسادى، وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگى تۋادى. مۇنداي «مەن» بەينەسى كەز - كەلگەن بالانىڭ جاقسى جاعدايدا، ناتيجەگە جەتۋىنە، دۇرىس دامۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
تاربيەسى قيىن بالالاردى تۋدىراتىن سەبەپتەردىڭ ءبىرى - بالالارىن وقىتۋدا، تاربيەلەۋدە اتا - انالاردىڭ جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىنىڭ جوقتىعى بالا مىنەزىندە مەيرىمسىزدىكتى، ياعني قاتىگەزدىكتى، دورەكىلىكتى، وزىمشىلدىكتى تۋعىزادى.
ەكىنشى سەبەپ - بۇل ۇيدەگى ساتسىزدىك، ماسكۇنەمدىك، ۇرىس - توبەلەس، ۇرلىق، اتا - انالاردىڭ جانە باسقا وتباسى مۇشەلەرىنىڭ جەڭىلتەك مىنەز - قۇلقى، ال بارىنەن جامانى – اجىراسۋ، نەكە بۇزۋ.
وتباسى تاربيەسىندە اتا – انالاردىڭ مىنەز - قۇلقى شەشۋشى فاكتور. «ءسىز ءوز بالاڭىزدىڭ تاربيەسىن باستاماس بۇرىن ءوزىڭىزدىڭ مىنەز-قۇلقىڭىزدى تەكسەرىڭىز» دەگەن بولاتىن ا. س. ماكارەنكو. ونىڭ ءسوزىن جالعاستىرا كەلىپ،... ەگەر ءسىز دورەكى جانە ماقتانشاق نەمەسە ماسكۇنەم بولساڭىز... ال، وندا سىزگە تاربيە تۋرالى ويلانۋدىڭ قاجەتى جوق.
ەگەر اكە ماسكۇنەم بولسا، مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار جۇيكە اۋرۋىنان (نيەۆروز)، ءجيى قويانشىق ۇستامادان (ەپيلەپسيا) ازاپ شەگەدى، ولاردىڭ اقىل - ويى باياۋ داميدى. مۇنداي بالالار ەنجار، تىنىمسىز، اشۋشاڭ كەلەدى. ءاربىر اتا - انا ازعىندىققا تۇسپەۋ ءۇشىن كۇش قابىلەتىن پايدالانىپ، بالالارعا مەيىرىمدى ونەگە مەن اسەر ەتۋ كەرەك.
ءۇشىنشى سەبەپ - ۇل بالاعا ۇنەمى جەتكىلىكسىز كوڭىل اۋدارىلادى. كەيبىر وتباسى بالانىڭ ىشكى دۇنيەسىن، تىلەكتەرىن، ويلارىن، قايعىسىن قورشاعان ورتاعا قاتىناسىن جەتە بىلە بەرمەيدى.
تاتۋ وتباسىندا اتا - انالار بالالاردىڭ كۇندەلىكتى ءومىرى مەن ءىس - ارەكەتىنە باسشىلىق جاسايدى. بالالاردىڭ وزدەرىنىڭ قۋانىشىن، قايعىلارىن، ويلارىن، ۋايىمدارىن بولىسۋگە ۇيرەتەدى، ساياسي ماسەلەلەردى، جاڭا فيلمدەر مەن كىتاپتاردى بىرلەسە وتىرىپ تالدايدى، وزدەرىنىڭ سۇيىكتى اندەرىن ورىندايدى.
وتباسى بالا ءۇشىن ءومىر مەكتەبى، وندا مەيىرباندىق، شىندىق، ادالدىق، قايرىمدىلىق، ەڭبەكسۇيگىشتىك، ت. ب. ءتارتىپ پەن مىنەز - قۇلىق قاسيەتتەرى داميدى جانە قالىپتاسادى. وتباسىندا قوعامنىڭ كەلەشەك ازاماتى وسەدى.
باسقاشا ايتقاندا، وتباسى جەكە ادامنىڭ ءتارتىبى جانە مىنەز - قۇلىق نەگىزىن قالايتىن ميكرو - ۇجىم.
ۆ. گ. ستەپانوۆ، ۆ. ا. كرۋتەسكيي مىنەز قۇلىقتاعى قيىندىق ماسەلەسىن قاراستىرا كەلە وقۋشىلاردى ەكى قاتارعا ءبولندى:
ءبىرىنشى قاتارعا ادامگەرشىلىك دامۋىندا جانە مىنەز - قۇلقىندا، شامامەن العاندا وتە ۇلكەن ەمەس اۋىتقۋشىلىقتارى بار وقۋشىلردى جاتقىزادى، ولار – ءتارتىپسىز، جالقاۋ، قىڭىر، دورەكى، وتىرىكشى بالالار. تارتىپتىلىك وزىنە جانە باسقالارعا دەگەن جوعارعى تالاپ قويۋشىلىق، كيىمىندەگى تازالىق جانە جيناقتىلىق سياقتى جانە ت. ب. كورسەتكىشتەردەن ايقىندالادى. ءتارتىپتى ەمەس مىنەز - قۇلىقتى وسىعان قاراما - قارسى كورسەتكىشتەردەن: جۇمىستان جالتارىپ كەتۋگە تىرىسۋ، بەرىلگەن تاپسىرمانى ورىنداماۋ، ادال ەمەستىك، ءوزىنىڭ جەكە قىزىعۋشىلىقتارىن دوستارىنىڭ اراسىندا جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسۋ، ۇنەمى ءتارتىپتى بۇزۋىنان جانە ت. ب. بايقالادى.
ەكىنشى قاتارعا جەكە اكسەنتۋاسياسىندا جانە مىنەز - قۇلقىندا قيىندىعى بار بالالاردى جاتقىزادى.
ۇلەسىمدىك تيپتەگى بالالار بارلىق جەكە قاسيەتتەرى قالىپتاسقاندىعىمەن سيپاتتالادى، ولاردىڭ قينالىس جانە ءقاۋىپ - قاتەرلىك سياقتى پسيحولوگيالىق فاكتورلاردى ءىس جۇزىندە قالىس قالادى. ولار ينتەللەكتىڭ جوعارى دەڭگەيىنە يە بولادى، كوپشىل، وزىنە سەنىمدى، ورىندالاتىن جۇمىسقا ادال نيەتپەن كىرىسەدى، ءوزىنىڭ مىنەز-قۇلقىنا ويداعىداي باعا بەرەدى.
الەۋمەتتىك - بولجامدى تيپىنە جاتاتىن بالالار ۇيلەسىمدى تيپ سياقتى جەكەلىكتىڭ تۇراقتى قۇرىلىسىنا يە بولادى، ءبىراق ولاردا جاعدايعا بايلانىستى وتە كۇشتى تاۋەلدىلىك، ءوزىن قورشاعان ورتامەن سايكەستەندىرۋگە تىرىسۋشىلىق، دۇرىس مىنەز - قۇلىق مولشەرىن ساقتاپ، ءىس - ارەكەت جاساۋعا دەگەن قاجەتتىلىكتەرى وزگەشەلەندىرەدى.
ۇستەمدىك تيپىندەگى بالالاردىڭ ايرىقشا ەرەكشەلىگى دەربەستىگى، تاۋەلسىزدىك، ءوزىن - ءوزى سەندىرۋگە تىرىسۋشىلىق. ولار وزدەرىنە وتە سەنىمدى، تاۋەكەل جاساۋعا بەيىم تۇرادى جانە الەۋمەتتىك باتىلدىققا يە بولادى.
ءقاۋىپ - قاتەرلى تيپتەگى بالالارعا جوعارى ەموسيونالدىق تۇراقسىزدىق، تىم مازاسىزدانۋ، ءقاۋىپ - قاتەرلىك تومەنگى سترەستىك، تۇراقتىلىق ءتان.
اسەرلەنگىش تيپتەگى بالالارعا جاسقانشاقتىق پەن ۇيالشاقتىق ءتان. بۇل تيپتەگى بالالار ءۇشىن ورەسكەلدىك، جىلىلىقتىڭ بولماۋى، باسقالاردىڭ كۇلۋى، پسيحوتراۆمدى جاعداي بولىپ تابىلادى.
ينتروۆەرتيۆتى تيپتەگى وقۋشىلاردىڭ تۇيىق، جاناسىمى كەمبالالار. ولار ءۇشىن بىرەۋلەرمەن بايلانىسقا ءتۇسۋ قيىندىق تۋدىرادى.
ءينفانتيۆتى تيپتەگى بالالاردان ەموسيونالدى - ەرىكتىك سفەرالارى جەتىلمەگەندىكتەن، وزىندىك شەشىم قابىلداۋداعى سەزىم دارمەنسىزدىگى، قورعانسىزدىعى كورىنەدى.
بالا كوپ جاعدايدا ءوزىن دۇرىس ۇستامايدى، ول ونىڭ تاربيەسىزدىگىنەن، قاجەتتى ءپوزيتيۆتى ءبىلىمنىڭ، داعدىسىنىڭ، اقلىنىڭ قالىس قالۋىنان، قاراۋسىز قالۋ، قورشاعان ورتانىڭ تەرىس ىقپالىنان، سونىڭ ناتيجەسىندە الەۋمەتتىك - پسيحولوگيالىق دەزاداپتاسياسىنىڭ دامۋىنان، ت. ب. كورىنەدى. بالاعا ءمۇعالىمنىڭ، اتا - انالارىنىڭ نەمقۇرايلىعىنىڭ ءورشۋى، قۇربى-قۇرداستارىمەن ءوزارا قارىم - قاتىناستىرىنىڭ دۇرىس بولماۋى قوعامدا قيىن بالانىڭ كوبەيۋىنە اكەلىپ سوعۋدا.
«قيىن وقۋشى» دەگەن تەرمين قازىرگى پراكتيكادا جەكە باسىن تارتىپكە سالۋ قاجەت بالالاردىڭ ورتاسىن بىلدىرەدى.
بۇعان ەرەسەكتەردىڭ تالابىنا، كەڭەسىنە قارسىلىق كورسەتەتىن ءتىلازار، ەركە، قىڭىر بالالار دا جاتادى. مۇنداي اۋىتقۋدىڭ ءىس جۇزىندەگى سەبەبىن انىقتاۋ ولارعا قاتاڭ تالاپ قويا جانە ءىس - ارەكەتتىڭ ۇجىمدىق فورماسىنا ەنگىزە وتىرىپ، بالالاردىڭ قاجەتتىلىگى مەن ىنتاسىنا نازار اۋدارۋ - ەركەلىك، قىڭىرلىق، ءتىلازارلىقتى بولدىرماۋ مەن ونى جەڭۋدىڭ نەگىزگى جولى.
مىنەز قۇلقى قيىن وقۋشىلار اراسىندا جۇرگىزىلگەن كوپتەگەن زەرتتەۋلەر قورىتىندىسى بويىنشا ۇلگەرمەۋشىلەر قاتارىن باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى تولىقتىرىپ وتىراتىن كورىنەدى. مىنەز - قۇلىقتىڭ مۇنداي بەلگىلەرىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ ءوزى بولاشاقتا الەۋمەتتىك - پسيحولوگيالىق دەزاداپتاسيانىڭ تۇراقتى تۇرلەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا، مىنەز - قۇلىق بۇزىلۋىنىڭ كلينيكالىق جانە كريمينولوگيالىق بەلگىلەرىنىڭ پايدا بولۋىنا اكەپ سوقتىرادى.
قيىن بالالاردىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى تەوريالىق تۇرعىدا تالقىلاندى. بۇل ماسەلەنىڭ ارى قاراي تالقىلانۋىنا ۇلەس قوسقان زەرتتەۋشىلەر قاتارى دا ءبىرشاما.
باستاۋىش مەكتەپ كەزەڭى بالانىڭ جەكە باسىنىڭ ارى قاراي قالىپتاسۋى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ونىڭ ومىرىندە مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان كۇننەن باستاپ ايتارلىقتاي وزگەرىستەر پايدا بولادى، بالا ءۇشىن جەتەكشى ورىن الاتىن وقۋ ارەكەتى قالىپتاسادى.
بالانىڭ جەكە قاسيەتتەرىنىڭ، پسيحيكاسىنىڭ دۇرىس دامىپ جەتىلۋى ءۇشىن پەداگوگتىك ۇجىمداردىڭ كاسىپتىك بىلگىرلىگى، اتا - انالاردىڭ سانالى كوزقاراسى جانە وسى پرينسيپتەرگە نەگىزدەلگەن مەكتەپ پەن وتباسى اراسىنداعى تىعىز وداق، ناتيجەلى جۇمىس قاجەت.
وقۋشىنىڭ جەكە باسىنا ءتان قاسيەتتەردى تەك «مەن» دەگەن قاسيەت تۇرعىسىنان عانا باعالاپ قويماي، ءتيىستى مولشەرلەرگە قالايشا باعىنادى، مىنەزى، ەرىك - جىگەرى قانداي، اشۋلانعىش، نە سابىرلى كەلە مە، اسەمدىكتى اجىراتۋدان تالعامى جانە وزگەلەرمەن قاتىناسى قانداي - وسى جونىنەن الىپ قاراۋعا بولادى.
مىنەزى قيىن بالالاردى مەكتەپ موتيۆاسياسى تومەنگى دەڭگەيمەن سيپاتتالادى.
مىنەز - قۇلقى تومەن بالالارمەن جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا ولاردىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسەپكە الىپ وتىرۋ كەرەك. ءوزىن - ءوزى باعالاۋ، ەڭ الدىمەن، جەكە تۇلعانىڭ ارەكەتى ارقىلى قالىپتاسادى. ءبىراق باعانى ءاردايىم اينالاداعى ادامدارى بەرەدى. وزىنە دەگەن سەنىمى وزگەلەردىڭ پىكىرى ارقىلى قالىپتاسادى. ەگەر اينالاداعى ادامدار بالاعا ۇنەمى دۇرىس قارىم - قاتىناس جاساسا، وندا ول ءوزىن وسى سىيلاستىققا لايىق ەكنمىن دەپ سانايدى، ال ەگەر كەرىسىنشە، ونىڭ جاساعان ىستەرىنىڭ كەمشىلىكتەرىن بەتىنە باسىپ، ۇرسىپ، جاراتپاي جاتسا، وعان ءوزىم لايىق ەمەسپىن دەگەننەن باسقا ەشتەڭە قالمايدى. جانە بۇل جاعدايدا بالانىڭ رەاكسياسى ءار ءتۇرلى بولادى.
قازىرگى زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، ءتارتىپ بۇزۋعا ەڭ ءبىرىنشى تۇرتكى بولعان وقيعا بالانى تىكەلەي تارتىپسىزدىككە اكەلمەيدى، اۋەلى قايعىعا بالانى اشۋلانشاقتىققا اكەلىپ سوقتىرادى.
مىنە ءتارتىپ بۇزۋ سودان پايدا بيۋولادى. ءتارتىپ بۇزۋشىلىقتىڭ سالدارىنىڭ نەگىزگى – ساباققا ۇلگەرە الماۋشىلىق. كەيبىر وقۋشى قۇربىلارىنان ساباقتا ارتا قالىپ قويىپ، ءتارتىپ بۇزۋىن وزىنشە باتىرلىق دەپ سانايدى. مۇنى وزگەلەردىڭ كوزىنشە كورسەتكىسى كەلەدى. بۇل كوبىنە مەنمەنسىگەن، بالا مىنەزىنىڭ دۇرىس تاربيەلەنۋىنەن بولادى. ءبىراق وسىلاي بولعان جاعدايدا دا، تارتىپسىزدىكتى بالانىڭ بويىنا ءبىرجولاتا ءسىڭىپ كەتكە ادەتتەن دەپ، بارلىق سەبەپتەن سودان ىزدەستىرۋگە بولمايدى. ويتكەنى، ءتارتىپ بۇزۋ تەك وزىنە عانا بايلانىستى ەمەس، ونىڭ ءۇي ىشىندەگى جاعدايلارعا دا، ايتالىق، اتا - انا بىرلىگىنىڭ جوقتىعىنا جانە بالاسىنا قويعان تالا،ىڭ ءار ءتۇرلى بولىپ كەلۋىنە بايلانىستى. بالا ۇنەمى جاقسى پسيحولوگيالىق جاعدايدا تاربيەلەنۋ، وقۋى، ءوسۋى قاجەت. سوندا بالادا جاعىمدى «مەن» بەينەسى قالىپتاسادى، وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگى تۋادى. مۇنداي «مەن» بەينەسى كەز - كەلگەن بالانىڭ جاقسى جاعدايدا، ناتيجەگە جەتۋىنە، دۇرىس دامۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
تاربيەسى قيىن بالالاردى تۋدىراتىن سەبەپتەردىڭ ءبىرى - بالالارىن وقىتۋدا، تاربيەلەۋدە اتا - انالاردىڭ جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىنىڭ جوقتىعى بالا مىنەزىندە مەيرىمسىزدىكتى، ياعني قاتىگەزدىكتى، دورەكىلىكتى، وزىمشىلدىكتى تۋعىزادى.
ەكىنشى سەبەپ - بۇل ۇيدەگى ساتسىزدىك، ماسكۇنەمدىك، ۇرىس - توبەلەس، ۇرلىق، اتا - انالاردىڭ جانە باسقا وتباسى مۇشەلەرىنىڭ جەڭىلتەك مىنەز - قۇلقى، ال بارىنەن جامانى – اجىراسۋ، نەكە بۇزۋ.
وتباسى تاربيەسىندە اتا – انالاردىڭ مىنەز - قۇلقى شەشۋشى فاكتور. «ءسىز ءوز بالاڭىزدىڭ تاربيەسىن باستاماس بۇرىن ءوزىڭىزدىڭ مىنەز-قۇلقىڭىزدى تەكسەرىڭىز» دەگەن بولاتىن ا. س. ماكارەنكو. ونىڭ ءسوزىن جالعاستىرا كەلىپ،... ەگەر ءسىز دورەكى جانە ماقتانشاق نەمەسە ماسكۇنەم بولساڭىز... ال، وندا سىزگە تاربيە تۋرالى ويلانۋدىڭ قاجەتى جوق.
ەگەر اكە ماسكۇنەم بولسا، مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار جۇيكە اۋرۋىنان (نيەۆروز)، ءجيى قويانشىق ۇستامادان (ەپيلەپسيا) ازاپ شەگەدى، ولاردىڭ اقىل - ويى باياۋ داميدى. مۇنداي بالالار ەنجار، تىنىمسىز، اشۋشاڭ كەلەدى. ءاربىر اتا - انا ازعىندىققا تۇسپەۋ ءۇشىن كۇش قابىلەتىن پايدالانىپ، بالالارعا مەيىرىمدى ونەگە مەن اسەر ەتۋ كەرەك.
ءۇشىنشى سەبەپ - ۇل بالاعا ۇنەمى جەتكىلىكسىز كوڭىل اۋدارىلادى. كەيبىر وتباسى بالانىڭ ىشكى دۇنيەسىن، تىلەكتەرىن، ويلارىن، قايعىسىن قورشاعان ورتاعا قاتىناسىن جەتە بىلە بەرمەيدى.
تاتۋ وتباسىندا اتا - انالار بالالاردىڭ كۇندەلىكتى ءومىرى مەن ءىس - ارەكەتىنە باسشىلىق جاسايدى. بالالاردىڭ وزدەرىنىڭ قۋانىشىن، قايعىلارىن، ويلارىن، ۋايىمدارىن بولىسۋگە ۇيرەتەدى، ساياسي ماسەلەلەردى، جاڭا فيلمدەر مەن كىتاپتاردى بىرلەسە وتىرىپ تالدايدى، وزدەرىنىڭ سۇيىكتى اندەرىن ورىندايدى.
وتباسى بالا ءۇشىن ءومىر مەكتەبى، وندا مەيىرباندىق، شىندىق، ادالدىق، قايرىمدىلىق، ەڭبەكسۇيگىشتىك، ت. ب. ءتارتىپ پەن مىنەز - قۇلىق قاسيەتتەرى داميدى جانە قالىپتاسادى. وتباسىندا قوعامنىڭ كەلەشەك ازاماتى وسەدى.
باسقاشا ايتقاندا، وتباسى جەكە ادامنىڭ ءتارتىبى جانە مىنەز - قۇلىق نەگىزىن قالايتىن ميكرو - ۇجىم.
ۆ. گ. ستەپانوۆ، ۆ. ا. كرۋتەسكيي مىنەز قۇلىقتاعى قيىندىق ماسەلەسىن قاراستىرا كەلە وقۋشىلاردى ەكى قاتارعا ءبولندى:
ءبىرىنشى قاتارعا ادامگەرشىلىك دامۋىندا جانە مىنەز - قۇلقىندا، شامامەن العاندا وتە ۇلكەن ەمەس اۋىتقۋشىلىقتارى بار وقۋشىلردى جاتقىزادى، ولار – ءتارتىپسىز، جالقاۋ، قىڭىر، دورەكى، وتىرىكشى بالالار. تارتىپتىلىك وزىنە جانە باسقالارعا دەگەن جوعارعى تالاپ قويۋشىلىق، كيىمىندەگى تازالىق جانە جيناقتىلىق سياقتى جانە ت. ب. كورسەتكىشتەردەن ايقىندالادى. ءتارتىپتى ەمەس مىنەز - قۇلىقتى وسىعان قاراما - قارسى كورسەتكىشتەردەن: جۇمىستان جالتارىپ كەتۋگە تىرىسۋ، بەرىلگەن تاپسىرمانى ورىنداماۋ، ادال ەمەستىك، ءوزىنىڭ جەكە قىزىعۋشىلىقتارىن دوستارىنىڭ اراسىندا جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسۋ، ۇنەمى ءتارتىپتى بۇزۋىنان جانە ت. ب. بايقالادى.
ەكىنشى قاتارعا جەكە اكسەنتۋاسياسىندا جانە مىنەز - قۇلقىندا قيىندىعى بار بالالاردى جاتقىزادى.
ۇلەسىمدىك تيپتەگى بالالار بارلىق جەكە قاسيەتتەرى قالىپتاسقاندىعىمەن سيپاتتالادى، ولاردىڭ قينالىس جانە ءقاۋىپ - قاتەرلىك سياقتى پسيحولوگيالىق فاكتورلاردى ءىس جۇزىندە قالىس قالادى. ولار ينتەللەكتىڭ جوعارى دەڭگەيىنە يە بولادى، كوپشىل، وزىنە سەنىمدى، ورىندالاتىن جۇمىسقا ادال نيەتپەن كىرىسەدى، ءوزىنىڭ مىنەز-قۇلقىنا ويداعىداي باعا بەرەدى.
الەۋمەتتىك - بولجامدى تيپىنە جاتاتىن بالالار ۇيلەسىمدى تيپ سياقتى جەكەلىكتىڭ تۇراقتى قۇرىلىسىنا يە بولادى، ءبىراق ولاردا جاعدايعا بايلانىستى وتە كۇشتى تاۋەلدىلىك، ءوزىن قورشاعان ورتامەن سايكەستەندىرۋگە تىرىسۋشىلىق، دۇرىس مىنەز - قۇلىق مولشەرىن ساقتاپ، ءىس - ارەكەت جاساۋعا دەگەن قاجەتتىلىكتەرى وزگەشەلەندىرەدى.
ۇستەمدىك تيپىندەگى بالالاردىڭ ايرىقشا ەرەكشەلىگى دەربەستىگى، تاۋەلسىزدىك، ءوزىن - ءوزى سەندىرۋگە تىرىسۋشىلىق. ولار وزدەرىنە وتە سەنىمدى، تاۋەكەل جاساۋعا بەيىم تۇرادى جانە الەۋمەتتىك باتىلدىققا يە بولادى.
ءقاۋىپ - قاتەرلى تيپتەگى بالالارعا جوعارى ەموسيونالدىق تۇراقسىزدىق، تىم مازاسىزدانۋ، ءقاۋىپ - قاتەرلىك تومەنگى سترەستىك، تۇراقتىلىق ءتان.
اسەرلەنگىش تيپتەگى بالالارعا جاسقانشاقتىق پەن ۇيالشاقتىق ءتان. بۇل تيپتەگى بالالار ءۇشىن ورەسكەلدىك، جىلىلىقتىڭ بولماۋى، باسقالاردىڭ كۇلۋى، پسيحوتراۆمدى جاعداي بولىپ تابىلادى.
ينتروۆەرتيۆتى تيپتەگى وقۋشىلاردىڭ تۇيىق، جاناسىمى كەمبالالار. ولار ءۇشىن بىرەۋلەرمەن بايلانىسقا ءتۇسۋ قيىندىق تۋدىرادى.
ءينفانتيۆتى تيپتەگى بالالاردان ەموسيونالدى - ەرىكتىك سفەرالارى جەتىلمەگەندىكتەن، وزىندىك شەشىم قابىلداۋداعى سەزىم دارمەنسىزدىگى، قورعانسىزدىعى كورىنەدى.
بالا كوپ جاعدايدا ءوزىن دۇرىس ۇستامايدى، ول ونىڭ تاربيەسىزدىگىنەن، قاجەتتى ءپوزيتيۆتى ءبىلىمنىڭ، داعدىسىنىڭ، اقلىنىڭ قالىس قالۋىنان، قاراۋسىز قالۋ، قورشاعان ورتانىڭ تەرىس ىقپالىنان، سونىڭ ناتيجەسىندە الەۋمەتتىك - پسيحولوگيالىق دەزاداپتاسياسىنىڭ دامۋىنان، ت. ب. كورىنەدى. بالاعا ءمۇعالىمنىڭ، اتا - انالارىنىڭ نەمقۇرايلىعىنىڭ ءورشۋى، قۇربى-قۇرداستارىمەن ءوزارا قارىم - قاتىناستىرىنىڭ دۇرىس بولماۋى قوعامدا قيىن بالانىڭ كوبەيۋىنە اكەلىپ سوعۋدا.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ساباعىندا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ
-
تاقىرىبى: سىر سۇلەيلەرىنىڭ شىعارمالارى. نۇرتۋعان جىراۋ (پرەزەنتاسيا تۇرىندە)
