ساكەن سەيفۋللين شىعارماسى
عىلىمي جوبا تاقىرىبى: ارقانىڭ كەربەز سۇلۋ كوكشەتاۋى،...
(كوكشەتاۋ پوەماسىنداعى تاۋلار سىرى)
جوبا جۇمىسىنىڭ ماقساتى: كوكشەتاۋ پوەماسىنداعى تاۋ اتاۋلارىنىڭ اڭىزدارمەن ساباقتاستىعىن انىقتاۋ
مىندەتى:
- اقىن ولەڭدەرىندەگى تابيعاتتى سۋرەتتەۋلەرىن زەرتتەۋ، سارالاۋ؛
- تابيعات سۇلۋلىعىن ادام تىرشىلىگىمەن بايلانىستىرۋىن بايقاۋ، ايالاۋعا ۇيرەنۋ، تابيعاتتىڭ كوركەم بەينەلەرىن كورە بىلۋگە ۇيرەنۋ.؛
- اقىننىڭ ويىن جاس ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ
جوبانىڭ وزەكتىلىگى: س. سەيفۋلليننىڭ كوكشەتاۋ پوەماسىنداعى تابيعات سۋرەتتەرىنىڭ ادام ومىرىمەن بايلانىستىلىعى، بەينەلى ءسوز سۇلۋلىعى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ عىلىمي بولجامى: س. سەيفۋللين ليريكاسىنداعى تابيعات سۋرەتتەرىنىڭ ومىرشەڭدىگى جوعارى، ءوزىنىڭ وقىرماندارىن رۋحاني بايىتۋعا ءوز ۇلەسىن ءارقاشاندا قوسادى، بولاشاق ۇرپاقتىڭ ولەڭدەردەن الارى كوپ ەكەندىگىن بولجادىم.
زەرتتەۋ ادىستەرى:
• ىزدەنىس
• حالىق اڭىزدارىن كوكشەتاۋ پوەماسىنداعى تابيعات سۋرەتتەرىمەن بايلانىستىرۋ
• جۇيەلى قورىتىندىلاۋ
ءى. كىرىسپە
ساكەن – ءبىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشىمىز،
ەل ءۇشىن ەڭىرەگەن ەر، قايتپاس قايسار كۇرەسكەر.
ساكەن – ولەڭنەن ورنەك ورگەن اقىن... (ن. ءا. نازاربايەۆ)
حح عاسىردىڭ 20 - 40 جىلدارى جەمىستى ەڭبەك ەتكەن قازاق ليريكتەرىنىڭ شىعارماشىلىقتارىنا كوز سالعاندا ولاردىڭ قاي - قايسىسىنىڭ دا اينالىپ
وتپەيتىن نىساناسى بار ەكەنىن كورۋگە بولادى. ول – تابيعات. تابيعات ليريكاسىنىڭ العاشقى بەلگى، نىشاندارىن حالىق پوەزياسىنان بايقاۋعا بولادى. شىندىعىندا دا، قازاقتىڭ حالىق پوەزياسىندا تابيعات سۋرەتى، جاراتىلىس كورىنىستەرى ۇلكەن ورىن الاتىنى بەلگىلى. بۇلاي بولۋى زاڭدى نارسە ەدى. كەڭ دالادا كوشىپ جۇرگەن، كۇندەلىكتى ءومىرى جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە دە كەڭ ساحارادا، اشىق اسپان استىندا، وزەن - سۋدىڭ جاعاسىندا وتەتىن قازاقتىڭ ءوزىن ءاردايىم تابيعاتتىڭ اياسىندا، باۋىرىندا وتىرعانداي سەزىنۋى تاڭعالارلىق قۇبىلىس ەمەس. قاي جازۋشىنىڭ شىعارماسىن الىپ قاراساق تا، تابيعات نازاردان تىس قالعان ەمەس. تابيعاتتىڭ اتقارار ءرولى دە ءار شىعارمادا ءار باسقا. ءبىر شىعارمادا كەيىپكەرىنىڭ قانداي ەكەنىن كورسەتسە، ەندى ءبىر شىعارمادا مىنەزىن كورسەتەدى. كەلەسى ءبىر شىعارمادا تابيعاتتىڭ جەكە - دارا ءوز اسەمدىگى بەرىلسە، ەندى بىرىندە تابيعاتتىڭ ادام ەرەكشەلىكتەرىمەن بايلانىسىن كورسەتەدى.
قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى ساكەن سەيفۋلليننىڭ شىعارمالارىنىڭ كوبى عاجايىپ تابيعات سۋرەتتەرى، قايتالانباس سۇلۋ كورىنىس، ويتكەنى تابيعات اقىنعا قاناتتى شابىت بەرەدى. اقىن ولەڭدەرىندە تابيعاتتى كوركەم سۋرەتتەۋمەن قاتار ونى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگىنە، مىنەز-قۇلقىنا بايلانىستى جىرلادى.
زەرتتەۋ ماقساتىم: كوكشەتاۋ پوەماسىنداعى تاۋ اتاۋلارىنىڭ اڭىزدارمەن ساباقتاستىعىن انىقتاۋ
مىندەتى:
- اقىن ولەڭدەرىندەگى تابيعاتتى سۋرەتتەۋلەرىن زەرتتەۋ، سارالاۋ؛
- تابيعات سۇلۋلىعىن ادام تىرشىلىگىمەن بايلانىستىرۋىن بايقاۋ، ايالاۋعا ۇيرەنۋ، تابيعاتتىڭ كوركەم بەينەلەرىن كورە بىلۋگە ۇيرەنۋ.؛
- اقىننىڭ ويىن جاس ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ
مەنىڭ ويىمشا، مەنىڭ تاڭداعان تاقىرىبىم وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن دامىتۋعا، ادامنىڭ تابيعاتپەن قانداي تىعىز بايلانىسى بار ەكەندىگىنە ىقپال تيگىزەدى. مەن ساكەن شىعارمالارىن وقىپ، زەرتتەي كەلە، تابيعات قۇبىلىس ادام تىرشىلىگىنە كوپ اسەر ەتەتىندىگىنە كوزىم جەتتى.
تابيعاتتى اقىن ولەڭدەرىندە قالاي بەينەلەپ سۋرەتتەگەنىن انىقتاۋ ماقساتىندا ءار ءتۇرلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، كوپتەگەن كىتاپتاردى وقىپ، سارالادىم. وسىلاي زەرتتەي كەلە ساكەننىڭ تابيعاتتى سۋرەتتەگەن كوكشەتاۋ پوەماسىنداعى تاۋلاردىڭ اتالۋ سىرىنا كوڭىل ءبولدىم.
2. 1. سىرعا تولى عاجايىپ ولكە
كوكشەتاۋ پوەماسى 1929 جارىق كوردى. بۇل كەزەڭ سوۆەتتىك ءومىردىڭ ەڭ ءبىر بەلەڭدى ۋاقىتىمەن شەندەسىپ جاتىر. بۇل پوەما سىناققا كوپ ۇشىرادى. ساكەنگە بۇگىننەن الشاقتاپ وتكەندى اڭسادىڭ، وتكەن داۋىرگە كوڭىل ءبولدىڭ دەگەن ايىپ تاعىلدى. وسىنداي جان - جاقتى قىسىمعا قاراماي ساكەن قۇندى شىعارمانى دۇنيەگە اكەلدى. پوەما 4 بولىمنەن، 47 تاراۋدان قۇرىلعان. باستالا بەرە كوكشەنىڭ ادەمى تابيعاتىن كولى مەن تەرەگىن، قاراعايى مەن قايىڭىن، تاۋ مەن تاسىن، اۋاسى مەن سۋىن تامىلجىتا سۋرەتتەيدى. تابيعات سۇلۋلىعىنا، ەل مەن جەر تاريحىن، ەسكى اقىندارىن، شەجىرەسىن قوسىپ سۇلۋلىق پەن رۋحاني بايلىق ۇيلەسىمدىلىگىن جىر ەتەدى. اقىن وقجەتپەس، جەكە باتىر، بۋراباي اتاۋلارى جونىندە اڭىزدى ەل، جەر تاريحىمەن بىرگە بەرەدى. اقىن تابيعات سۇلۋلىعىنا ادامدار سۇلۋلىعىن، جەر، ەل تاريحىنىڭ تەرەڭ تامىرىن كوركەم بەينەلەر جان دۇنيەسىنىڭ ىزگىلىگىنە سايكەستەندىرىپ، كوكشەنىڭ ءقادىر - قاسيەتىن جەرىمەن، وندا تىرشىلىك ەتكەن ەلىمەن بىرگە جىرلايدى.
اقىننىڭ ايگىلى "كوكشەتاۋ" پوەماسى قازاق جەرىنىڭ ەڭ ءبىر كوركەم، ساۋلەتتى ءوڭىرىنىڭ ەستەن كەتپەس مىنانداي كەرەمەت سۇلۋ سۋرەتتەرىنەن باستالادى:
ارقانىڭ كەربەز سۇلۋ كوكشەتاۋى،
دامىلسىز سۇلۋ بەتىن جۋعان جاۋىن.
جان - جاقتان ەرتەلى - كەش بۇلتتار كەلىپ،
جۇرەدى ءبىلىپ كەتىپ ەسەن - ساۋىن...
مەن بۇل ولەڭ شۋماقتارىنان وندا سۋرەتتەلگەن مولدىرەگەن كۇمىس ايناداي سەكسەن كولدىڭ اياسىندا، كوك مۇنارعا ورانىپ، كوشكەن بۇلتتارمەن ەسەن - اماندىق سۇراسىپ، سۇلۋ ءجۇزىن ءالسىن - ءالسىن اق جاۋىنمەن جۋىپ، نۇر جايناعان كەربەز ارۋ كوكشەتاۋ تابيعاتىنىڭ كورىنىستەرىن ءوز كوزىمەن كورىپ، جۇپار اۋاسىمەن راحاتتانا تىنىستاپ، قالىڭ قاراعاي، اق قايىڭدارىنىڭ سىبدىرىن ءوز قۇلاعىمەن ەستىپ تۇرعانداي اسەر الامىن.
پوەماداعى ليريكالىق كەيىپكەر - كوكشەتاۋ. بارلىق وقيعا «وقجەتپەس»، «جۇمباقتاس»، «جەكە باتىر» ايقىن سۋرەتتەلىپ، كوكشەتاۋ وبرازىن اشىپ، كۇشەيتە تۇسۋگە جاردەم بەرەدى.
سىرشىل دا ويشىل اقىن، سۇلۋلىق جىرشىسى تابيعاتتى وندا مەكەندەگەن ادامنىڭ كوڭىل كۇيىمەن، جاسامپاز ەڭبەگىمەن بايلانىستىرا جان بىتىرە سۋرەتتەيدى.
ساكەن كوكشە اڭىزدارىنىڭ ىشىنەن جەكە باتىر، بۋراباي، وقجەتپەس، جۇمباقتاس تۋرالى اڭگىمەلەردى ءبولىپ الدى.[4]
ساكەن اقىن جىرلاعان كوكشە. كوركىنە كوز تويمايدى. سۇلۋلىعىنا سۇقتاناسىڭ. تۋعان ەلىڭدە وسىنداي جەر جانناتىنىڭ بارىنا شۇكىرشىلىك ەتەسىڭ. كوكشە ءوڭىرى دەمالۋعا بارعان ءبىر توپ اقىن - جازۋشىلاردى وسىلاي باۋىرىنا تارتتى. تىلسىم تابيعاتى قۇپيا سىرلارىنا ءۇڭىلتتى. ءوڭىردىڭ شىرايى - شەجىرە، ءار تاسى - تاريح، ايشىقتى جەرى - اڭىز...
2. 2. قويناۋى اڭىزعا كومكەرىلگەن سۇلۋ كوكشە.
ساكەننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسى نەگىزىنەن، كوكشەتاۋعا بايلانىستى وسىنداي حالىق اڭىزدارىنا قۇرىلادى. ءدال وسى تۇرعىدان «كوكشەتاۋ» پوەماسى قازاق ادەبيەتىنە ءىنجۋ – مارجان بوپ تاعىلعان قۇندى دۇنيە دەسەك بولادى.
اقىن پوەمانىڭ شىعارمالىق سيۋجەتىن، ادامداردىڭ اراسىنداعى قارىم - قاتىناسقا قۇرعان. وقيعالار، قاقتىعىستار، ءىس - ارەكەتتەر كەيىپكەرلەردىڭ مىنەزىن اشىپ كورسەتكەن.
پوەمادا كوكشەتاۋعا بايلانىستى ەل ىشىندە ايتىلىپ، بىردەن - بىرگە كوشىپ كەلە جاتقان اڭىز - اڭگىمەلەردى جىگىن اجىراتقىسىزداي ۇجىمداستىرىپ، اقىندىق قۇدىرەتپەن جىرلاي بىلگەن.
پوەمانى كوكشە تابيعاتىنىڭ سۇلۋ كوركىن سۋرەتتەۋدەن باستاعان اقىن، ول تۋرالى ەل ىشىندە تولىپ جاتقان اڭىزدار بارلىعىنا نازار اۋدارادى.
جەكە باتىر.
بولىپتى باياعىدا جەكە باتىر،
تاۋ باعىپ جاتادى ەكەن تىگىپ شاتىر.
ءبىر كۇنى قاراۋىلدا قالعىپ كەتىپ،
سول باتىر بۇگىنگىشە ۇيىقتاپ جاتىر.
- ءيا، تابيعات قانداي سۇلۋ تاۋدىڭ ءوزى دە باتىر بەينەسىندە ۇيىقتاپ جاتىر.
جەكە باتىر – بۋراباي تاۋىنىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان تاۋ.
بۋراباي اۋدانى جەرىندە. الىستان تاۋدىڭ نوبايى ساقتىقتى ويلاپ دۋلىعاسى مەن بولات ساۋىتىن شەشپەي ماڭگى ۇيقىعا كەتكەن ساقالدى باتىردىڭ بەينەسىن ەلەستەتەدى. اڭىز بويىنشا ەرتەرەكتە الىپ كۇش يەسى، ارمانشىل ءبىر باتىر وسى وڭىردە ءومىر ءسۇرىپتى. جاس كەزىندە ۋايىم - قايعى دەگەندى ەلەمەي وزىنشە دۋمانداتىپ ءومىر سۇرەدى. ەر جەتكەندە جوقشىلىق پەن حالىق مۇڭىن كورىپ، قاباعىن كىربىڭ شالادى. تۋعان جەرىنە جوڭعارلار مەن قالماقتار ءجيى - ءجيى شاپقىنشىلىق جاساپ وتىرعان. اۋىلداردىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرىپ، استان - كەستەڭ قيراتىپ، جاۋ اسكەرى ءتورت - تۇلىك مال تابىندارى مەن قورعانسىز ادامداردى ايداپ كەتەدى. ال ەل ءىشى ءبىر - بىرىمەن قالىڭدىق پەن جايىلىمدىققا تالاسىپ، كۇندە قىرقىسىپ، اۋىز بىرلىككە كەلە المايدى. بۇنى كورگەن جاس باتىر بارىنە قولىن ءبىر سىلتەپ، اۋىلدان كەتۋدى ويلايدى. ەركىن ءجۇرىپ، ب ا ق پەن بايلىق ىزدەگىسى كەلەدى. «مۇمكىن بولسا اۋىلداستارىما جاقسىلىق جاساسام سوندا ولار تىنىشتالار ما ەدى» – دەگەن ويمەن كەتپەكشى بولىپ، وزىنە بولات قىلىش پەن دۋلىعا، ۇستىنە ساۋىت سوعىپ كيىپ، باقىت ىزدەپ جولعا شىعادى. جول ۇستىندە جەكە باتىرعا باسقا اۋىلدىڭ باتىرلارى جولىعادى. ولار دا باقىت جولىنا جالعىز شىققان ەكەن. جاۋمەن ءبىرىنشى بولىپ قازاق باتىرى جولىعادى. قالىڭ قول ونىڭ الدىن بوگەپ، قورشاۋعا الادى. ول جاۋمەن ۇزاق شايقاسادى. جاۋ قارا ماساداي قۇجىناپ، شەگىرتكەدەي ۇيمەلەپ، باتىردىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتەدى. ونىڭ كوزى كورمەي، قۇلاعى ەستىمەي قالادى. سوندا عانا ول باقىت ءۇشىن جالعىز كۇرەسۋدىڭ قاتە ەكەنىن تۇسىنەدى، اھ ۇرىپ وكىنەدى. الىپ تۇلعالى باتىر ءال - دارمەنى قۇرىپ، تۋعان دالاسىنا شالقاسىنان قۇلاپ ءتۇسىپ، تاسقا اينالادى، ماڭگىلىك ۇيقىعا بەرىلەدى. جەكە باتىر بەتەگەلى دالادا تاس بولىپ جاتىر.[6]
پوەمانى وقىپ وتىرعاندا ساكەننىڭ نەگىزگى ويى — كوكشەنىڭ كوركەم تابيعاتىن جىرلاۋ بولعاندىعىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ول قانداي ۋاقيعانى اڭگىمەلەسە دە كوكشەتاۋدىڭ تابيعات بايلىعىمەن، كولىنىڭ، تاۋىنىڭ اسەم كورىنىستەرىمەن بايلانىستىرىپ، سوعان مەڭزەي وتىرادى. كەيدە ول وزىنشە تاۋعا، شىڭعا، كولگە پورترەت، مىنەزدەمە بەرەدى. جەكە باتىردى ول ۇيىقتاپ جاتقان باتىر كۇيىندە:
باتىردىڭ قىرىققا تاياۋ كەلگەن جاسى،
دەنەسى بيىك جوتا، تاۋداي باسى،
ساقالى ءتوسىن جاپقان، قىر مۇرىندى،
كيۋلى باستا جاتىر دۋلىعاسى،— دەپ بەينەلەيدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
(كوكشەتاۋ پوەماسىنداعى تاۋلار سىرى)
جوبا جۇمىسىنىڭ ماقساتى: كوكشەتاۋ پوەماسىنداعى تاۋ اتاۋلارىنىڭ اڭىزدارمەن ساباقتاستىعىن انىقتاۋ
مىندەتى:
- اقىن ولەڭدەرىندەگى تابيعاتتى سۋرەتتەۋلەرىن زەرتتەۋ، سارالاۋ؛
- تابيعات سۇلۋلىعىن ادام تىرشىلىگىمەن بايلانىستىرۋىن بايقاۋ، ايالاۋعا ۇيرەنۋ، تابيعاتتىڭ كوركەم بەينەلەرىن كورە بىلۋگە ۇيرەنۋ.؛
- اقىننىڭ ويىن جاس ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ
جوبانىڭ وزەكتىلىگى: س. سەيفۋلليننىڭ كوكشەتاۋ پوەماسىنداعى تابيعات سۋرەتتەرىنىڭ ادام ومىرىمەن بايلانىستىلىعى، بەينەلى ءسوز سۇلۋلىعى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ عىلىمي بولجامى: س. سەيفۋللين ليريكاسىنداعى تابيعات سۋرەتتەرىنىڭ ومىرشەڭدىگى جوعارى، ءوزىنىڭ وقىرماندارىن رۋحاني بايىتۋعا ءوز ۇلەسىن ءارقاشاندا قوسادى، بولاشاق ۇرپاقتىڭ ولەڭدەردەن الارى كوپ ەكەندىگىن بولجادىم.
زەرتتەۋ ادىستەرى:
• ىزدەنىس
• حالىق اڭىزدارىن كوكشەتاۋ پوەماسىنداعى تابيعات سۋرەتتەرىمەن بايلانىستىرۋ
• جۇيەلى قورىتىندىلاۋ
ءى. كىرىسپە
ساكەن – ءبىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشىمىز،
ەل ءۇشىن ەڭىرەگەن ەر، قايتپاس قايسار كۇرەسكەر.
ساكەن – ولەڭنەن ورنەك ورگەن اقىن... (ن. ءا. نازاربايەۆ)
حح عاسىردىڭ 20 - 40 جىلدارى جەمىستى ەڭبەك ەتكەن قازاق ليريكتەرىنىڭ شىعارماشىلىقتارىنا كوز سالعاندا ولاردىڭ قاي - قايسىسىنىڭ دا اينالىپ
وتپەيتىن نىساناسى بار ەكەنىن كورۋگە بولادى. ول – تابيعات. تابيعات ليريكاسىنىڭ العاشقى بەلگى، نىشاندارىن حالىق پوەزياسىنان بايقاۋعا بولادى. شىندىعىندا دا، قازاقتىڭ حالىق پوەزياسىندا تابيعات سۋرەتى، جاراتىلىس كورىنىستەرى ۇلكەن ورىن الاتىنى بەلگىلى. بۇلاي بولۋى زاڭدى نارسە ەدى. كەڭ دالادا كوشىپ جۇرگەن، كۇندەلىكتى ءومىرى جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە دە كەڭ ساحارادا، اشىق اسپان استىندا، وزەن - سۋدىڭ جاعاسىندا وتەتىن قازاقتىڭ ءوزىن ءاردايىم تابيعاتتىڭ اياسىندا، باۋىرىندا وتىرعانداي سەزىنۋى تاڭعالارلىق قۇبىلىس ەمەس. قاي جازۋشىنىڭ شىعارماسىن الىپ قاراساق تا، تابيعات نازاردان تىس قالعان ەمەس. تابيعاتتىڭ اتقارار ءرولى دە ءار شىعارمادا ءار باسقا. ءبىر شىعارمادا كەيىپكەرىنىڭ قانداي ەكەنىن كورسەتسە، ەندى ءبىر شىعارمادا مىنەزىن كورسەتەدى. كەلەسى ءبىر شىعارمادا تابيعاتتىڭ جەكە - دارا ءوز اسەمدىگى بەرىلسە، ەندى بىرىندە تابيعاتتىڭ ادام ەرەكشەلىكتەرىمەن بايلانىسىن كورسەتەدى.
قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى ساكەن سەيفۋلليننىڭ شىعارمالارىنىڭ كوبى عاجايىپ تابيعات سۋرەتتەرى، قايتالانباس سۇلۋ كورىنىس، ويتكەنى تابيعات اقىنعا قاناتتى شابىت بەرەدى. اقىن ولەڭدەرىندە تابيعاتتى كوركەم سۋرەتتەۋمەن قاتار ونى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگىنە، مىنەز-قۇلقىنا بايلانىستى جىرلادى.
زەرتتەۋ ماقساتىم: كوكشەتاۋ پوەماسىنداعى تاۋ اتاۋلارىنىڭ اڭىزدارمەن ساباقتاستىعىن انىقتاۋ
مىندەتى:
- اقىن ولەڭدەرىندەگى تابيعاتتى سۋرەتتەۋلەرىن زەرتتەۋ، سارالاۋ؛
- تابيعات سۇلۋلىعىن ادام تىرشىلىگىمەن بايلانىستىرۋىن بايقاۋ، ايالاۋعا ۇيرەنۋ، تابيعاتتىڭ كوركەم بەينەلەرىن كورە بىلۋگە ۇيرەنۋ.؛
- اقىننىڭ ويىن جاس ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ
مەنىڭ ويىمشا، مەنىڭ تاڭداعان تاقىرىبىم وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن دامىتۋعا، ادامنىڭ تابيعاتپەن قانداي تىعىز بايلانىسى بار ەكەندىگىنە ىقپال تيگىزەدى. مەن ساكەن شىعارمالارىن وقىپ، زەرتتەي كەلە، تابيعات قۇبىلىس ادام تىرشىلىگىنە كوپ اسەر ەتەتىندىگىنە كوزىم جەتتى.
تابيعاتتى اقىن ولەڭدەرىندە قالاي بەينەلەپ سۋرەتتەگەنىن انىقتاۋ ماقساتىندا ءار ءتۇرلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، كوپتەگەن كىتاپتاردى وقىپ، سارالادىم. وسىلاي زەرتتەي كەلە ساكەننىڭ تابيعاتتى سۋرەتتەگەن كوكشەتاۋ پوەماسىنداعى تاۋلاردىڭ اتالۋ سىرىنا كوڭىل ءبولدىم.
2. 1. سىرعا تولى عاجايىپ ولكە
كوكشەتاۋ پوەماسى 1929 جارىق كوردى. بۇل كەزەڭ سوۆەتتىك ءومىردىڭ ەڭ ءبىر بەلەڭدى ۋاقىتىمەن شەندەسىپ جاتىر. بۇل پوەما سىناققا كوپ ۇشىرادى. ساكەنگە بۇگىننەن الشاقتاپ وتكەندى اڭسادىڭ، وتكەن داۋىرگە كوڭىل ءبولدىڭ دەگەن ايىپ تاعىلدى. وسىنداي جان - جاقتى قىسىمعا قاراماي ساكەن قۇندى شىعارمانى دۇنيەگە اكەلدى. پوەما 4 بولىمنەن، 47 تاراۋدان قۇرىلعان. باستالا بەرە كوكشەنىڭ ادەمى تابيعاتىن كولى مەن تەرەگىن، قاراعايى مەن قايىڭىن، تاۋ مەن تاسىن، اۋاسى مەن سۋىن تامىلجىتا سۋرەتتەيدى. تابيعات سۇلۋلىعىنا، ەل مەن جەر تاريحىن، ەسكى اقىندارىن، شەجىرەسىن قوسىپ سۇلۋلىق پەن رۋحاني بايلىق ۇيلەسىمدىلىگىن جىر ەتەدى. اقىن وقجەتپەس، جەكە باتىر، بۋراباي اتاۋلارى جونىندە اڭىزدى ەل، جەر تاريحىمەن بىرگە بەرەدى. اقىن تابيعات سۇلۋلىعىنا ادامدار سۇلۋلىعىن، جەر، ەل تاريحىنىڭ تەرەڭ تامىرىن كوركەم بەينەلەر جان دۇنيەسىنىڭ ىزگىلىگىنە سايكەستەندىرىپ، كوكشەنىڭ ءقادىر - قاسيەتىن جەرىمەن، وندا تىرشىلىك ەتكەن ەلىمەن بىرگە جىرلايدى.
اقىننىڭ ايگىلى "كوكشەتاۋ" پوەماسى قازاق جەرىنىڭ ەڭ ءبىر كوركەم، ساۋلەتتى ءوڭىرىنىڭ ەستەن كەتپەس مىنانداي كەرەمەت سۇلۋ سۋرەتتەرىنەن باستالادى:
ارقانىڭ كەربەز سۇلۋ كوكشەتاۋى،
دامىلسىز سۇلۋ بەتىن جۋعان جاۋىن.
جان - جاقتان ەرتەلى - كەش بۇلتتار كەلىپ،
جۇرەدى ءبىلىپ كەتىپ ەسەن - ساۋىن...
مەن بۇل ولەڭ شۋماقتارىنان وندا سۋرەتتەلگەن مولدىرەگەن كۇمىس ايناداي سەكسەن كولدىڭ اياسىندا، كوك مۇنارعا ورانىپ، كوشكەن بۇلتتارمەن ەسەن - اماندىق سۇراسىپ، سۇلۋ ءجۇزىن ءالسىن - ءالسىن اق جاۋىنمەن جۋىپ، نۇر جايناعان كەربەز ارۋ كوكشەتاۋ تابيعاتىنىڭ كورىنىستەرىن ءوز كوزىمەن كورىپ، جۇپار اۋاسىمەن راحاتتانا تىنىستاپ، قالىڭ قاراعاي، اق قايىڭدارىنىڭ سىبدىرىن ءوز قۇلاعىمەن ەستىپ تۇرعانداي اسەر الامىن.
پوەماداعى ليريكالىق كەيىپكەر - كوكشەتاۋ. بارلىق وقيعا «وقجەتپەس»، «جۇمباقتاس»، «جەكە باتىر» ايقىن سۋرەتتەلىپ، كوكشەتاۋ وبرازىن اشىپ، كۇشەيتە تۇسۋگە جاردەم بەرەدى.
سىرشىل دا ويشىل اقىن، سۇلۋلىق جىرشىسى تابيعاتتى وندا مەكەندەگەن ادامنىڭ كوڭىل كۇيىمەن، جاسامپاز ەڭبەگىمەن بايلانىستىرا جان بىتىرە سۋرەتتەيدى.
ساكەن كوكشە اڭىزدارىنىڭ ىشىنەن جەكە باتىر، بۋراباي، وقجەتپەس، جۇمباقتاس تۋرالى اڭگىمەلەردى ءبولىپ الدى.[4]
ساكەن اقىن جىرلاعان كوكشە. كوركىنە كوز تويمايدى. سۇلۋلىعىنا سۇقتاناسىڭ. تۋعان ەلىڭدە وسىنداي جەر جانناتىنىڭ بارىنا شۇكىرشىلىك ەتەسىڭ. كوكشە ءوڭىرى دەمالۋعا بارعان ءبىر توپ اقىن - جازۋشىلاردى وسىلاي باۋىرىنا تارتتى. تىلسىم تابيعاتى قۇپيا سىرلارىنا ءۇڭىلتتى. ءوڭىردىڭ شىرايى - شەجىرە، ءار تاسى - تاريح، ايشىقتى جەرى - اڭىز...
2. 2. قويناۋى اڭىزعا كومكەرىلگەن سۇلۋ كوكشە.
ساكەننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسى نەگىزىنەن، كوكشەتاۋعا بايلانىستى وسىنداي حالىق اڭىزدارىنا قۇرىلادى. ءدال وسى تۇرعىدان «كوكشەتاۋ» پوەماسى قازاق ادەبيەتىنە ءىنجۋ – مارجان بوپ تاعىلعان قۇندى دۇنيە دەسەك بولادى.
اقىن پوەمانىڭ شىعارمالىق سيۋجەتىن، ادامداردىڭ اراسىنداعى قارىم - قاتىناسقا قۇرعان. وقيعالار، قاقتىعىستار، ءىس - ارەكەتتەر كەيىپكەرلەردىڭ مىنەزىن اشىپ كورسەتكەن.
پوەمادا كوكشەتاۋعا بايلانىستى ەل ىشىندە ايتىلىپ، بىردەن - بىرگە كوشىپ كەلە جاتقان اڭىز - اڭگىمەلەردى جىگىن اجىراتقىسىزداي ۇجىمداستىرىپ، اقىندىق قۇدىرەتپەن جىرلاي بىلگەن.
پوەمانى كوكشە تابيعاتىنىڭ سۇلۋ كوركىن سۋرەتتەۋدەن باستاعان اقىن، ول تۋرالى ەل ىشىندە تولىپ جاتقان اڭىزدار بارلىعىنا نازار اۋدارادى.
جەكە باتىر.
بولىپتى باياعىدا جەكە باتىر،
تاۋ باعىپ جاتادى ەكەن تىگىپ شاتىر.
ءبىر كۇنى قاراۋىلدا قالعىپ كەتىپ،
سول باتىر بۇگىنگىشە ۇيىقتاپ جاتىر.
- ءيا، تابيعات قانداي سۇلۋ تاۋدىڭ ءوزى دە باتىر بەينەسىندە ۇيىقتاپ جاتىر.
جەكە باتىر – بۋراباي تاۋىنىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان تاۋ.
بۋراباي اۋدانى جەرىندە. الىستان تاۋدىڭ نوبايى ساقتىقتى ويلاپ دۋلىعاسى مەن بولات ساۋىتىن شەشپەي ماڭگى ۇيقىعا كەتكەن ساقالدى باتىردىڭ بەينەسىن ەلەستەتەدى. اڭىز بويىنشا ەرتەرەكتە الىپ كۇش يەسى، ارمانشىل ءبىر باتىر وسى وڭىردە ءومىر ءسۇرىپتى. جاس كەزىندە ۋايىم - قايعى دەگەندى ەلەمەي وزىنشە دۋمانداتىپ ءومىر سۇرەدى. ەر جەتكەندە جوقشىلىق پەن حالىق مۇڭىن كورىپ، قاباعىن كىربىڭ شالادى. تۋعان جەرىنە جوڭعارلار مەن قالماقتار ءجيى - ءجيى شاپقىنشىلىق جاساپ وتىرعان. اۋىلداردىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرىپ، استان - كەستەڭ قيراتىپ، جاۋ اسكەرى ءتورت - تۇلىك مال تابىندارى مەن قورعانسىز ادامداردى ايداپ كەتەدى. ال ەل ءىشى ءبىر - بىرىمەن قالىڭدىق پەن جايىلىمدىققا تالاسىپ، كۇندە قىرقىسىپ، اۋىز بىرلىككە كەلە المايدى. بۇنى كورگەن جاس باتىر بارىنە قولىن ءبىر سىلتەپ، اۋىلدان كەتۋدى ويلايدى. ەركىن ءجۇرىپ، ب ا ق پەن بايلىق ىزدەگىسى كەلەدى. «مۇمكىن بولسا اۋىلداستارىما جاقسىلىق جاساسام سوندا ولار تىنىشتالار ما ەدى» – دەگەن ويمەن كەتپەكشى بولىپ، وزىنە بولات قىلىش پەن دۋلىعا، ۇستىنە ساۋىت سوعىپ كيىپ، باقىت ىزدەپ جولعا شىعادى. جول ۇستىندە جەكە باتىرعا باسقا اۋىلدىڭ باتىرلارى جولىعادى. ولار دا باقىت جولىنا جالعىز شىققان ەكەن. جاۋمەن ءبىرىنشى بولىپ قازاق باتىرى جولىعادى. قالىڭ قول ونىڭ الدىن بوگەپ، قورشاۋعا الادى. ول جاۋمەن ۇزاق شايقاسادى. جاۋ قارا ماساداي قۇجىناپ، شەگىرتكەدەي ۇيمەلەپ، باتىردىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتەدى. ونىڭ كوزى كورمەي، قۇلاعى ەستىمەي قالادى. سوندا عانا ول باقىت ءۇشىن جالعىز كۇرەسۋدىڭ قاتە ەكەنىن تۇسىنەدى، اھ ۇرىپ وكىنەدى. الىپ تۇلعالى باتىر ءال - دارمەنى قۇرىپ، تۋعان دالاسىنا شالقاسىنان قۇلاپ ءتۇسىپ، تاسقا اينالادى، ماڭگىلىك ۇيقىعا بەرىلەدى. جەكە باتىر بەتەگەلى دالادا تاس بولىپ جاتىر.[6]
پوەمانى وقىپ وتىرعاندا ساكەننىڭ نەگىزگى ويى — كوكشەنىڭ كوركەم تابيعاتىن جىرلاۋ بولعاندىعىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ول قانداي ۋاقيعانى اڭگىمەلەسە دە كوكشەتاۋدىڭ تابيعات بايلىعىمەن، كولىنىڭ، تاۋىنىڭ اسەم كورىنىستەرىمەن بايلانىستىرىپ، سوعان مەڭزەي وتىرادى. كەيدە ول وزىنشە تاۋعا، شىڭعا، كولگە پورترەت، مىنەزدەمە بەرەدى. جەكە باتىردى ول ۇيىقتاپ جاتقان باتىر كۇيىندە:
باتىردىڭ قىرىققا تاياۋ كەلگەن جاسى،
دەنەسى بيىك جوتا، تاۋداي باسى،
ساقالى ءتوسىن جاپقان، قىر مۇرىندى،
كيۋلى باستا جاتىر دۋلىعاسى،— دەپ بەينەلەيدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ادىستەمەلىك ۇسىنىستار مۇعالىمگە 8 - سىنىپ ءبىلىم الۋشىلارىنا «گەومەتريا» ءپانى بويىنشا جيىنتىق باعالاۋدى جوسپارلاۋ، ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋگە كومەك قۇرالى رەتىندە قۇراستىرىلعان. ءبولىم بويىنشا جيىنتىق...
-
ترەنينگ تاقىرىبى:«ادام ومىرىندەگى ەموسيا ءرولى جانە ونىڭ تۇرلەرى».
