شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى
ارتىنا مول مۇرا قالدىرعان شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى 1858 جىلدىڭ 24 شىلدەسى كۇنى بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ اباي اۋدانىندا تۋىپ، 1931 جىلدىڭ 21 قىركۇيەگىندە سول مەكەندە قايتىس بولدى. ول اسقان اقىندىعىنا قوسا، جازۋشى، اۋدارماشى ءارى كومپوزيتور بولعان. شاكارىم - ۇلى ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى، ناقتىراق ايتساق، قۇنانبايدىڭ ۇلكەن ايەلى كۇنكەدەن تۋعان قۇدايبەردىنىڭ بالاسى. قۇدايبەردى 36 جاسىندا قايتىس بولعاندا، شاكارىم جەتى جاستا ەكەن. ۇلى ابايدىڭ «اتادان التاۋ، انادان تورتەۋ» دەگەندەگى اتالاس اعاسى وسى قۇدايبەردى بولادى. جاستاي جەتىم قالعان شاكارىم اتاسى قۇنانبايدىڭ باۋىرىندا ءوسىپ ەرجەتەدى. اقىندىققا باۋلىپ تاربيەلەگەن ۇلى اباي ونىڭ ايگىلى اقىن بولىپ قالىپتاسۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقادى. بەس جاسىنان وقىپ، از عانا جىلدا ساۋاتىن اشقان زەيىندى دە زەرەك جاس كونە تۇرىك، اراب، پارسى تىلدەرىن يگەرىپ، كوپ ۇزاتپاي ورىس ءتىلىن دە ەركىن مەڭگەرەدى. اراب، پارسى، تۇرىك تىلدەرىن ءوزىنىڭ تۋعان اناسى دامەتكەننەن (شىن اتى تولەبيكە. – م.ج.) ۇيرەنسە اكەسى قۇدايبەردى ەسكى كىتاپتاردى، قازاقتىڭ كونە قيسسا–داستاندارىن، اقىن، جىراۋلاردىڭ ولەڭ، جىرلارىن جاتقا ايتاتىن كىسى بولعان دەسەدى. وسىنداي تاربيە كورىپ وسكەن شاكارىمنىڭ ولەڭگە دەگەن قۇشتارلىعىنىڭ ويانۋىنا وسى ۇلگى قولايلى جاعداي جاسايدى. بۇعان بالا شاكارىمنىڭ اكەسى قۇدايبەردى قايتىس بولعاندا ايتقان مىنا ءبىر تىرناق الدى ولەڭى دالەل بولا الادى. دالادا ويناپ جۇرگەن جاس شاكارىم ورلەپ بارا جاتقان ءبىر جۇلدىز قۇرتىن ءولتىرىپ الادى. ازدان سوڭ ءوزىنىڭ سول ىسىنە ءارى اكەسىنىڭ ءولىمى ەسىنە ءتۇسىپ، مىنا ءبىر ولەڭ جولدارىن جۇلدىز قۇرتى اتىنان سۋىرىپ سالىپ ايتسا كەرەك:
«ءولتىردىڭ، ونان تاپتىڭ قانداي پايدا،
ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرۋشى ەم جازدا سايدا.
ءولىمنىڭ قاندايلىعىن كوزىڭ كوردى،
كەشەگى ءتىرى جۇرگەن اكەڭ قايدا؟!
مەنىڭ دە جەتىم قالدى بالالارىم،
ولار دا جىلايدى ىزدەپ انالارىن.
ءوزىڭ جەتىم، جەتىمدى اياساڭشى،
جوق ەكەن باسىڭدا مي-سانالارىڭ!»
وسى بولعان وقيعانى اجەلەرىنە كەلىپ ايتقان جاس شاكارىمگە ولار «ەندى بۇدان بىلاي ولەڭ شىعارما!» دەپ تىيىم سالىپتى. مۇنى ەستىگەن اباي ءتىرى تۇقىمنان شىققاندارعا ولەڭ جازۋ ايىپ سانالاتىنىن بىلە تۇرا، الگى انالارعا قارسى، «ولەڭ جازبا دەۋ دۇرىس ەمەس» دەپ شاكارىمدى قورعاپ قالىپتى. وسى ءبىر اۋىز ءسوز شاكارىمنىڭ اقىن بولىپ قالىپتاسۋىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. ەسەيە كەلە شاكارىم اعاسى ابايدىڭ سول ۇمىتىلماس قامقورلىعىن ەسكە الىپ: «اباي بولماسا، مەنىڭ اقىن بولۋىم ەكىتالاي ەدى» دەگەن ەكەن. وسىنداي شەشۋشى ءومىر كەزەڭدەرىن اقىن ءوزىنىڭ «مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» اتتى كولەمدى جىرىندا ءىرى-ىرى ءۇش داۋىرگە ءبولىپ قاراستىرىپ، العاشقىسى، قۇنانباي قاجى مەن اناسىنىڭ تاربيەسىندە وتكەن جيىرما جىل دەسە، ەكىنشىسى، بولىستىقپەن زايا كەتكەن جيىريا جىل، ال سوڭعى وتىز ەكى جىل اباي اينالاسىندا وتكەن ىزدەنۋ، ءوسىپ جەتىلۋ مەرزىمى ەدى دەپ كورسەتەدى. ءسويتىپ، اقىن العاشقى قىرىق جىلدىق ءومىرىن ناتيجەسىز، زايا كەتكەن دەسە، سوڭعى جىلداردى عانا جەمىستى كەزەڭ دەپ سانايدى. اقىن ءوزىنىڭ 19 جاستا جازعان «جاستارعا» اتتى ولەڭىندە دە ۇلى ۇستازىنىڭ ءوز ومىرىنەن الاتىن ورنى مەن ءمانىن، ءتىپتى كەيىنگى بۋىن جاستارعا دەگەن اسەر-ىقپالىن ورىندى باعالاپ:
«كەل، جاستار، ءبىز ءبىر ءتۇرلى جول تابالىق،
ارام، ايلا، زورلىقسىز مال تابالىق.
وشپەس ءومىر، تاۋسىلماس مال بەرەرلىك
ءبىر ءبىلىمدى دانىشپان جان تابالىق.
ساق بولالىق، ءبىر شوقىپ، ءبىر قارالىق!
قاراۋىلدار مەزگىل عوي، تۇر، قارالىق!
ءجۇز ايتقانمەن، وزگەنىڭ ءبارى نادان،
جالىنالىق ابايعا، ءجۇر بارالىق!
مىناۋ اباي – ءبىر عالىم جول شىعارلىق،
زامانداسى بولمادى ءسوزدى ۇعارلىق.
امالى جوق، اينالدى ەندى بىزگە،
كۇن تۋدى ەتەگىنە جابىسارلىق!» - دەيدى.
وسىنداي ارنالى باعىت بەرەتىن ولەڭ جولدارى اقىن وقۋ، ءبىلىمسىز ناداندىق پەن قاراڭعىلىق تۇنەگىندە قالعان حالقىن وياتىپ، ونىڭ مادەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋى ءۇشىن، اباي ۇستانعان جولدى جاستارعا ۇلگى ەتىپ ۇسىنادى، الداعى جارقىن بولاشاقتىڭ تەك جاستارعا بايلانىستى ەكەنىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، ناداندىقتان ارىلۋعا ۇندەپ، نادانداردىڭ ارتىنا ەشنارسە قالمايتىنىن ەسكەرتەدى:
«سەندەردەن بەلگى نەڭ قالار،
جەمتىگىن جەگەن جەم قالار.
اقىلى داريا ابايدان
تاۋسىلماس قورى – كەن قالار!» - دەيدى.
شاكارىم ءوزى جەمىستى كەزەڭ دەپ اتاعان جىلدارىندا دا ۇلى اباي باستاعان يگى ءداستۇردى جالعاستىرۋعا، ەل ءومىرىنىڭ شىندىق كورىنىستەرىن كوركەم بەينەلەۋگە ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى، ادەبيەتىمىزگە سان الۋان پوەزيالىق تۋىندىلارمەن قاتار پروزا مەن اۋدارما سالاسىندا دا ءمانى زور ەڭبەكتەر قالدىردى، ۇلى ابايدىڭ لايىقتى شاكىرتى بولا ءبىلدى. وسىعان وراي ۇلى جازۋشىمىز م. اۋەزوۆتىڭ شاكارىم جونىندە ايتقان مىنا ءبىر ساليقالى پىكىرى ويعا ورالادى: «ابايدىڭ ءدال ءوز تۇسىندا، ءوز داۋىرىندە ەڭبەك ەتكەن اقىندار تورتەۋ. ونىڭ ەكەۋى اقىلباي، ماعاۋيا – ابايدىڭ بالالارى. قالعان ەكەۋى – كوكباي، شاكارىم. وسى ءتورت اقىن ابايدىڭ ناعىز تولىق ماعىناسىنداعى شاكىرتتەرى. ابايدان اتالىق، اعالىق، ۇستازدىق تاربيە الۋدان باسقا، بۇلار اباي باسشىلىعىمەن ءوز جاندارىنان جىرلار دا جازعان... اباي ولارعا تاقىرىپ بەرىپ، ولەڭدەرىن سىنايدى، تۇزەيدى، قالاي تۇزەتۋدىڭ جولىن ايتادى. ءدالىن ايتقاندا، مىنالار ابايدىڭ اقىن-شاكىرتتەرى ەسەپتى دە، اباي الدى ولارعا جازۋشىنىڭ مەكتەبى سياقتى بولادى» (م. اۋەزوۆ. اباي قۇنانبايەۆ. ماقالالار مەن زەرتتەۋلەر. الماتى، 1967. 244-ب.)، - دەپ كورسەتەدى.
شاكارىم ءوز بەتىنشە دە كوپ ىزدەنىپ ايگىلى ءتول تۋىندىلارىنان تىس، اراب، پارسى، ورىس ادەبيەتىنىڭ اسىل ۇلگىلەرىن دە قازاقشاعا اۋدارىپ، ادەبيەتىمىزگە ۇلكەن ۇلەس قوستى، الايدا وسى شىعارمالارىنىڭ جارىق كورمەگەندەرى كەزىندە قولدى بولىپ كەتكەن ەدى. سول سەبەپتى بۇلاردىڭ باس – اياعىن قۇراپ، جيناقتاپ، تۇگەندەگەن اقىننىڭ بالاسى احات بولدى. ول شاكارىمنىڭ سان الۋان ولەڭدەرى مەن داستاندارىن، پروزاسى مەن اۋدارمالارىن تىرنەكتەپ جيناپ، ءوزى بىلەتىندەرىن قولدان كوشىرىپ، ورتالىقتاعى كىتاپحانالارعا تاپسىردى. اقىننىڭ 1988 جىلعى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن كولەمدى جيناعىن قۇراستىرۋعا دا بەلسەنە قاتىستى.
بۇل ورايدا احاتتىڭ تاعى ءبىر ەلەۋلى ەڭبەگى: اكەسىنىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىنىڭ قاي جىلدارى، قانداي جاعدايدا جازىلعانىن ءدال انىقتاپ بەرگەنى دەر ەدىم. بۇل – اقىننىڭ كوزقاراس تانىمى مەن ءوي-ورىسىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىن اشىپ تانۋ ءۇشىن عىلىمعا اسا قاجەتتى ەكەنى ءمالىم. بۇدان تىس ول كىسى شاكارىم ومىرىنە تىكەلەي ساۋلە تۇسىرەتىن ءمانى زور وقيعالاردى ءوزىنىڭ «شاكارىم جايىنداعى ەستەلىكتەر» اتتى قولجازباسىنا (74 بەت) ەنگىزىپ، ۇزىندىلەرىن جاريالاپ كەتتى. مۇندا شاكارىمنىڭ شىعارماشىلىق ءومىرىنىڭ اسا ءماندى قىرلارى مەن ادامگەرشىلىك بيىك تۇلعاسى اسەرلى دە ۇتىمدى باياندالعان.
مىنە، وسىنداي اسىل اعامەن ويلاماعان جەردەن تانىسىپ ءبىلىسۋدىڭ، بىرگە جۇمىس ىستەۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. بۇل 1968 جىلدىڭ جارقىراعان جازى ەدى. مەن قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ ىستەپ جۇرگەن كەزىم بولاتىن-دى. ينستيتۋت باسشىلىعى مەن ادەبيەت تاريحى ءبولىمىنىڭ سول كەزدەگى مەڭگەرۋشىسى، بەلگىلى ءىرى عالىم ىسقاق تاكىم ۇلى دۇيسەنبايەۆ شاكارىمنىڭ بالاسى احات قۇدايبەردييەۆتى اقىننىڭ شىعارمالار جيناعىن قۇراستىرۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنە جۇكتەلدى دە، احات اعا ەكەۋمىز قولجازبانى دايىنداۋشى بولىپ بەكىتىلدىك.
ۋادەلى مەزەتتە عىلىم اكادەمياسىنىڭ سول كەزدەگى ساۋلەتتى ءۇيىنىڭ ءۇشىنشى قاباتىندا ورنالاسقان ءبىزدىڭ بولمەگە احات اقساقال كىرىپ كەلدى. ۇزىن بويلى، شوقشا ساقالدى، قاپساعاي دەنەلى، اق سۇر كىسى ەكەن. سالەمدەسىپ سويلەسكەننەن كەيىنگى ءبىر بايقاعانىم: ءجۇزى جىلى، مەيىرىمدى، باسەڭ داۋىسپەن كۇلىپ سويلەيتىن ادام ەكەن. ۇستىندە قاراپايىم ەۋروپا كوستيۋمى، تاققان وردەندەرى مەن مەدالدارى بار. كوپ جىلدار بويى وسى الماتىدا ءمۇعالىم بولىپ ىستەگەن ەكەن، ال كوكىرەگىندەگى الگى بەلگىلەر سول تاربيەشىلىك قىزمەتى ءۇشىن بەرىلگەن ماراپاتتاۋلار ەكەنى اڭعارىلادى.
اڭگىمە ارقاۋى شاكارىمنىڭ ازاماتتىق اقتالۋىنان كەيىنگى (1957 ج.) «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 1959 جىلعى ءبىر بەتىن تۇگەل الىپ جاتقان اقىننىڭ سۋرەتى مەن ءبىر توپ ولەڭدەرىنىڭ جاريالانۋى جايلى، سول باسىلىمدى جاريالاتقان رەداكتوردىڭ جازالانۋ ماسەلەسى جايىندا بولدى. بۇل – سول تۇستا اقىن مۇراسىنىڭ ءجيى-جيى ءسوز بولىپ، مۇنىڭ اقىرى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ شاكارىمدى اقتاۋ تۋرالى ارنايى قاۋلى قابىلداۋىنا كەلىپ ۇلاستى (1988 ج.). ەندى اقىن شىعارمالارىن باسپا بەتىندە تولىق جاريالاۋ ماسەلەسى قولعا الىنىپ، بۇرىن بىزدە دايىن تۇرعان شاكارىم شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق قولجازباسىن «جاسۋشى» باسپاسىنا تاپسىردىق. بۇل جيناقتىڭ باسىلۋىنا كەتكەن ولقىلىق، بۇرمالاۋلار جونىندە ءسال كەيىنىرەك ءسوز بولادى...
احاڭنىڭ قاراپايىمدىلىعى مەن كىشىپەيىلدىگىنە قوسا، اكەسىنىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ مولدىعى ەرەكشە قايران قالدىردى. ءماتىندى سالىستىرا وقۋ، ءوزارا سالىستىرۋ بارىسىندا ءقايسىبىر ولەڭدەردىڭ جولدارى مەن جەكە سوزدەرىن ايقىنداۋدا كەز-كەلگەن تارماقتى تۇتقيىلدان سۇراي قالساڭ، ءسال عانا ويلانىپ قولما-قول جاۋاپ بەرىپ، سول جولداردى ءارى قاراي جاتقا ايتىپ جالعاستىرا جونەلەتىن. «بۇل قاي ولەڭنەن ەدى، ويلانىپ كورەيىنشى» دەگەندى بىردە-بىر رەت ەستىگەن ەمەسپىن، سوندىقتان ىشتەي «احاڭ شاكارىم ولەڭدەرىن تۇگەلدەي جاتقا بىلەدى ەكەن» دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم. بۇعان ول كىسىنىڭ الدەقالاي، كەزدەيسوق ايتقاندارى عانا ەمەس، تالاي رەت تاپ باسىپ جاتقا ايتقان ءدال جاۋاپتارى ايقىن دالەل.
شاكارىم جيناعىن باسپاعا دايىنداۋ جۇمىسى بىردەن ىسكە اساتىنداي شارۋا بولعان جوق. ءبىزدىڭ ينستيتۋت پەن ورتالىق كىتاپحانا قورلارىنداعى شاكارىم قولجازبالارى مەن وزگە دە مۇرالاردىڭ، سونداي-اق بۇرىن جارىق كورگەن اقىن كىتاپتارىن ءوزارا سالىستىرۋ، ماتىندەگى وزگەرگەن سوزدەردى سۇرىپتاپ لايىقتىسىن الۋ ءىسى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەرى ءسوزسىز. بۇل كۇردەلى جۇمىستى يگەرىپ شەشۋدە دە احات اعانىڭ كومەگى وراسان زور بولدى. بۇل عىلىم ءۇشىن ءمان-ماڭىزى اسا زور ىستەرگە كەزىندە احاڭ قوسقان العىرلىق پەن بىلىكتىلىكتى ەرەكشە ىلتيپاتپەن ءبولىپ اتاعان ءجون.
احات اعاي، ءالى ەسىمدە، جۇمىسقا ءبىر رەت تە كەشىگىپ كەلەگەن ەمەس. كەلىسىلگەن قولجازبالاردى ءوزارا سالىستىرىپ وقۋعا نە ماشينكادان شىققان ولەڭدەردى سالىستىرۋعا بىردەن كىرىسەدى. ارا-تۇرا، ءسوز ورايى كەلگەندە، اتاسى قۇدايبەردى مەن اكەسى شاكارىمنىڭ تاربيەدەن قانعا سىڭگەن ادالدىعى مەن ادىلدىگىن ايتا وتىرۋدى ۇناتاتىن. بىردە اتاسى قۇدايبەردىنىڭ ادىلدىگىنە وراي، مىناداي وقيعانى ورتاعا جايىپ سالعانى بار. اتاسى كەشقۇرىم قاس قارايا قولىندا بۇركىتى بار اڭنان قايتىپ كەلە جاتسا، وزەن بويىمەن ورلەگەن ءبىر توپ ەركەك پەن ايەلدەردى كورەدى، ءبارىنىڭ ارقاسىندا ارقالاعان قاپشىقتارىنىڭ سىرتىنان قان تابى بايقالادى. قۇدايبەردىنىڭ قولىنداعى بۇركىت اڭ كەزدەسپەي قانعا تىلەك ءبىلدىرىپ ۇشپاقشى بولعاندا، ول قۇسىن بوساتپاي، تەز بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتەدى. ايەل، ەركەكتەر ساسقانىنان قاپتارىن استىنا باسىپ وتىرا كەتسە كەرەك. قۇدايبەردى مۇنىڭ ءبارىن ىستەگەن دامەتكەن ەكەنىن سەزسە دە، بىلگەن سىڭاي تانىتپاپتى. ۇيگە كەلگەن سوڭ، ول ەتتى ءبولىپ بەرگەن دامەتكەنگە: «ءبىز وسىلاردىڭ (ەت ارقالاعانداردىڭ. – م.ج) ادال نيەتتەرىمەن سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن اقتارلىق نە ىستەدىك؟ باعاناعى ەت ارقالاعان جاياۋلارعا جولىققاننان كەيىن ويلاپ تاپقانىم: بۇلار كەدەي ەل، الىم-شىعان تولەۋگە شاماسى جوق... دامەتكەن سەن ولار ءۇشىن ارتىق سوعىم سويعىزىپ، بۇگىنگىدەي جاياۋ ارقالاتپا، باس بىلەتىن تۇيەلەرگە ارتتىرىپ جىبەر... بۇلاردى ءبىر نارسەگە مۇقتاج ەتپەلىك» - دەپتى. احات وسى تۇستا: «شاكارىمنىڭ دە بىرەۋدى باي، بىرەۋدى كەدەي دەپ الالاپ بولمەگەنى وسىنداي تاربيەنىڭ ناتيجەسىنەن بولسا كەرەك» دەپ وي ءتۇيدى.
احاتتىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى مەن ءسوز سويلەۋ مانەرى مەيلىنشە كىشىپەيىل، سىپايى بولاتىن. اكەسى تۋرالى ايتقاندا، اعامىز كوزى ۇشقىن اتىپ شابىتتانا، اسەرلەنە سويلەيتىن. قارا سوزدەرىنىڭ ءوزى كەيدە ۇندەسە ۇيقاسىپ، ولەڭ جولدارى سەكىلدى بولىپ قۇيىلىپ وتىراتىن. بىردە جۇمىسقا ەرتەرەك كەلسەم، مەن وتىراتىن ۇستەلدىڭ ۇستىندە ولەڭ جازىلعان ءبىر بەت قاعاز جاتىر ەكەن. «جيناقتى دايىنداۋ كەزىندە قالىپ قويعان شاكارىم ولەڭدەرى شىعار» دەپ ويلاپ، وقىپ كورسەم ءفالساپالىق ءمانى بار كوركەم جىر ەكەن. احاڭ جۇمىسقا كەلگەن سوڭ ءمانىسىن انىقتاپ سۇراسام، الگى ولەڭنىڭ احاڭنىڭ ءوز تۋىندىسى ەكەنى ءمالىم بولدى. كەيىن بارىپ وسى جايتتىڭ انىعىنا كوز جەتكىزدىم: احات اعاي دا ولەڭنەن قۇر الاقان ەمەس، اقىندىعى اۋەلدەن بار ەكەنى بەلگىلى بولدى. ءوز ولەڭدەرىن بىلاي قويىپ، اكە پارىزىن الدىمەن وتەۋگە ۇمتىلىپ جۇرگەن جان ەكەنىن سودان ءبىلدىم.
شاكارىمنىڭ كەمەڭگەر اقىن، كورنەكتى جازۋشى بولىپ قالىپتاسۋىنا نەمەرە اعاسى، ۇلى ابايدىڭ اسەر-ىقپالىنىڭ ەرەكشە بولعانىن اقىننىڭ ءوز ءجيى-جيى قايتالاپ وتىرادى. ول ءوزىنىڭ ورىنبوردا باسىلعان «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» دەگەن كىتابىندا بىلاي دەپ جازادى: «اكەمىزدىڭ (قۇدايبەردى.- م.ج) ءبىر شەشەسىنەن تۋعان يبراھيم مىرزانى قازاق ىشىندە اباي دەپ اتايدى. سول كىسى مۇسىلمانشا ءھام ورىسشا عىلىمعا جۇيرىك ءھام اللانىڭ بەرگەن اقىلى دا بۇل قازاقتان بولەك، دانا كىسى ەدى. ەر جەتكەن سوڭ سول كىسىدەن تاعىلىم الىپ، ءار ءتۇرلى كىتاپتارىن وقىپ، ناسيحات تىڭداپ، از عانا عىلىمنىڭ ساۋلەسىن سەزدىم. يبراھيم مىرزانىڭ تۇراعى قازاق ءىشى بولعاندىقتان، ءقادىرى ازىراق بەلگىلى. ولاي بولماعاندا دانىشپان، ھاكىم كىسى ەدى. قور ەلدە تۋدى دا قورلىقپەن ءوتتى» (59-60 بب) دەپ باعالايدى.
شاكارىمنىڭ وزىنە ۇلگى تۇتىپ وسكەن ۇلى ابايدان تىس ءۇش بۇلاق باستاۋى بار دەسەك، سولاردىڭ العاشقىسى قازاقتىڭ ءتول ادەبيەتىنىڭ ىقپال اسەرى ەدى دەي الامىز. ەكىنشىسى شىعىس ادەبيەتىنىڭ تۋىندىلارى دەگەن ءجون. وسى باعىتتا ول ايگىلى قوجا حافيز ليريكالارىنىڭ ءفيزۋليدىڭ «ءلايلى ءماجنۇن» داستانىن قازاقشاعا اۋداردى. ءۇشىنشىسى، ورىس اقىن جازۋشىلارىنان م.ە.سالتيكوۆ–ششەدرين، م.يۋ.لەرمونتوۆ، ن.ا.نەكراسوۆ، ا.س.پۋشكين، ل.ن.تولستوي شىعارمالارىنىڭ يگى اسەرى ەدى. شاكارىم بۇلاردان ا.س.پۋشكيننىڭ «دۋبروۆسكيي» پوۆەسىمەن «بورانىن» قازاق تىلىنە ولەڭمەن اۋدارسا، ل.ن.تولستويدىڭ ءبىر توپ اڭگىمەلەرىن قازاقشا سويلەتتى.
ومىرگە، ادەبيەتكە كوزقاراس، تانىمى مەن تۇسىنىگى جاعىنان شاكارىمگە ەڭ جاقىن تۇرعانى ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى ل.ن.تولستوي بولعانى ءمالىم. ول ءوزىن ل.ن.تولستويدىڭ شاكىرتىمىن دەپ ساناپ، ونى ماقتان تۇتتى. «ايەل، بالا-شاعاسىنان بەزىپ، ەلسىز قورادا ل.تولستويشا ءبولىنىپ تۇرىپ جاتىر» دەپ قانقۋ ءسوز تاراتقان ءقايسىبىر كىسىلەرگە جاۋاپ رەتىندە اقىن:
«كەيبىرەۋ بەزدى دەيدى قاتىنىنان،
تۋىسقان، باۋىر بالا جاقىنان.
قاڭعىرىپ، تولستويشا ولەر دەيدى،
شاتاسىپ قارتايعان سوڭ اقىلىنان،
مەن بولسام تولستويداي ارمانىم جوق،
شاتاسىپ اقىلىمنان قالعانىم جوق.
سىرىمدى بىلەتۇعىن سەندەر ەمەس،
ولەيىن دەپ ەلسىزگە بارعانىم جوق»، - دەي كەلىپ، وسىعان وراي ءوز باسىنىڭ ارمان-مۇڭىن دا ورتاعا جايىپ سالادى:
«تازا وي ويلاي الماس ۇيدە باسىم،
ويسىز سىڭبەس بويىما ىشكەن اسىم
وي جەمىسىن تەرەمىن ولگەنىمشە،
وسەكتەسىن، كۇندەسىن مەيلى قاسىم!» - دەيدى.
اقىن ل.ن.تولستوي تۋرالى ويلارىن تەك مۇنىمەن شەكتەپ قالماي، ۇلى ويشىلدىڭ ءوز ومىرىنەن الاتىن ورنىن دا اشىپ سانامالاي كەلىپ، ءوزىنىڭ «جاسىمنان جەتىك ءبىلدىم» دەگەن ولەڭىندە ونىڭ تۋىندىلارىن جوعارى ساناپ، ءادىل باعالايدى.
«وياتقان مەنى ەرتە شىعىس جىرى،
ايناداي ايقىن بولدى الەم سىرى.
تالپىنىپ ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋمەن،
ناداندىقتىڭ تازارىپ كەتتى كىرى.
تانبايمىن، شاكىرتىمىن تولستويدىڭ،
الدامپاز، ارام سوپى كاپىر قويدىڭ.
جانىمەن ءسۇيدى ادىلەت اردىڭ جولىن،
سوندىقتان ول يەسى تەرەڭ ويدىڭ...
كونبەيمىن ءدىندى تەرىس بۇرعانىڭا،
سوپىنىڭ بارا قويمان قۇربانىنا.
حاقيقات سىرىمدى ايتسام، تولستويدىڭ
مىڭ سوپىنى المايمىن تىرناعىنا!» - دەپ اعىنان جارىلادى.
احات اعايدىڭ جۇمىس بارىسىندا ايتقان اڭگىمەلەرىنىڭ بىرىنەن شاكارىمنىڭ ل.ن.تولستويدعا حات جازىپ، كوكەيىندە جۇرگەن ساۋالدارعا جاۋاپ العانىن الدەنەشە رەت ەستىگەنىم بار، الايدا ول حاتتىڭ ساقتالماۋى سەبەپتى وعان كەزىندە ءمان بەرە قويماعان ەدىك. ال ەندى احاڭنىڭ اكەسى جونىندە ەستەلىگىن قايتا ءبىر وقي وتىرىپ، بۇل ماسەلەنىڭ راستىعىنا كوز جەتزىزگەندەي بولدىم. راسىندا، كەڭ ساحارادا جاتقان قازاقتىڭ ورىس ويشىلىنا سول تۇستا سۇراق قويىپ، ودان لايىقتى جاۋاپ الىپتى دەگەن سوزگە سەنۋدە العاش قيىن بولدى. احات اعاي كەلتىرگەن سۇراق-جاۋاپتىڭ كۇردەلىلىگىمەن مازمۇن-سيپاتى ونىڭ شاكارىمگە ءتان ەكەندىگى كۇدىك تۋعىزبايتىن سەكىلدى. سول ءمانى اسا زور سۇراقتار مەن جاۋاپتاردى تاعى ءبىر رەت وقىپ كورەلىك. «مارقۇم اكەممەن بولعان ءبىر اڭگىمەسىندە: «ءسىز تولستوي تۋرالى جاي اڭگىمەڭىزدە دە، تولستوي تۋرالى جازعان ولەڭىڭىزدە دە ونى وتە جوعارى باعالايسىز»، - دەدىم. سوندا اكەي ايتتى: «مەن تولستويدى بۇرىندا دا باعالايتىنمىن. اسىرەسە، مەن تولستويدان ءۇش سۇراق سۇرادىم. سول سۇراقتارىما تولستوي ماعان وتە قىمباتتى جاۋاپ قايتاردى. سول جاۋاپتارى مەنى تولعاندىرىپ، عيبادات الاتىن ساباق بولىپ، كوڭىلىمە ورناپ قالدى. «ادامنىڭ ارىنا تيەتىن جاعىمسىز قىلىقتاردىڭ ىشىندە جانە ءسىز بىلەتىن ارعا ەڭ اۋىر تيەتىنى نە؟» - دەدىم. تولستوي بۇعان: «وسى ءتىزىپ تۇرعاندارىڭنىڭ بارلىعى دا ادامشىلىق ارعا تيەتىن نارسەلەر. مەنىڭشە، ارعا ەڭ اۋىر تيەتىن ءبىر ءىس بار. ول ادام كوپشىلىككە نە قوعامعا زيان كەلەتىن حاقيقات ءىستى ءبىلىپ، سونى ءبىر نارسەدەن قورعانىپ، سول حاقيقاتتى ايتپاي قالسا، سول ارعا وتە اۋىر تيەدى. ءبىرىنشى: سەن وتە باي بولىپ، سول حاقيقاتتى ايتساڭ، مالىڭا زيان تيسە، ەكىنشى: سەن مانساپ يەسى بولىپ، سول حاقيقاتتى ايتساڭ، مانسابىڭنان ايرىلاتىن بولساڭ، ءۇشىنشى: سول حاقيقاتتى ايتساڭ، باسىڭ جازالاناتىن بولسا، مىنە وسى ءۇش ءتۇرلى زارداپتاردان قورعانىپ، كوپكە زيان كەلەتىن حاقيقاتتى ايتپاي قالساڭ، ارعا ەڭ اۋىر تيەتىنى وسى»، - دەدى. ەكىنشى: «ءىرى شىعارمالار جازۋعا بەت الدىم. بۇعان قانداي كەڭەس بەرەسىز؟» - دەدىم. بۇعان ول كىسى: «كوپ ادامدار قاتىساتىن شىعارما بولسىن، نە اڭگىمە بولسىن، الدىمەن، سول اڭگىمەنىڭ ۋاقيعاسىنا، ىس-ارەكەتىنە جازۋشى ءوزى ارالاسقانداي جەتىك بولۋى كەرەك. سول ۋاقيعانىڭ جايى جازۋشىعا ايناداي ايقىنداي ايقىندالىپ، سەزىنىپ تۇرعانداي بولۋى كەرەك. ولاي بولماعان كۇندە اڭگىمە ءدال، قىزىقتى بولىپ شىقپايدى. «كولەڭكەگە پىشكەن تون بويعا شاق كەلمەيدى» دەگەن ماتەلدى جازۋشى ويدان شىعارماۋى كەرەك. ىشىنە ارالاسپاي، سىرتتاي وي–جوتامەن جازىلعان شىعارما شىندىققا جاناسپاي، قىزىقتى بولىپ شىقپايدى»، - دەدى. ءۇشىنشى: «ءوز جازعانىمنىڭ دۇرىس، تەرىسىن سىناۋ قيىن، ءوز شىعارمامنىڭ قاتەسىن قانداي ادىسپەن كورىپ، سىناپ تۇزەۋگە بولادى؟» - دەگەن سۇراعىما ۇلى جازۋشى: «جازۋشىنىڭ ارتىق قاسيەتى - ءوز قاتەسىن كورىپ، سونى تۇزەي الۋى. بۇل اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. «بىرەۋدىڭ قاتەسىن بىرەۋ كورەدى»، - دەگەن دە بار. بارىنەن ادام ءوز قاتەسىن ءوزى كورىپ، ءوزى تۇزەگەن ارتىق، ءوز قاتەسىن تۇزەي الاتىن قاجەت ادامنىڭ ءوز بويىندا بار. ول – ادامعا بىتكەن اق جۇرەك. ەگەر ادام ىستەگەن ءوز ءىسىن، جازعان ءسوزىن اق جۇرەگىنە سىناتا بىلسە، اق جۇرەكتىڭ سەزىمى ونى اشىپ بەرە الادى. اقىل تولعاۋىنان وتكەن قورىتىندىنى جۇرەك ەلەگىنەن وتكىزۋ كەرەك. جۇرەك ىمبالىنا بەرىلىپ داعدىلانعان ادام ءوز ءمىنىن دە بىرەۋدىڭ ءمىنىن دە كورە الادى، سوندىقتان ءادىل سىنشى – اق جۇرەك»، - دەدى» (احات قۇدايبەردى ۇلى. شاكارىم جايىنداعى ەستەلىك. 64-ب.).
احات قۇدايبەردى ۇلى اكەسىنىڭ كىتاپحاناسىنداعى قازاقتىڭ تۋىندىلارىنان تىس، شىعىس پەن باتىس، ورىس ەلدەرى كىتاپتارىنىڭ مولدىعىن دا اتاپ كورسەتكەن. بۇلاردى ءقازىر تىزبەلەپ جاتپاي-اق قويالىق، ويتكەنى سول كىتاپتاردىڭ احات ايتقان ەستەلىك ىشىنە ەنىپ وتىرعانىن عانا ەسكەرتەمىز. تەك، ءبىر اتاپ ايتاتىن ماسەلە: مۇندا شىعىس، باتىس، ورىس ويشىل، اقىن، جازۋشىلارى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرىڭعاي اتاۋلارىنان-اق اقىننىڭ وقىعان كىتاپتارىنىڭ كوپتىگى مەن مازمۇن بايلىعىنا قايران قالۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىر وكىنىشتىسى، سول اتالعان اسا قۇندى، باي كىتاپحانانىڭ 1931 جىلعى ەلدەگى شولاق بەلسەندىلەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، ورتەلىپ كەتكەن دەر ەدىك. دەگەنمەن وسى اتالعان ءتىزىمنىڭ وزىنەن-اق يەسىنىڭ تانىمى تەرەڭ اقىن، وزىق ويلى جازۋشى-عالىم ەكەندىگى ايقىن اڭعارىلادى.
احاڭ مارقۇم اكەسىنىڭ ءىز-تۇسسىز جوعالىپ كەتكەن ەڭبەكتەرىنىڭ قاتارىندا گ.بيچەر-ستوۋدان اۋدارعان «توم اعايدىڭ بالاعانى» اتتى رومانىن دا ورىندى اتاعان. بۇل اۋدارما دا ورتەنىپ كەتكەن قولجازبالار مەن قولدى بولعان كىتاپتار ىشىندە كەتكەن بولسا كەرەك. ءبىر نازار اۋدارارلىق ماسەلە: سونداعى توم اعايدىڭ قۇلدىق ءومىرى ەسكە ءتۇسىپ، ءوز قاسىنداعى قىزمەتشى سەرىگى ءاۋپىشتى بوساتىپ، ەلگە قايىراتىن ىزگى ارەكەتى ءوزىنىڭ ولەڭ جولدارىنان دا لايىقتى ورىن العانىن اتاپ ايتقان ءجون.
اقىن بۇل ورايدا اۋپىشكە ارناعان ولەڭىندە:
"كوزىمە ەلەستەيدى قۇلدىق ءداۋىر،
ادامدى شىن ويلاسام ەكەۋىن سالىستىرىپ،
توم اعايدىڭ اۋپىشتەن نەسى ءتاۋىر؟...
توم اعايدا ساتادى بازارعا ايداپ،
كونبەسە باسىن الار قىلىش قايراپ.
ەركىن بايلاپ وتىرمىن مەن دە ءاۋپىشتىڭ،
بوساتتىم ونى ەلگە وسىنى ويلاپ"، - دەيدى.
شاكارىم – بارىنشا ىزدەنگىش، جاڭاشىل دا تالعامپاز اقىن. بۇعان ونىڭ سان الۋان ولەڭدەرى مەن ءان ماتىندەرى ايقىن ايعاق بولا الادى. ءبىز بۇل ورايدا ونىڭ جىر ولەڭدەرىن دە تىزبەلەپ جاتپاي-اق، سونىڭ قاجەتتى دەگەن كەيبىرەۋلەرىنە عانا توقتالىپ وتسەك دەيمىز. ايتالىق، ول ءوزىنىڭ «ويدان شىعارىلعان بار ءتۇرلى اندەرىن» اتتى ولەڭىندە اتالعان ءان تالابىنا وراي ءبىرىنشى جولدى 9، ەكىنشى جولدى 10، ءۇشىنشى جولدى 9، ءتورتىنشىسىن 8، التىنشى جولدى 11، جەتىنشى تارماقتى 7 بۋىندى ەتىپ قۇرادى. ءتىپتى، كەيبىر ماتىندەردى 2 جانە 8 بۋىندى ەتىپ تە قۇبىلتادى. ال ەندى ءبىرىڭعاي 8،9،10،11،12 بۋىندى ولەڭدەر دە ءجيى ۇشىراسادى. بۇلار وزىمىزدەگى ءار الۋان زەرتتەۋلەردە ءار كەزدە ارنايى قاراستىرىلىپ، لايىقتى باعاسىن الىپ كەلەگەندىكتەن، ءبىز ءسوزدى وسىمەن شەكتەي تۇرامىز.
ەندى ءبىر–ەكى اۋىز ءسوز قازاقستان عىلىم اكادەمياسى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى دايىنداپ، 1988 جىلى جاريالاعان شاكارىمنىڭ شىعارمالار جيناعى تۋرالى دەر ەدىك. «بۇعان ەنگەن كەيبىر ولەڭدەر نەگە بۇرمالانىپ باسىلعان» دەگەن پىكىرلەر ءالى كۇنگە دەيىن ءار جەردەن ەستىلىپ قالىپ ءجۇر. سول ءقايسىبىر وزگەرىس، وڭدەۋلەر تۋرالى كەزىندە باسپا بەتىندە بەلگىلى ادەبيەتشى قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ «قۇداي دەگەن سوزدەن قۇداي ساقتاسىن» دەگەن سىن ماقالاسى دا باسىلعان بولاتىن. شىنىنا كەلگەندە، «جازۋشى» باسپاسى قىزمەتكەرلەرى تاراپىنان بولعان وزگەرتۋلەردىڭ سول تۇستاعى ساياسي تالاپتار تۇرعىسىنان امالسىز جاسالعانىن اشىپ ايتۋعا ءتيىسپىز. بۇل جيناق مۇنداي وزگەرىس، بۇرمالاۋلاردان، قۇدايعا شۇكىر، تازا، وسى جولعى قۇراستىرۋشىلار بۇرىنعى جيناق سەكىلدى شاكارىمنىڭ بالاسى احات دايىنداعان ءقولجازبا-تۇپنۇسقانى نەگىزگە الدى.
شاكارىم ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى زامان قىسپاعى مەن ءارتۇرلى قۋدالاۋ-تۇرتكىنى كوپ كورىپ، ءوزىنىڭ الداعى بولاشاعىنا دا كۇدىكپەن قاراۋعا ءماجبۇر بولدى. سول سەبەپتى ول ءوزىن ازان ايتىپ قويعان ەسىمىندە وزگەرتىپ «مۇتىلعان» دەپ ات قويدى. الايدا اقىن الداعى ادىلدىك پەن شىندىقتىڭ، اقىل مەن اردىڭ جەڭىسىنە زور سەنىم ءبىلدىرىپ، كەيىنگى كەلەر جاڭا بۋىنعا:
«كورمەسە دە كوزىمدى،
بىلمەسە دە ءوزىمدى،
كەيىنگى جاستار قابىلدار
ايتىلعان ءتۇزۋ ءسوزىمدى...
قينالعان ءتانىم ازاپقا،
جانعان جانىم دوزاققا.
ءادىل جاندار الدىندا
اقتالىپ شىقسا عاجاپ پا؟» - دەپ ۇلكەن ءۇمىت ارتادى، تۋعان ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جانىن سالا كۇرەسكەن كەمەڭگەر اقىن ءوز تۋىندىلارى ارقىلى تۋعان حالقىمەن قايتادان قاۋىشقالى وتىر، وسىنىڭ ءبارى دە ءساتتى بولعاي!
مۇحامەدراحىم جارمۇحامەد ۇلى
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
You Might Also Like
-
جاسى ۇلكەن اتا مەن ونىڭ نەمەرەسى ءۇيدىڭ الدىندا ىرسىلداپ، الپارىسىپ جاتقان ەكى يتكە قاراپ وتىرىپتى. يتتەردىڭ بىرەۋى اق، ەكىنشىسى قارا. 12 جاسار نەمەرە ءوزىن بىلگەلى وسى يتتەر ۇنەمى اتاسىنىڭ ءۇيى الدىن...
-
اقىن، ادەبيەت زەرتتەۋشى عالىم، تۇركىتانۋشى، پۋبليسيست، پەداگوگ، اۋدارماشى، قوعام قايراتكەرى. تۋعان جەرى - بۇرىنعى تورعاي ۋەزىنىڭ توسىن بولىسى (قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ جانگەلدين اۋدانىنداعى اقكول...
