تاتىمبەت بي تۋرالى
تاتىمبەت بي تۋرالى
تاتىمبەت بۇلعاق ۇلى (1700 - 1764) – بي، باتىر ءارى ەلشى بولعان كىسى. اتاتەگى – كىشى ءجۇز – الشىن – قاراكەسەك – شومەن – شومەكەي – بوزعۇل – قاراتامىر. ول سىرداريا وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىنداعى قورقىت اتا وڭىرىندە، ياعني قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قارماقشى جانە اقتوبە وبلىسىنىڭ ىرعىز اۋداندارى اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن. كورنەكتى تۇلعانىڭ تۋعان جەرىندەگى قىس قىستاۋى – قۋاڭداريا، جاڭاداريا وزەنىنىڭ بويى، جاز جايلاۋى – ىرعىز جانە قاراقۇم قويناۋى بولعان.
بابامىزدىڭ بەيىتى قاراقۇمنىڭ ارالمەن شەكتەسىپ جاتقان قارماقشى جاق بەتىندەگى جەڭىشكەقۇمنىڭ ەتەگىندە. وسى اۋلەتتىڭ تىكەلەي ۇرپاعى – كسرو - نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەرتاپقىشى، اكادەميك، رف، ق ر تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ياسين ۇزاقوۆتىڭ ايتۋىنشا، ول ءوزى ەرتەرەكتە تاتىمبەت باباسىنىڭ جامباسى تيگەن جەڭىشكەقۇمعا ارنايى زيارات ەتىپ قايتقان ەكەن. سوندا ول جەرگىلىكتى كونەكوز، قۇيماقۇلاق قارتتاردان ەستىگەن مىنا ءبىر اڭگىمەنى بىزگە ايتىپ بەرگەن ەدى.
تاتىمبەت بي كەزىندە ءابىلقايىر حان ورداسىندا ەلشى بولعان. ءسويتىپ، ىرعىز وڭىرىندە تۇرىپ قالعان. قارتايعان شاعىندا وسى جەردە دۇنيەدەن وتكەن. ەلدىڭ اقساقالدارى سوندا كەڭىنەن اقىلداسىپ كورنەكتى تۇلعانىڭ ءمايىتىن تۇركىستان شاھارىنداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە اپارىپ جەرلەۋ جونىندە ءبىراۋىزدى شەشىم جاساپتى. ءسويتىپ قارالى توپ جازدىڭ كۇنى ءمايىتتى زەمبىلگە سالىپ، تۇيەگە ارتقان سوڭ كوشتىڭ باسىن تۇركىستانعا قاراي بۇرادى. ساقتىقتى ەسكەرىپ، كۇندىز كوپ جۇرمەي، تۇندە سۋىت ءجۇرىپ وتىرادى. ءبىراق كۇننىڭ ىستىعىنا شىداماي، بۇزىلۋعا اينالا باستاعان ءمايىتتى ەندى تۇركىستانعا جەتكىزۋدىڭ مۇمكىن ەمەسىن تۇسىنگەن جولاۋشىلار اتاقتى بيگە بۇيىرعان جەر وسى بولعانى عوي دەپ مارقۇمدى جەڭىشكە قۇمنىڭ جيەگىندەگى قارماقشىعا جاقىن تۇرعان بىتىكتەۋ جەرگە ارۋلاپ جەرلەگەن ەكەن.
قارماقشى وڭىرىندە «بەس بۇلعاقتىڭ بالاسى» دەگەن ءسوز ءجيى ايتىلادى. ونىڭ ءمانىسى بۇلعاق بيدەن – بايىمبەت، قازىمبەت، تاتىمبەت، مامبەت، وتەي دەيتىن بەس بالا تاراعان. شەجىرەشى، زەرتتەۋشى، ەتنوگراف، بەلگىلى قالامگەر تىنىشبەك دايرابايدىڭ ايتۋىنشا، «بۇلعاق» ءسوزى – بۇلعاڭداپ ەركىن وسكەن، ەركىندىك يەسى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇلعاق بابامىزدىڭ اتىن اتا - اناسى دا كەزىندە ەركىن ءوسسىن دەپ قويعان بولۋى مۇمكىن. ول شىن مانىندە جاس كەزىنەن ەركىن، قايراتتى ازامات بولىپ وسەدى. ەلىنە ادال قىزمەت ەتەدى. بۇل اۋلەتتىڭ ەڭ ۇلكەنى بايىمبەت. قالعان جۇرت ونىڭ ۇرپاقتارىن اعا بالاسى دەپ سىيلاعان. ىنتىماق، بىرلىكتەرى جاراسقان وسى ورتادان تاتىمبەت پەن مامبەت قاتار شىعىپ، ءبىرى – بي ءارى باتىر اتانسا، ەندى ءبىرى – اتالىق، بي دەگەن مارتەبەگە يە بولادى. مامبەتتىڭ دە باتىر بولعانىن راستايتىن اڭگىمە، دەرەكتەر مۇراعات ماتەريالىندا ءجيى كەزدەسەدى. اعايىندى ەكەۋدىڭ ءبىر عانا اتانىڭ ەمەس، جالپى حالىقتىڭ بالاسى بولعانى سىردا دا، قىردا دا ءجيى ايتىلىپ كەلگەن، ءالى دە ايتىلا بەرەدى.
XIءىى - XVII عاسىردا قازاق دالاسىندا الۋان ءتۇرلى سوعىستار مەن قارۋلى قاقتىعىستار ءجيى بولعانى تاريحتان بەلگىلى. اسىرەسە كىشى ءجۇز قازاقتارى ءبىر جاعىنان ەدىل بويىنداعى قالماقتار مەن باشقۇرتتاردىڭ، ەكىنشى جاعىنان جوڭعار قالماقتارىنىڭ، ارا - تۇرا بوركى شوشايعان تۇرىكمەندەردىڭ دە شابۋىلىنا ءجيى تاپ بولىپ بارىنە دە تويتارىس بەرىپ وتىرعان. وسى ءبىر ۇرەيلى دە مازاسىز شاقتا مۇنداي قيىندىقتان شىعۋدىڭ بىردەن - ءبىر جولى – كورشى رەسەي پاتشالىعىنىڭ قول استىنا كىرۋ ەكەنىن كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلقايىر جاقسى بىلگەن. ونىڭ بار ويى – ەلدى امان الىپ قالۋ بولدى. سول سەبەپتەن تاۋكە حاننىڭ جولىمەن رەسەيگە ەلشى جىبەرۋدى ءجون كوردى. بۇل تۇستا ول قارا ۇلى بوگەنباي، مەن شاقشاق جانىبەككە ۇلكەن سەنىم ارتقان - دى.
تىنىشبەك دايرابايدىڭ جازباسىنان بايقاعانداي، 1710 جىلى كىشى قاراقۇمدا ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان ۇلكەن جيىن ءوتىپ، ونى تاۋكە حان باسقارادى. جيىندا تاۋكە حانعا سەرىكتەس رەتىندە قايىپ پەن ءابىلقايىر سۇلتاندار سايلانادى. جيىننان كەيىن ءابىلقايىر اعا حان بولىپ تاعايىندالادى دا، ەل تىزگىنىن باسقارۋدى قولعا الادى. بۇل ماڭىزى ۇلكەن جيىنعا قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، تابىن بوگەنباي، شاقشاق جانىبەك، تاما ەسەت باتىرلارمەن قاتار شومەكەي ەلىنىڭ باتىرى ءارى ءبيى تاتىمبەت بۇلعاق ۇلىنىڭ قاتىسقانىن دەرەككوز دە راستايدى.
1727 جىلى ۇلىتاۋ بوكتەرىندەگى بۇلانتى مەن بىلەۋتى وزەندەرى ماڭىندا جوڭعارلارمەن كەسكىلەسكەن ۇلكەن شايقاس بولادى. وعان كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىر باس قولباسشىلىق جاساعان. وسى قاندى شايقاسقا قازاقتىڭ قابانباي، بوگەنباي، شاقشاق جانىبەك، ت. ب. كوپتەگەن داڭقتى باتىرلارىمەن بىرگە سىر بويىنان سامەكە، بايمۇرات، ارىستانباي، مامبەت، تاتىمبەت باسقا دا باتىرلارى قاتىسىپ، زور اۋىزبىرلىكتىڭ ارقاسىندا قالماقتارعا كۇيرەتە سوققى بەرىلەدى. وسى ۇرىس بولعان جەر تاريحتا «قالماق قىرىلعان» اتىمەن التى الاشقا جايىلعان. ءقازىر دە وسى سۇراپىل شايقاستىڭ قالاي بولىپ، قانداي ابىرويمەن اياقتالعانى ءجيى ايتىلادى.
1729 جىلى قازاق پەن جوڭعاردىڭ اراسىنداعى شەشۋشى مايدان – «اڭىراقاي» شايقاسىندا سىر ەلىنىنىڭ ءالىم، شومەن، بايسارى رۋىنىڭ باتىرلارى دا ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ، شەشۋشى شايقاس سالتاناتىنىڭ كۋاگەرى بولعان. ونى ەل اۋزىنداعى اڭىز - اڭگىمەلەر مەن جىراۋ، اقىنداردىڭ ولەڭ - تولعاۋلارى مەن جىر - داستاندارىنان وقىپ، بىلۋگە بولادى.
1731 جىلى حان ورداسىنا ا. تيەۆكەليەۆ كەلىپ ءتۇرلى تارتۋ - تالالعىلار ارقىلى قازاق سۇلتاندارى مەن بي، باتىرلارىن انت بەرۋگە ءابىلقايىر حانمەن ءبىر باس بولىپ كوندىرەدى. سوندا انت بەرگەن 27 ءبيدىڭ ىشىندە تاتىمبەت بۇلعاق ۇلى دا بولعان. ويتكەنى تاتىمبەتتىڭ ءابىلقايىر حانمەن جانە ەرالى سۇلتانمەن ءوزارا سىيلاستىقتا بولعانى بەلگىلى. بۇل ءجايت مۇراعات قۇجاتتارىندا ءجيى كورىنىس بەرگەن. مۇنى بەلگىلى زەرتتەۋشى تىنىشبەك دايراباي ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ماقالاسىندا اتاپ كورسەتەدى. سونداي - اق، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور باعدات كارىبوز ۇلىنىڭ رەداكسيالاۋىمەن جارىق كورگەن «قارماقشى» كىتابىندا (استانا.«فوليانت» باسپاسى 2018، 100 - بەت.) «ءابىلقايىر حاننىڭ 1732 جىلعى جەلتوقساندا رەسەي پاتشالىعىنا ەكىنشى رەت اتتاندىرعان ەلشىلىك قۇرامىندا بولعان. نۇرالى سۇلتاندى حان سايلاۋعا جانىبەك تارحان، باتىر سۇلتان، تاعى باسقا بيلەرمەن بىرگە تاتىمبەت باتىر دا قاتىسقان. باتىردىڭ ۇرپاقتارى باتىر، بي بولعان. ونىڭ قوجان، ەرنازار دەگەن بالالارى ەل ىسىنە ارالاسادى. نەمەرەسى ەرنازار ۇلى كۇنتۋار دا بي، ودان اتاقتى تۇياق بي تۋعان. مۇرات تا سول ىزبەن بي بولدى.
سىر سۇلەيلەرى بالقى بازار، ءدۇر وڭعار، تۇرماعامبەت، تۇرىمبەت، باسپان جىراۋلار، ت. ب. جەتى اتاسىنان بەرى بيلىك پەن باتىرلىقتىڭ تۋىن تەڭ دارەجەدە ۇستاعان باتىر ءارى بي تاتىمبەتتى جانە ونىڭ ارعى اتالارى وزدەرىنىڭ جىر - تولعاۋىنا كەڭ ارقاۋ ەتىپ وتىرعان. مىسالى، بالقى بازار:
«ارعى اتام تاتىمبەت پەن
ەرنازاردىڭ،
دابىلى جەلدەي گۋلەگەن.
قانارى كەلىپ كەكتەنسە،
جەبەسىن تاسقا تۇيرەگەن» دەپ جىرلايدى.
ال تۇرماعامبەت اقىن:
«وزات وسكەن بايتەرەك
قاراتامىر كۇنتۋار،
ەندى ونداي كىم تۋار» دەپ جازعان.
باسپان جىراۋ:
ولاردان بەرگى اتاسى،
مۇرات پەنەن تۇياقتى.
جاۋگەرشىلىك زاماندا،
وڭگەرگەن نايزا قياقتى، – دەپ جىرعا قوسقان.
وسى اۋلەتتىڭ جالعاسى – جولبارىس ارۋاقتى بي تورەباي پىشان ۇلى قايتىس بولعاندا بالا جىراۋ تۇرىمبەت سالقىنباي ۇلى:
«توكەمە ەكى مىڭ ءۇيدىڭ ءبارى بالاسى،
بۇل ءسوزدىڭ دەمەس ەشكىم بار قاتاسى.
كەلە جاتقان بولىپ ەلدىڭ بالاسىڭداي،
كۇنتۋار، مۇرات بيمەن ارعى اتاسى»دەپ جىرلايدى.
جالپى اتادان - اكە، بالادان - نەمەرە - شوبەرەگە، قالا بەردى ءۇرىم - بۇتاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان ەلدىك پەن ەرلىكتىڭ داستۇرلەرىن، اتا - بابالاردىڭ تەكتىك شەجىرەسى مەن اسىل مۇراسىن زەرتتەپ، ولاردى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ كادەسىنە جاراتۋداعى اۋىر جۇمىستى قارا نارداي كوتەرىپ، ۇنەمى شاڭ باسقان مۇراعاتتاردان شىقپاي ەرىنبەي - تالماي ەڭبەكتەنۋدىڭ ناتيجەسىندە وقىرمان قاۋىمدى كوپتەگەن تاريحي - تانىمدىق كىتاپتارىمەن قۋانتىپ جۇرگەن قارىمدى قالامگەر، ەتنوگراف، زەرتتەۋشى، قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسورى تىنىشبەك دايراباي بۇل اۋلەتتىڭ اتاتەك شەجىرەسىن تومەندەگىدەي تاراتادى. بۇلعاق بيدەن – تاتىمبەت، ودان ەرنازار. ەرنازاردان كۇنتۋار – ودان – مۇرات، تۇياق، تەمىر. مۇراتتان – پىشان، اعىتاي بيلەر. پىشاننان – اتاقتى تورەباي بي، اعىتايدان – ءومىرزاق، ۇزاق، مالىك. ودان تاراعان ۇرپاقتار دا ءبىر قاۋىم ەل. سولاردىڭ ءبىرى – مالىك بالاسى ياcين ۇزاقوۆ – ەلىمىزگە بەلگىلى اكادەميك، قوعام قايراتكەرى. ول كوپ جىلدار بويى الماتىدا تۇرادى، ۋنيۆەرسيتەت ۇستازى. ايتۋلى ازامات بۇگىندە قازاق تاريحىندا ەلدىڭ تۇتاستىعى مەن دەربەستىگىن ساقتاۋ جولىندا ءوز زامانىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى بولعان قوس تاريحي تۇلعانىڭ ەسىمدەرىن جاڭعىرتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان «تاتىمبەت بي مامبەت اتالىق» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى رەتىندە كوپتەگەن يگىلىكتى شاراعا مۇرىندىق بولۋدا. ونىڭ جەمىسىن الداعى ۋاقىت ءالى تولىق كورسەتەدى دەگەن ويدامىز.
تاتىمبەت بۇلعاق ۇلى (1700 - 1764) – بي، باتىر ءارى ەلشى بولعان كىسى. اتاتەگى – كىشى ءجۇز – الشىن – قاراكەسەك – شومەن – شومەكەي – بوزعۇل – قاراتامىر. ول سىرداريا وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىنداعى قورقىت اتا وڭىرىندە، ياعني قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قارماقشى جانە اقتوبە وبلىسىنىڭ ىرعىز اۋداندارى اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن. كورنەكتى تۇلعانىڭ تۋعان جەرىندەگى قىس قىستاۋى – قۋاڭداريا، جاڭاداريا وزەنىنىڭ بويى، جاز جايلاۋى – ىرعىز جانە قاراقۇم قويناۋى بولعان.
بابامىزدىڭ بەيىتى قاراقۇمنىڭ ارالمەن شەكتەسىپ جاتقان قارماقشى جاق بەتىندەگى جەڭىشكەقۇمنىڭ ەتەگىندە. وسى اۋلەتتىڭ تىكەلەي ۇرپاعى – كسرو - نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەرتاپقىشى، اكادەميك، رف، ق ر تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ياسين ۇزاقوۆتىڭ ايتۋىنشا، ول ءوزى ەرتەرەكتە تاتىمبەت باباسىنىڭ جامباسى تيگەن جەڭىشكەقۇمعا ارنايى زيارات ەتىپ قايتقان ەكەن. سوندا ول جەرگىلىكتى كونەكوز، قۇيماقۇلاق قارتتاردان ەستىگەن مىنا ءبىر اڭگىمەنى بىزگە ايتىپ بەرگەن ەدى.
تاتىمبەت بي كەزىندە ءابىلقايىر حان ورداسىندا ەلشى بولعان. ءسويتىپ، ىرعىز وڭىرىندە تۇرىپ قالعان. قارتايعان شاعىندا وسى جەردە دۇنيەدەن وتكەن. ەلدىڭ اقساقالدارى سوندا كەڭىنەن اقىلداسىپ كورنەكتى تۇلعانىڭ ءمايىتىن تۇركىستان شاھارىنداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە اپارىپ جەرلەۋ جونىندە ءبىراۋىزدى شەشىم جاساپتى. ءسويتىپ قارالى توپ جازدىڭ كۇنى ءمايىتتى زەمبىلگە سالىپ، تۇيەگە ارتقان سوڭ كوشتىڭ باسىن تۇركىستانعا قاراي بۇرادى. ساقتىقتى ەسكەرىپ، كۇندىز كوپ جۇرمەي، تۇندە سۋىت ءجۇرىپ وتىرادى. ءبىراق كۇننىڭ ىستىعىنا شىداماي، بۇزىلۋعا اينالا باستاعان ءمايىتتى ەندى تۇركىستانعا جەتكىزۋدىڭ مۇمكىن ەمەسىن تۇسىنگەن جولاۋشىلار اتاقتى بيگە بۇيىرعان جەر وسى بولعانى عوي دەپ مارقۇمدى جەڭىشكە قۇمنىڭ جيەگىندەگى قارماقشىعا جاقىن تۇرعان بىتىكتەۋ جەرگە ارۋلاپ جەرلەگەن ەكەن.
قارماقشى وڭىرىندە «بەس بۇلعاقتىڭ بالاسى» دەگەن ءسوز ءجيى ايتىلادى. ونىڭ ءمانىسى بۇلعاق بيدەن – بايىمبەت، قازىمبەت، تاتىمبەت، مامبەت، وتەي دەيتىن بەس بالا تاراعان. شەجىرەشى، زەرتتەۋشى، ەتنوگراف، بەلگىلى قالامگەر تىنىشبەك دايرابايدىڭ ايتۋىنشا، «بۇلعاق» ءسوزى – بۇلعاڭداپ ەركىن وسكەن، ەركىندىك يەسى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇلعاق بابامىزدىڭ اتىن اتا - اناسى دا كەزىندە ەركىن ءوسسىن دەپ قويعان بولۋى مۇمكىن. ول شىن مانىندە جاس كەزىنەن ەركىن، قايراتتى ازامات بولىپ وسەدى. ەلىنە ادال قىزمەت ەتەدى. بۇل اۋلەتتىڭ ەڭ ۇلكەنى بايىمبەت. قالعان جۇرت ونىڭ ۇرپاقتارىن اعا بالاسى دەپ سىيلاعان. ىنتىماق، بىرلىكتەرى جاراسقان وسى ورتادان تاتىمبەت پەن مامبەت قاتار شىعىپ، ءبىرى – بي ءارى باتىر اتانسا، ەندى ءبىرى – اتالىق، بي دەگەن مارتەبەگە يە بولادى. مامبەتتىڭ دە باتىر بولعانىن راستايتىن اڭگىمە، دەرەكتەر مۇراعات ماتەريالىندا ءجيى كەزدەسەدى. اعايىندى ەكەۋدىڭ ءبىر عانا اتانىڭ ەمەس، جالپى حالىقتىڭ بالاسى بولعانى سىردا دا، قىردا دا ءجيى ايتىلىپ كەلگەن، ءالى دە ايتىلا بەرەدى.
XIءىى - XVII عاسىردا قازاق دالاسىندا الۋان ءتۇرلى سوعىستار مەن قارۋلى قاقتىعىستار ءجيى بولعانى تاريحتان بەلگىلى. اسىرەسە كىشى ءجۇز قازاقتارى ءبىر جاعىنان ەدىل بويىنداعى قالماقتار مەن باشقۇرتتاردىڭ، ەكىنشى جاعىنان جوڭعار قالماقتارىنىڭ، ارا - تۇرا بوركى شوشايعان تۇرىكمەندەردىڭ دە شابۋىلىنا ءجيى تاپ بولىپ بارىنە دە تويتارىس بەرىپ وتىرعان. وسى ءبىر ۇرەيلى دە مازاسىز شاقتا مۇنداي قيىندىقتان شىعۋدىڭ بىردەن - ءبىر جولى – كورشى رەسەي پاتشالىعىنىڭ قول استىنا كىرۋ ەكەنىن كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلقايىر جاقسى بىلگەن. ونىڭ بار ويى – ەلدى امان الىپ قالۋ بولدى. سول سەبەپتەن تاۋكە حاننىڭ جولىمەن رەسەيگە ەلشى جىبەرۋدى ءجون كوردى. بۇل تۇستا ول قارا ۇلى بوگەنباي، مەن شاقشاق جانىبەككە ۇلكەن سەنىم ارتقان - دى.
تىنىشبەك دايرابايدىڭ جازباسىنان بايقاعانداي، 1710 جىلى كىشى قاراقۇمدا ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان ۇلكەن جيىن ءوتىپ، ونى تاۋكە حان باسقارادى. جيىندا تاۋكە حانعا سەرىكتەس رەتىندە قايىپ پەن ءابىلقايىر سۇلتاندار سايلانادى. جيىننان كەيىن ءابىلقايىر اعا حان بولىپ تاعايىندالادى دا، ەل تىزگىنىن باسقارۋدى قولعا الادى. بۇل ماڭىزى ۇلكەن جيىنعا قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، تابىن بوگەنباي، شاقشاق جانىبەك، تاما ەسەت باتىرلارمەن قاتار شومەكەي ەلىنىڭ باتىرى ءارى ءبيى تاتىمبەت بۇلعاق ۇلىنىڭ قاتىسقانىن دەرەككوز دە راستايدى.
1727 جىلى ۇلىتاۋ بوكتەرىندەگى بۇلانتى مەن بىلەۋتى وزەندەرى ماڭىندا جوڭعارلارمەن كەسكىلەسكەن ۇلكەن شايقاس بولادى. وعان كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىر باس قولباسشىلىق جاساعان. وسى قاندى شايقاسقا قازاقتىڭ قابانباي، بوگەنباي، شاقشاق جانىبەك، ت. ب. كوپتەگەن داڭقتى باتىرلارىمەن بىرگە سىر بويىنان سامەكە، بايمۇرات، ارىستانباي، مامبەت، تاتىمبەت باسقا دا باتىرلارى قاتىسىپ، زور اۋىزبىرلىكتىڭ ارقاسىندا قالماقتارعا كۇيرەتە سوققى بەرىلەدى. وسى ۇرىس بولعان جەر تاريحتا «قالماق قىرىلعان» اتىمەن التى الاشقا جايىلعان. ءقازىر دە وسى سۇراپىل شايقاستىڭ قالاي بولىپ، قانداي ابىرويمەن اياقتالعانى ءجيى ايتىلادى.
1729 جىلى قازاق پەن جوڭعاردىڭ اراسىنداعى شەشۋشى مايدان – «اڭىراقاي» شايقاسىندا سىر ەلىنىنىڭ ءالىم، شومەن، بايسارى رۋىنىڭ باتىرلارى دا ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ، شەشۋشى شايقاس سالتاناتىنىڭ كۋاگەرى بولعان. ونى ەل اۋزىنداعى اڭىز - اڭگىمەلەر مەن جىراۋ، اقىنداردىڭ ولەڭ - تولعاۋلارى مەن جىر - داستاندارىنان وقىپ، بىلۋگە بولادى.
1731 جىلى حان ورداسىنا ا. تيەۆكەليەۆ كەلىپ ءتۇرلى تارتۋ - تالالعىلار ارقىلى قازاق سۇلتاندارى مەن بي، باتىرلارىن انت بەرۋگە ءابىلقايىر حانمەن ءبىر باس بولىپ كوندىرەدى. سوندا انت بەرگەن 27 ءبيدىڭ ىشىندە تاتىمبەت بۇلعاق ۇلى دا بولعان. ويتكەنى تاتىمبەتتىڭ ءابىلقايىر حانمەن جانە ەرالى سۇلتانمەن ءوزارا سىيلاستىقتا بولعانى بەلگىلى. بۇل ءجايت مۇراعات قۇجاتتارىندا ءجيى كورىنىس بەرگەن. مۇنى بەلگىلى زەرتتەۋشى تىنىشبەك دايراباي ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ماقالاسىندا اتاپ كورسەتەدى. سونداي - اق، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور باعدات كارىبوز ۇلىنىڭ رەداكسيالاۋىمەن جارىق كورگەن «قارماقشى» كىتابىندا (استانا.«فوليانت» باسپاسى 2018، 100 - بەت.) «ءابىلقايىر حاننىڭ 1732 جىلعى جەلتوقساندا رەسەي پاتشالىعىنا ەكىنشى رەت اتتاندىرعان ەلشىلىك قۇرامىندا بولعان. نۇرالى سۇلتاندى حان سايلاۋعا جانىبەك تارحان، باتىر سۇلتان، تاعى باسقا بيلەرمەن بىرگە تاتىمبەت باتىر دا قاتىسقان. باتىردىڭ ۇرپاقتارى باتىر، بي بولعان. ونىڭ قوجان، ەرنازار دەگەن بالالارى ەل ىسىنە ارالاسادى. نەمەرەسى ەرنازار ۇلى كۇنتۋار دا بي، ودان اتاقتى تۇياق بي تۋعان. مۇرات تا سول ىزبەن بي بولدى.
سىر سۇلەيلەرى بالقى بازار، ءدۇر وڭعار، تۇرماعامبەت، تۇرىمبەت، باسپان جىراۋلار، ت. ب. جەتى اتاسىنان بەرى بيلىك پەن باتىرلىقتىڭ تۋىن تەڭ دارەجەدە ۇستاعان باتىر ءارى بي تاتىمبەتتى جانە ونىڭ ارعى اتالارى وزدەرىنىڭ جىر - تولعاۋىنا كەڭ ارقاۋ ەتىپ وتىرعان. مىسالى، بالقى بازار:
«ارعى اتام تاتىمبەت پەن
ەرنازاردىڭ،
دابىلى جەلدەي گۋلەگەن.
قانارى كەلىپ كەكتەنسە،
جەبەسىن تاسقا تۇيرەگەن» دەپ جىرلايدى.
ال تۇرماعامبەت اقىن:
«وزات وسكەن بايتەرەك
قاراتامىر كۇنتۋار،
ەندى ونداي كىم تۋار» دەپ جازعان.
باسپان جىراۋ:
ولاردان بەرگى اتاسى،
مۇرات پەنەن تۇياقتى.
جاۋگەرشىلىك زاماندا،
وڭگەرگەن نايزا قياقتى، – دەپ جىرعا قوسقان.
وسى اۋلەتتىڭ جالعاسى – جولبارىس ارۋاقتى بي تورەباي پىشان ۇلى قايتىس بولعاندا بالا جىراۋ تۇرىمبەت سالقىنباي ۇلى:
«توكەمە ەكى مىڭ ءۇيدىڭ ءبارى بالاسى،
بۇل ءسوزدىڭ دەمەس ەشكىم بار قاتاسى.
كەلە جاتقان بولىپ ەلدىڭ بالاسىڭداي،
كۇنتۋار، مۇرات بيمەن ارعى اتاسى»دەپ جىرلايدى.
جالپى اتادان - اكە، بالادان - نەمەرە - شوبەرەگە، قالا بەردى ءۇرىم - بۇتاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان ەلدىك پەن ەرلىكتىڭ داستۇرلەرىن، اتا - بابالاردىڭ تەكتىك شەجىرەسى مەن اسىل مۇراسىن زەرتتەپ، ولاردى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ كادەسىنە جاراتۋداعى اۋىر جۇمىستى قارا نارداي كوتەرىپ، ۇنەمى شاڭ باسقان مۇراعاتتاردان شىقپاي ەرىنبەي - تالماي ەڭبەكتەنۋدىڭ ناتيجەسىندە وقىرمان قاۋىمدى كوپتەگەن تاريحي - تانىمدىق كىتاپتارىمەن قۋانتىپ جۇرگەن قارىمدى قالامگەر، ەتنوگراف، زەرتتەۋشى، قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسورى تىنىشبەك دايراباي بۇل اۋلەتتىڭ اتاتەك شەجىرەسىن تومەندەگىدەي تاراتادى. بۇلعاق بيدەن – تاتىمبەت، ودان ەرنازار. ەرنازاردان كۇنتۋار – ودان – مۇرات، تۇياق، تەمىر. مۇراتتان – پىشان، اعىتاي بيلەر. پىشاننان – اتاقتى تورەباي بي، اعىتايدان – ءومىرزاق، ۇزاق، مالىك. ودان تاراعان ۇرپاقتار دا ءبىر قاۋىم ەل. سولاردىڭ ءبىرى – مالىك بالاسى ياcين ۇزاقوۆ – ەلىمىزگە بەلگىلى اكادەميك، قوعام قايراتكەرى. ول كوپ جىلدار بويى الماتىدا تۇرادى، ۋنيۆەرسيتەت ۇستازى. ايتۋلى ازامات بۇگىندە قازاق تاريحىندا ەلدىڭ تۇتاستىعى مەن دەربەستىگىن ساقتاۋ جولىندا ءوز زامانىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى بولعان قوس تاريحي تۇلعانىڭ ەسىمدەرىن جاڭعىرتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان «تاتىمبەت بي مامبەت اتالىق» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى رەتىندە كوپتەگەن يگىلىكتى شاراعا مۇرىندىق بولۋدا. ونىڭ جەمىسىن الداعى ۋاقىت ءالى تولىق كورسەتەدى دەگەن ويدامىز.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: س. سەيفۋليننىڭ «كوكشەتەۋ» پوەماسى
