توقسان ءۇشىنشى جىل
ءبىرىنشى ءبولىم
تەڭىزدە
ءبىرىنشى كىتاپ
سودرەي ورمانى
1793 جىلعى مامىر ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە پاريج ەرىكتىلەرىنىڭ باتالونى برەتانداعى قاۋىپ-قاتەر جايلاعان سودرەي ورمانىندا بارلاۋ جۇرگىزدى. وتريادتا نەبارى ءۇش كۇندەي ادام بولاتىن، ويتكەنى ونىڭ قاتارى قىرعىن سوعىس كەزىندە مىقتاپ سيرەپ قالعان ەدى.
باتالون سودرەي ورمانىنا ەنىسىمەن ساقتىقپەن ىلگەرىلەدى. اسىقپاي اقىرىن ءجۇرىپ كەلەدى. الدى-ارتىنا، وڭدى-سولعا قاراپ قويادى. "سولداتتىڭ جەلكەسىندە دە كوز بولۋعا ءتيىس" دەگەن ءسوز، ءسىرا، تەگىن ايتىلماسا كەرەك. باتالوننىڭ ءجۇرىپ كەلە جاتقانىنا ءبىراز بولدى. ءقازىر قانشا ساعات، قاي مەزگىل ەكەنىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. ويتكەنى يت تۇمسىعى وتپەس مۇنداي توعايدى ۇنەمى قاراكولەڭكە باسىپ تۇرادى، ال سودرەي ورمانىنىڭ ىشىنە ەشقاشان جارتىمدى جارىق ءتۇسىپ كورگەن ەمەس.
سودرەي ورمانى — تالاي قايعىلى وقيعانىڭ كۋاگەرى. مۇندا، نۋ توعاي ىشىندە، 1792 جىلى قاراشادا ازامات سوعىسى باستالعان ەدى. ءبۇل جەردە قانشاما قىرعىن بولعانىن ەسىڭە الساڭ، توبە شاشىڭ تىك تۇرادى. جالعاندا مۇنان بەتەر ۇرەيلى جەر بولماس.
سولداتتار اقىرىن جىلجىپ كەلەدى. اينالا شەشەك اتا قۇلپىرىپ تۇر. گۇل-جاپىراقتىڭ حوش ءيىسى مۇرىن جارادى. كۇن ساۋلەسى جاسىل جەلەكتى ارەدىك تەسىپ ءوتىپ، بۋالدىر پەردە تاققانداي.
سولداتتار بۇتالاردى الاڭداي ىسىرىپ، اياعىن ساناپ باسىپ، ءۇن-تۇنسىز كەلەدى.
توبەدە نايزا ۇشىندا نەشە ءتۇرلى قۇس قۇيقىلجىتا سايرايدى.
باعزى ءبىر بەيبىت زاماندا سودرەي ورمانىندا جۇرت تۇندەلەتىپ قۇس اۋلايتىن. ەندى كىسى اۋلايتىن بولىپتى.
ورمان ءىشى تۇتاسقان شەگىرشىن، قايىڭ، ەمەن. ول تەگىس، جازىق جەرگە وسكەن. مۇك پەن شالعىن ادامنىڭ اياق تىسىرىن ەستىرتەر ەمەس. مۇندا جول دا، سوقپاق تا جوق. سۇرلەۋ كەزدەسە قالعاننىڭ وزىندە ىلە قالىڭ جىڭعىلعا كىرىپ، جىم-جىلاس جوعالىپ جاتادى. ءسۇيىر جاپىراق، جابايى مويىل، پاپوروتنيك، ۇيىسا وسكەن بيىك تىكەنەك بۇتا اراسىنان ون قادام جەردەگى ادامنان كوز جازىپ قالۋ وڭاي. كەيدە بۇتانىڭ ارعى جاعىنان جاقىن ماڭدا شالشىق بارىن سەزدىرگەندەي كوكقۇتان نە سۋ تاۋىعى قىلت ەتە قالادى.
سولداتتار ءالى ىلگەرى باسىپ، تەك العا، ىزدەگەنىمىزدىڭ ۇستىنەن شىعامىز با دەگەندەي، ۇرەيلەنىپ كەلە جاتىر. وقتا-تەكتە الدەكىمنىڭ جۋىردا عانا ايالداپ كەتكەن ورىندارى: ءشوبى ورتەلگەن نە تاپتالىپ قالعان الاڭقايلار، قان شاشىراعان، كەسىلگەن اعاش بۇتاقتارى ۇشىراسادى. مىنا ءبىر جەردە اس-سۋ ازىرلەپ، انا ءبىر جەردە جارالىلاردى تاڭىپتى. ءبىراق وسىندا بولعان ادامداردىڭ ءقازىر قاراسى دا كورىنبەيدى، زىم-زيا. ولار ەندىگى قاي جەردە ەكەن؟ مۇمكىن، الىستا شىعار، الدە توسقاۋىل قۇرىپ، مىلتىعىن كەزەپ، جۋىق ماڭدا كۇتىپ جاتىر ما؟ ورمان ەلسىز قالعانداي. باتالون ساقتىقتى كۇشەيتە ءتۇستى. ەشكىم جوق ەكەن دەپ قاپى قالۋعا بولماس. ءتىرى جان كوزگە تۇسپەسە، الدەكىمنەن ساقتانۋ ابدەن ورىندى. نە دەسەڭ دە، جاماندىقپەن اتى شىققان ورمان ەمەس پە بۇل؟
توسقاۋىلدىڭ بولۋى ىقتيمال-تۇعىن.
سەرجانت باستاعان وتىز بارلاۋشى-گرەنادەر نەگىزگى وتريادتان ەداۋىر الدا كەلە جاتىر. ارالارىندا باتالونداعى ماركيتانت ايەل — جارالىلارعا شايقاس دالاسىندا اۋىز سۋ تاسيتىن ايەل بار.
ماركيتانت ايەلدەر ادەتتە الدىڭعى بولىمدەرگە ەرۋگە قۇشتار. ءسىرا، وندا بولۋ ءارى قورقىنىشتى، ءارى قىزىقتى شىقتى.
كەنەت الدىڭعى ساپتا كەلە جاتقان ازىن-اۋلاق ءبىر توپ سولدات اپانعا كەزىككەن اڭشىداي الدەنەدەن سەكەمدەنە قالدى. قالىڭ بۇتا اراسىنان سىبدىر ەستىلىپ، جاپىراق قيمىلداپ كەتكەندەي بولدى. سولداتتار بىر-بىرىنە جالت قاراستى.
بارلاۋ قىزمەتىندە كىمدە-كىم ۇنەمى ساق بولۋعا ءتيىس. وفيسەرلەرگە مۇندايدا ارنايى بۇيرىق بەرىپ جاتۋدىڭ ەش قاجەتى جوق، ىستەلۋگە ءتيىس نارسە وز-وزىنەن ىستەلە بەرمەك.
الگى كۇدىكتى جەر لەزدە قورشاۋعا الىندى. توعايدىڭ قاپ-قاراڭعى ورتا تۇسى اينالا مىلتىق نىساناسىنا ىلىكتى؛ سولداتتار بۇتادان كوز ايىرماستان شۇرىپپەگە ساۋساعىن وڭتايلاپ، سەرجانتتىڭ بۇيرىعىن عانا كۇتىپ تۇر.
سول ساتتە ماركيتانت ايەل تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، سەزىك تۋدىرعان قالىڭنىڭ اراسىنا ۇڭىلە قارادى دا، سەرجانت "اتىڭدار!" دەپ ءامىر ەتپەك بولىپ اۋزىن اشا بەرگەندە: "توقتاڭدار!" دەپ جان ۇشىرا ايعايلاپ جىبەردى.
— جولداستار، اتپاڭدار! — دەدى ول سولداتتارعا بۇرىلىپ، ءسويتتى دە، بۇتا ىشىنە سۇڭگىپ كەتتى.
سوڭىنان سولداتتار دا لاپ قويدى.
الگى جەردە شىنىندا دا كىسى بار ەكەن. قالىڭ بۇتا ىشىندە، ادەتتە كومىر جاساۋ ءۇشىن اعاش ءتۇبىرىن جاعاتىن شاعىن شۇڭقىردىڭ شەتىندە، توبەسىن جاپىراق جاپقان، ءبىر جاعى اشىق بولمە تارىزدەس قۋىستا بالاسىن ەمىزىپ ءبىر ايەل وتىر، تىزەسىنە اق سارى شاشى دۋدىراعان باستارىن قويىپ، تاعى دا ەكى بوبەك ۇيىقتاپ جاتىر.
"توسقاۋىلدىڭ" سيقى وسى ەكەن.
— بۇل جەردە نەعىپ ءجۇرسىز؟ — دەپ داۋىستادى ماركيتانت ايەل.
الگى ايەل باسىن كوتەردى.
— ەسىڭىز دۇرىس پا ءوزى؟ ءبۇل جەردە نەعىپ وتىرسىز؟ — دەدى ماركيتانت ايەل اشۋ شاقىرا. — ەندى بولماعاندا وققا ۇشاتىن ەدىڭىز.
سونان سوڭ ول سولداتتارعا بۇرىلىپ، تۇسىندىرگەن بولدى:
— بۇل ايەل عوي!
— ايەل ەكەنىن ءوزىمىز دە كورىپ تۇرمىز، — دەپ قالدى گرەنادەرلەردىڭ ءبىرى.
ماركيتانت ايەل تاعاتسىزدانىپ، ءسوزىن دوعارار ەمەس:
— قاپىلىستا وققا ۇشام-اۋ دەپ قورىقپاي، ورمان كەزىپ ءجۇرۋىن قاراشى؟ ادام بالاسىنىڭ وسىنداي دا الاڭعاسارى بولادى ەكەن.
مىناۋ قىرۋار مىلتىقتىڭ، نايزا مەن قىلىشتىڭ، سۇستى ادامداردىڭ قايدان تاپ بولعانىنا تۇسىنە الماي، زارەسى كەتكەن ايەل ۇيقىلى-وياۋ ادامداي ماڭايىنا جالتاق-جالتاق قارايدى.
ەرەسەكتەۋ بالالارى ۇيقىسىنان ويانىپ، قىڭقىلداي باستادى:
— قارنىم اشتى، — دەدى بىرەۋى.
قورقىپ بارام! — دەدى ەكىنشىسى داۋسى دىرىلدەپ.
ءسۇت كەنجەسى عانا ەشتەڭەمەن ءىسى بولماي، شەشە ەمشەگىن قاننەن—قاپەرسىز سورىپ جاتىر.
— ءوز شارۋاڭدى بىلەسىڭ، بارىنەن اقىلدىسى سەن ەكەنسىڭ، بالاقاي، — دەدى وعان ماركيتانت ايەل مەيىرلەنە ءتىل قاتىپ.
شەشەسىنىڭ قۇتى قاشىپ كەتىپتى. قورىقپاڭىز!
ءبىز قىزىل بورىك باتالونىنانبىز! — دەدى وعان سەرجانت ءزىلدى داۋىسپەن.
ايەلدىڭ تۇلا بويى قالتىراپ كەتتى. ول سەرجانتقا، ونىڭ اۋزى-باسىن ءجۇن قاپتاعان سۇستى جۇزىنە قاراي قالدى. ونىڭ تۇكسيگەن قاباعى، ەدىرەيگەن مۇرتى مەن كومىردەي جىلتىراعان كوزى وزىنە كىمدى بولسىن، ەرىكسىز قاراتقانداي ەدى.
— بۇل قىزىل كرەستىڭ بۇرىنعى باتالونى، — دەپ تۇسىندىرمەك بولدى ماركيتانت ايەل.
ال سەرجانت بولسا:
— سەن كىمسىڭ ءوزىڭ؟ — دەپ سۇراقتى توتەسىنەن قويدى. ايەل وعان شوشىنا قارادى. ءوزى ارىقشا كەلگەن، تالدىرماش كەلىنشەك ەكەن. ءوڭى قۇپ-قۋ، ۇستىندەگى كيىمى جىرىم-جىرىم. باسىندا برەتاندىق شارۋا ايەلدەرىنىڭ ەبەدەيسىز باس كيىمى — كۇلاپارا، ال پلاششتىڭ ورنىندا — يىعىنان اسىرا تاماعىنىڭ استىنان قايىس باۋمەن بايلاپ تاستاعان ءجۇن جامىلعى. اياعىندا شاركەيى دە، شۇلىعى دا جوق، قانتالاپ كەتىپتى.
قايىرشى ەكەن عوي، — دەپ قالدى سەرجانت.
ال ماركيتانت ايەل سولداتقا ءتون دورەكىلەۋ داۋىسپەن:
ءاتى-جونىڭىز كىم؟ — دەپ سۇرادى. ايتكەنمەن داۋسىنان جىلى لەبىز سەزىلگەندەي ەدى.
ايەل تۇتىعا مىڭگىرلەپ:
ميشەل فلەشار، — دەگەندى زورعا ايتتى. ماركيتانت ايەل تۇرپىدەي الاقانىمەن ەمشەكتەگى بالانىڭ باسىنان ەركەلەتە سيپاپ:
— مىناۋ كوكقارىن نەشەدە؟ — دەپ سۇرادى. شەشەسى تۇسىنبەي قالدى.
— مەن سىزدەن مىناۋ كىشكەنتايىڭىز نەشەدە دەپ سۇراپ تۇرمىن،— دەپ قايتالادى ماركيتانت ايەل.
— ءبىر جارىمدا، — دەپ جاۋاپ بەردى شەشەسى.
— دارداي بوپ قالىپتى عوي! — دەدى ماركيتانت ايەل — ەندى ەمىزۋدىڭ قاجەتى نە، ەمشەكتەن ايىرۋ كەرەك. ءبىز وعان كوجە بەرەمىز ءقازىر.
شەشەسىنىڭ جۇرەگى ەندى-ەندى ورنىعايىن دەدى. ەرەسەكتەۋ ەكى بالاسى ۇيقىلارى شايداي اشىلىپ، قورقۋدىڭ ورنىنا اينالاعا قىزىقتاي كوز سالا باستادى. ەكەۋى گرەنادەرلەردىڭ باس كيىمىنە قادالعان قاۋىرسىن ايدارعا تاڭىرقاي قارايدى.
— بۇلار ءنار تاتپاعالى قاشان، — دەدى شەشەسى.
— ولاردى دا، ءوزىڭىزدى دە تويدىرا تاماقتاندىرامىز، — دەپ داۋىستاي ءۇن قاتتى سەرجانت. — ءبىراق اڭگىمە مۇندا ەمەس. سەن ونان دا ءوزىڭنىڭ ساياسي سەنىمىڭ قانداي ەكەنىن ايت الدىمەن.
ايەل وعان تەسىلە قارادى دا، ءلام دەمەدى.
— سەنەن نە سۇراپ تۇرعانىمدى ەستيمىسىڭ؟
— مەنى قارشادايىمنان موناستىرعا بەرگەن. ءبىراق كەيىننەن تۇرمىسقا شىقتىم. مەن موناحينيا ەمەسپىن. موناحينيا اپايلار مەنى فرانسۋزشا سويلەۋگە ۇيرەتتى. كۇنى كەشە عانا اۋىلىمىز ورتەنىپ كەتتى. ءوزىمىز ارەڭ دەگەندە باس ساۋعالاپ، قاشىپ قۇتىلدىق. اسىققانىم سونشا، شاركەي كيۋگە دە مۇرشام بولمادى.
— ءجوق-ا، مەن سەنەن ساياسي سەنىمىڭ قانداي دەپ سۇراپ تۇرمىن عوي.
— بىلمەيمىن.
سەرجانت ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىردى:
— سەندەيلەردىڭ اراسىندا جانسىزدار دا بولادى. ال جانسىزداردى اتىپ تاستايدى. كانە، ايتشى، سىعان ەمەسسىڭ بە وسى؟ وتانىڭ قايدا؟
ايەل ەشتەڭەگە تۇسىنبەستەن، سەرجانتتان كوز الماي قاراپ قالعان. سەرجانت قايتالاپ سۇرادى:
— وتانىڭ قايدا دەيمىن؟
— بىلمەيمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى ايەل
— قالايشا؟ وتانىڭنىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيسىڭ بە؟
— قاي جەردە تۋىپ-وسكەنىمدى ايتاسىز با؟ ونى بىلەمىن.
— قاي جەردە؟
— ازە وڭىرىندەگى سيكۋانيار فەرماسىندا، — دەپ جاۋاپ بەردى ايەل.
سەرجانت اڭ-تاڭ:
— ءىىىىراعىم-اۋ، وتان دەگەنىڭ ول ەمەس قوي!
— مەن سول جەردە ءتۋىپ-وستىم. ايەل ءبىر ءسات ويلانىپ قالدى:
— گاپتىڭ نەدە ەكەنىن ەندى ءتۇسىندىم، سۋدار، — دەپ تاعى دا ءتىل قاتتى ول. — ءسىز فرانسيادا، ال مەن برەتاندا تۋعانبىز عوي.
— سولاي-اق بولسىن، وندا تۇرعان نە بار؟
— بۇل ەكى بولەك جەر ەمەس پە؟
— ايتسە دە بىزدە وتان بىرەۋ-اق قوي! — دەپ شاڭق ەتتى سەرجانت.
بۇعان ايەل:
— مەن سيكۋانيار فەرماسىنانمىن، — دەپ وزىنىكىن تاعى قايتالادى.
— جارايدى، سيكۋانيار-اق بولا قويسىن، — دەپ ماقۇلدادى سەرجانت. — اعايىن-تۋىستارىڭ سوندا تۇرا ما؟
— ءيا.
— ولار نە ىستەيدى؟
— ءبارى قايتىس بولعان. ەشكىمىم قالعان جوق. ءسوزۋار سەرجانت تەرگەۋىن دوعارار ەمەس:
— سايتان العىر! اعايىن-تۋىس دەگەن اركىمدە دە بولادى عوي. تاپ ءقازىر بولماسا، بۇرىن بولدى دا... سەن كىمسىڭ ءوزىڭ؟ ايتشى، كانە، دۇرىستاپ.
ماركيتانت ايەل كەلىنشەككە قول ۇشىن بەرۋ كەرەكتىگىن سەزدى، بىلەم. ول ەمشەك ەمىپ جاتقان نارەستەنىڭ تاعى دا باسىنان سيپاپ، ەرەسەكتەۋ ەكى بالانى ۇرتىنان قىسىپ-قىسىپ قويدى.
— مىنا بوپەشتىڭ اتى كىم؟ — دەپ سۇرادى ول — ءوزى قىز بالا عوي دەيمىن.
— جورجەتتا، — دەدى شەشەسى.
— ال ۇلكەنى شە؟ بۇل سوتقاردىڭ ەر بالا ەكەنى كورىنىپ-اق تۇر.
— رەنە-جان.
— ال كىشىسىنىڭ اتى كىم؟ ول دا ەر بالا عوي، شاماسى، تورسىقتايىن قاراشى ءوزىنىڭ!
— ونىڭ اتى گرو-الەن، — دەپ جاۋاپ بەردى شەشەسى.
— بالالارىڭ سۇپ-سۇيكىمدى ەكەن! — دەدى ماركيتانت ايەل — ناعىز پاتريوتتاردان* اينىماي قالعان.
الايدا سەرجانت العان بەتىنەن قايتپاي، تەرگەۋىن جالعاستىرا ءتۇستى:
— ەندى مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ بەرگىن، سۋدارىنيا... ءۇي-جايىڭ بار ما؟
— بولعان.
— قاي جەردە؟
— ازەدە.
— ءوز ۇيىڭدە نەگە تۇرمايسىڭ؟
— ونى ورتەپ جىبەردى.
— كىم ورتەدى؟
— بىلمەيمىن. قيان-كەسكى ۇرىس بولعان.
— قايدان كەلە جاتىرسىڭ؟
— اناۋ جاقتان.
— قايدا بارا جاتىرسىڭ؟
— بىلمەيمىن.
— ىسكە كوشەلىك. سەن كىمسىڭ؟
— بىلمەيمىن.
— كىم ەكەنىڭدى بىلمەيسىڭ بە؟
— ءبىز بوسقىندارمىز.
— قاي پارتيانىڭ جاعىنداسىڭ؟
— بىلمەيمىن.
— كوكتەرمەن بە، اقتارمەن بە، كىممەن بىرگەسىڭ؟*
— مەن ءوز بالالارىممەن بىرگەمىن. ەكەۋى ءۇنسىز قالدى.
— ال مەن بالا كوتەرگەن ەمەسپىن، — دەي سالدى توسىننان ماركيتانت ايەل — ولارمەن الىسىپ جۇرۋگە شامام بولمادى...
سەرجانت سۇراقتى تاعى دا ۇستى-ۇستىنە جاۋدىرا باستادى:
— ءجوق-ا، وسى سەنىڭ اكە-شەشەڭ كىم؟ راقىم ەتىپ، اكە-شەشەڭنىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ بەرسەڭ. مىسالعا، مەنى الالىق. اتىم — رادۋب. سەرجانتپىن. شەرش-ميدي كوشەسىنىڭ تۇرعىنىمىن. اكە-شەشەم دە سوندا تۇرعان. اكە-شەشەمنىڭ كىم بولعانىن جاقسى بىلەمىن. ەندى ءوز تۋىستارىڭ تۋرالى سەن دە وسىلايشا ايتىپ بەر. ءيا، سونىمەن، ولار كىم بولىپ ەدى؟
— ولاردىڭ ءاتى-جونى فلەشار بولاتىن. بار بىلەتىنىم وسى عانا.
— ويباي-اۋ، ءار ادامنىڭ قانداي دا ءبىر اتاعى، لاۋازىمى دەگەن بولادى عوي. سەنىڭ قارتتارىڭنىڭ اتاق-لاۋازىمى قانداي ەدى؟ سەنىڭ فلەشارلارىڭ نە ىستەدى؟ نەمەن شۇعىلداندى؟
— ولار جەر جىرتاتىن. بىردە اكەيدى سەنور*، ءوزىنىڭ سەنورى، ءبىزدىڭ سەنور تاياققا جىعىپ جازالاتقان سوڭ، ول كىسى مايىپ بولىپ، جۇمىس ىستەۋدەن قالدى. كەرەك دەسەڭىز، مۇنىڭ ءوزى سەنور تاراپىنان جاسالعان ۇلكەن قايىرىمدىلىق ەدى، ويتكەنى اكەي ونىڭ ءۇي قويانىن ۇرلاپ الىپتى. مۇنداي قىلمىس ءۇشىن زاڭ بويىنشا ءولىم جازاسى كەسىلەتىن. ءبىراق سەنور اكەيگە اياۋشىلىق جاسادى. ول "مىناعان ءجۇز رەت دۇرە سوعىڭدار" دەپ قانا قويدى. مىنە، سونان اكەي مايىپ بوپ قالعان.
— سونان سوڭ.
— مەنىڭ اتام گۋگەنوت*. كيۋرە* مىرزانىڭ تالابى بويىنشا ونى گالەراعا ايداپتى. مەن ول كەزدە قۇرتاقانداي بولاتىنمىن.
— سونان سوڭ.
— كۇيەۋىمنىڭ اكەسى، ياعني قايىن اتام، كونتراباندا ارقىلى تۇز ساتۋمەن اينالىسقان. كورول ونى دارعا اسۋعا جارلىق ەتتى.
— ال كۇيەۋىڭ نە ىستەيدى؟
— ول كۇنى كەشە شايقاستا جۇرگەن.
— كىم ءۇشىن؟
— كورول ءۇشىن.
— تاعى كىم ءۇشىن؟
— البەتتە، ءوز مىرزاسى ءۇشىن دە.
— تاعى دا؟
— تاعى دا ءوز كيۋرەسى ءۇشىن.
— سايتان العىر حايۋاندار! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى سولداتتاردىڭ ءبىرى.
ايەل سەلك ەتىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى.
— ساسپاڭىز، سۋدارىنيا، ءبىز — پاريجدىكتەرمىز، — دەدى جايمەنەن ماركيتانت ايەل.
— جاراتقان يەم! — دەپ ايەل دۇعا وقىعانداي—اق قول قۋسىرىپ، بەبەۋ قاقتى.
— ساندىراقتى قوي! — دەپ جەكىپ تاستادى وعان سەرجانت. ماركيتانت ايەل كەلىنشەكپەن قاتارلاسا وتىرىپ ۇلكەن بالاسىن وزىنە تارتتى. اناۋ
قارسىلاسقان جوق. بالا دەگەننىڭ قورقۋى دا، جۇبانۋى دا بولماشى نارسەدەن ەمەس پە؛ ولار ادامدى قايداعى ءبىر ىشكى تۇيسىكپەن تانىپ-بىلەدى.
— بايعۇسىم-اي، — دەدى ماركيتانت ايەل كەلىنشەككە بۇرىلىپ، — جات بولساڭىز دا، جانىم ۋداي اشيدى سىزگە. تۋراسىن ايتساق، مىنا قارا سيراق بالالارىڭىز ادامنىڭ ءىشى-باۋىرىن الىپ بارادى. قايسىسىنىڭ نەشەدە ەكەنىن ايتۋ دا قيىن ەمەس سياقتى. ۇلكەنى ءتورت جاستا دا، ءىنىسى ۇشتە بولسا كەرەك. ال مىناۋ بۇلتيعان قىز مەشكەيدىڭ ءوزى ەكەن، ەمشەكتەن باسقامەن ءىسى جوق. توقتاي تۇر، سەنى مە، ءباتشاعار! ساق بول، شەشەڭدى جۇتىپ قويىپ جۇرمە!... ءيا، ءسويتىپ، سۋدارىنيا، ءسىز ەشتەڭەدەن دە قورىقپاڭىز. سىزگە نە ايتقالى وتىرعانىمدى سەزەسىز بە؟ ءبىزدىڭ باتالونعا كىرىپ الىڭىزشى وسى. مەن سەكىلدى جۇمىس ىستەيتىن بولاسىز. جۇرت مەنى گۋسار ايەل دەيدى. بۇل — مەنىڭ لاقاپ اتىم. مەن مۇندا شينكار ىسپەتتىمىن، ياعني اسكەر جانىندا قىزمەت ەتىپ، ۇرىس كەزىندە سۋ مەن شاراپ تاسيتىن ايەلمىن. ەكەۋمىزدىڭ اياعىمىز شامالاس ەكەن، سىزگە شاركەيىمدى سىيلايىن... ونىنشى تامىزدا مەن پاريجدە بولعان ەدىم. پاي-پاي، سول كۇنگى قىم-قۋىتتى ايتساڭىزشى! مەن ليۋدوۆيك ون التىنشىنىڭ قالاي دارعا اسىلعانىن كوزىممەن كوردىم. ولگىسى جوق-اق ەدى ونىڭ. شىنىندا دا، ءوزىڭىز-اق ويلاڭىزشى: ون ءۇشىنشى قاڭتاردا-اق ول وتباسىمەن بىرگە كاشتان جاڭعاعىن قۋىرىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، كۇلىپ-ويناپ وتىرعان جوق پا ەدى؟ ...ءيا، سونىمەن، بىزگە ەرەسىز بە، قالاي؟ سولداتتارىمىز -جايساڭ جىگىتتەر! ءسىز ەكىنشى ماركيتانت ايەل بولاسىز. بۇل وپ-وڭاي. موينىڭا شاراپ قۇيۋلى ۇلكەن قۇمىرا ءىلىپ، قولىڭا قوڭىراۋ الىپ، قان مايدانعا قويىپ كەتەسىڭ. جاۋعان وق پەن زىركىلدەگەن زەڭبىرەك دوبىنىڭ استىندا ءمىز باقپاستان قولىڭداعى قوڭىراۋدى قاعىپ قويىپ: "جىگىتتەر، قايسىڭا شاراپ كەرەك؟" — دەپ ايعاي سالىپ جۇرگەنىڭ. بۇل ونشا قيىن جۇمىس ەمەس. شىنىمدى ايتسام، مەن سۇراعان جاننىڭ بارىنە قۇيا بەرەم، قۇيا بەرەم. كوكتەردەن دە، اقتاردان دا ايامايمىن. ءوزىم كوك بولسام دا ىستەيتىنىم سول. ءارى كوك بولعاندا قاندايمىن. جارالىلار ءاردايىم تاماعى كەۋىپ، شولدەگىش كەلەدى. ال ادام ءولىم اۋزىندا جاتقاندا ونىڭ ساياسي سەنىمى قانداي ەكەنىندە كىمنىڭ قانشا جۇمىسى بار؟.. قالاي، سونىمەن، بىزگە ەرەسىز بە؟ ەگەر مەن ءولىپ كەتسەم، ورنىمدى باساسىز. مىناۋ ۇسقىنىما قاراماي-اق قويىڭىز. مەن قايىرىمدى ايەلمىن ءارى ەرجۇرەك سولداتپىن. ەشتەڭەدەن جاسقانباڭىز.
وسى كەزدە سەرجانت رادۋب ءبىر سولداتقا زىركىلدەپ جاتتى:
— اشپا اۋزىڭدى! كوردىڭ بە، قورقىتىپ تاستادىڭ. بيكەشتەردىڭ كوزىنشە دورەكى ءسوز ايتۋ جارامايدى.
— مىناداي ساندىراق كىمنىڭ بولسا دا جىنىن كەلتىرمەي قويماس! — دەيدى اقتالا سويلەپ گرەنادەر. — وسىناۋ ءميعۇلالارعا ءقايتىپ زىعىردانىڭ قايناماس؟ ءوزىڭىز-اق ويلاپ كورىڭىزشى: سەنور قايىن اتاسىن مايىپ قىلادى، پوپ اتاسىن گالەراعا ايداتادى، كورول اكەسىن دارعا اسادى، ال ولار، نە ەكەنىن ءبىر سايتانىم ءبىلسىن بە، بۇلىك شىعارىپ، قىرىق پىشاق بولىپ، سەنور ءۇشىن، پوپ پەن كورول ءۇشىن جاۋىپ تۇرعان وق استىنا ۇمتىلادى!..
سەرجانت وعان جەكىرىپ تاستادى:
— جاپ اۋزىڭدى! سالعىلاسپا! ءبىز ساياسي كلۋبتا وتىرعان جوقپىز. ءسويتتى دە، ول ايەلگە بۇرىلدى. — ال كۇيەۋىڭ شە؟ ول نە ىستەيدى؟ كىم ءوزى؟
— ءقازىر ول ەشكىم دە ەمەس! ونى ءولتىرىپ كەتتى.
— قاي جەردە؟
— ۇرىس كەزىندە.
— قاشان؟
— وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن.
— كىم ءولتىردى؟
— بىلمەيمىن.
— كۇيەۋىڭدى كىم ولتىرگەنىن بىلمەيسىڭ بە؟
— بىلمەيمىن.
— كوكتەر مە، اقتار ما؟ مىلتىقپەن اتىپ ءولتىردى. وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن دەيسىڭ بە؟
— ءيا.
— قاي جەردە؟
— ەرنە تۇبىندە. گۇرس ەتىپ مىلتىق اتىلدى دا، كۇيەۋىم قۇلاپ ءتۇستى. بار-جوعى وسى عانا.
— ول ولگەننەن بەرى نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟
— بالالارىممەن كەلە جاتىرمىن.
— قايدا باراسىڭ؟
— باسىم اۋعان جاققا.
— قايدا تۇنەپ ءجۇرسىڭ؟
— جەر بەتىندە.
— نەمەن تاماق اسىراپ ءجۇرسىڭ؟
— ەشتەڭەمەن دە.
— ەشتەڭەمەن دە دەيسىڭ بە؟ بۇل قالاي؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى سەرجانت.
— بىلتىرعىدان قالعان ءتۇرلى جيدەك—مويىل، بۇلدىرگەن، قاراقات، پاپوروتنيك بۇرشىگىن تەرىپ، تالشىق ەتەمىز.
— ءيا، مۇنىڭ ەشتەڭە ەمەس ەكەنى راس. — ەرەسەكتەۋ بالا ءتۇسىنىپ قالسا كەرەك:
— قارنىم اشتى، — دەپ ىڭىرسىدى.
سەرجانت قالتاسىنان سولداتتىڭ ءبىر ءۇزىم قاتقان نانىن الىپ، ايەلگە ۇسىندى. ايەل ناندى قاق ءبولىپ، ەكى بالاسىنا ۇستاتتى. ەكەۋى نانعا جارماسا كەتتى.
— وزىنە قالدىرماعانى نەسى، — دەپ كۇڭك ەتتى سەرجانت.
— تەگى، اشىقپاعان شىعار، — دەي سالدى ءبىر سولدات.
— اش بولسىن-بولماسىن، انانىڭ اتى انا عوي، — دەدى سەرجانت.
بالالار ناندى جەپ بولا ساپ:
— شولدەدىم!.. سۋ بەرشى؟ — دەپ قىڭقىلداي باستادى.
— بۇل جىن جايلاعان ورماندا بۇلاق تا تابىلا قويماس! — دەپ كەيىستى كەيىپ تانىتتى سەرجانت.
ماركيتانت ايەل دوربادان مىس توستاعان الىپ، موينىنا ءىلۋلى قۇتىنىڭ شۇمەگىن اعىتتى دا، وعان ءبىراز سۋ قۇيىپ، بالالارعا ۇسىندى.
ەستيارلاۋى بىر-ەكى تالماپ جۇتتى دا، بەتىن تىرجيتتى. كىشكەنتايى دا سۋدىڭ ءدامىن تاتىپ، جيىركەنە تۇكىرىپ تاستادى.
— بۇلارىڭ نە؟ جامان با ەكەن؟ — دەدى ماركيتانت ايەل
— بۇل نە؟ الدە اراق پا؟ — دەپ سۇرادى سەرجانت.
— ءيا، ەڭ جاقسى اراق. ءتايىرى، ولار نەنى ءتۇسىنسىن، وڭشەڭ مۇجىق. وسىنى ايتىپ ماركيتانت ايەل توستاعاندى ءسۇرتىپ-سۇرتىپ الدى.
سەرجانت كەلىنشەكتى تاعى دا تەرگەي باستادى:
— دەمەك، سۋدارىنيا، قاشىپ قۇتىلماقسىڭ عوي، شاماسى؟
— سويتۋگە تۋرا كەلسە، قايتەيىن؟
— ۇشارىن — جەل، قونارىن ساي بىلەتىن قاڭباق قۇساپ دەيسىڭ عوي؟
— ءالىم قۇرىعانشا جۇگىرەم، سونسوڭ اياڭدايمىن. اقىر سوڭىندا ءسۇرىنىپ قۇلايمىن.
— ءقايتسىن، بايعۇس، — دەپ كۇرسىندى ماركيتانت ايەل.
— اينالا قىرعىن توبەلەس، — دەدى كەلىنشەك ءسوزىن ساباقتاي ءتۇسىپ. — قايدا قاراساڭ دا كورەتىنىڭ — مىلتىق پەن زەڭبىرەك. وزدەرىنە نە كەرەك ەكەنىنە تۇسىنبەي-اق قويدىم! مەنىڭ كۇيەۋىمدى اتىپ ولتىرگەن دە سولار. تۇيگەنىم وسى عانا.
سەرجانت مىلتىقتىڭ دۇمىمەن جەردى نۇقىپ-نۇقىپ قالدى:
— اتاڭا نالەت سوعىس! قارعىس اتقىر!
ايەل اڭگىمەسىن سوزا ءتۇستى.
— كەشە ءبىز اعاش قۋىسىندا تۇنەپ شىقتىق.
— تورتەۋىڭ دە مە؟
— تورتەۋمىز دە.
— ۇيىقتاي الدىڭدار ما؟
— ۇيىقتادىق.
— شاماسى، تىك تۇرىپ ۇيىقتاعانسىڭدار عوي، — دەدى سەرجانت. سونسوڭ ول سولداتتارىنا بۇرىلدى. — ەستىپ تۇرمىسىڭدار، جولداستار! قۇنداقتاۋلى ادامداي سىرەسىپ، قۋراعان اعاشتىڭ قۋىسىندا ءتۇن بويى قاقايىپ تۇرۋ دەگەن نەتكەن ازاپ؟ ءيا، بۇلارعا نە ايتارسىڭ؟ جابايىلار ەمەس پە؟ ءقايتىپ پاريج تۇرعىندارىنداي بول دەرسىڭ.
— ءۇش بالامەن بىردەي اعاش قۋىسىندا تۇنەپ شىعۋ دەگەن سۇمدىق! — دەپ قوستاپ اكەتتى ماركيتانت ايەل.
— ويلاپ تۇرساڭ، سول ءتۇنى سول اعاشتىڭ جانىنان وتكەن ادام قانداي تاڭىرقار ەدى؟ — دەدى تاعى دا سەرجانت. — سىرت قاراعاندا بوتەن ەشتەڭە كورىنبەيتىن اعاش اياق استىنان "پاپا! ماما!" دەپ بالاشا ايعايعا باسسا، ءتىرى قىزىق ەمەس پە؟
— باعىمىزعا قاراي، ءقازىر جاز عوي، — دەپ ءبىر كۇرسىنىپ الدى ايەل.
تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتقان بايعۇس ايەل مۇڭلى كوزبەن ءبىر نۇكتەگە قادالا قالدى. كوزقاراسىنان باسىنا تۇسكەن پالەنىڭ قايدان كەلگەنىنە تۇسىنبەي، تاڭىرقاعاندىق بايقالادى.
سولداتتار بەيشارا ايەلگە ءۇن-تۇنسىز قاراپ، اينالا ءيىن تىرەسە تۇر.
جەسىر ايەل مەن ءۇش جەتىم... پانالاۋعا جەر تاپپاي، ايدالادا قاڭعىپ ءجۇر... اسپاندى تورلاپ العان سوعىس بۇلتىنىڭ كۇركىرەۋىك نايزاعايىنان قاشىپ قۇتىلماق، ارىپ-اشىپ اڭقالارى دا كەۋىپتى. ءشوپ-شالامدى قورەك ەتىپ، اشىق اسپاندى باسپانا قىلىپ جۇرگەن تۇرلەرى مىناۋ.
سەرجانت ايەلدىڭ جانىنا كەلىپ، ەمشەك ەمىپ جاتقان نارەستەگە ەڭكەيدى. كەنەت نارەستە ەمشەكتى تاستاي ساپ، ساقال-مۇرتى اباجاداي ادامنىڭ ۇستىنە تونگەن سۋىق جۇزىنە ادەمى كوكشىل كوزىمەن قادالا ءبىر قاراپ، جىميا كۇلدى.
سەرجانت بويىن جازدى. سامايىنان سورعالاپ تۇسكەن ءبىر تامشى كوز جاسى جاقۇتتاي جىلتىراپ، تىكىرەيگەن مۇرتىنىڭ ۇشىنا تۇرا قالدى.
ول سۇرلانا، تەز-تەز سويلەدى:
— جولداستار! وسىنىڭ بارىنەن ءبىزدىڭ باتالون اكە بولۋعا ءتيىس دەگەن قورىتىندى شىقپاق. مىناۋ ءۇش بالانى باۋىرىمىزعا باسالىق. ماقۇل ما؟
— جاساسىن رەسپۋبليكا! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى سولداتتار.
— ماقۇل، — دەدى سەرجانت.
ءسويتتى دە، ول شەشەسى مەن بالالارىنىڭ ۇستىنەن قولىن سوزا:
— مىنە، مىناۋ قىزىل بورىك باتالونىنىڭ بالالارى! — دەگەندى قوسا ايتتى.
ماركيتانت ايەل قۋانىشىن قويارعا جەر تاپپادى:
— ءۇش باسقا ءبىر پانا دەگەن وسى دا!
كەنەت ول كەلىپ قالعان كوز جاسىن ىركە الماي، سىعىپ-سىعىپ جىبەردى دە، بەيشارا جەسىر ايەلگە قۇشاعىن جازا ۇمتىلدى.
— جاساسىن رەسپۋبليكا! — دەپ قايتالادى سولداتتار. ال سەرجانت ايەلگە بۇرىلىپ:
— ال كەتتىك، ازاماتشا، — دەدى.
ەكىنشى كىتاپ
"كلەيمور" كورۆەتى
I. دوستار مەن دۇشپاندار
1793 جىلدىڭ كوكتەمىندە، فرانسيا جان-جاقتان انتالاعان جاۋ قورشاۋىندا قالعان كەزدە، لا-مانش بۇعازىندا مىناداي ءبىر وقيعا بولدى.
دجەرسەي ارالىنداعى قاعا بەرىستەگى كىشىگىرىم مۇيىستە، 1 ماۋسىمدا، كۇننىڭ باتۋىنا بىرەر ساعات قالعاندا، جۇزۋگە ءقاۋىپتى، دەمەك، سىپ بەرىپ قاشىپ شىعۋعا قولايلى تۇماندى كۇنى ءبىر كورۆەت* ساپارعا دايىندالىپ جاتتى. بۇل كەمەنى فرانسۋز كومانداسى باسقارعانمەن، ول بۋلونسكيي اۋلەتىندەگى گەرسوگتاردىڭ تۇقىمىنان شىققان پرينس دە-لا-تۋر د’وۆەرننىڭ قول استىنداعى اعىلشىن فلوتيلياسىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن. كورۆەت ەرەكشە ماڭىزدى، شۇعىل تاپسىرمانى ورىنداۋعا سونىڭ امىرىمەن بولىنگەن بولاتىن.
"كلەيمور" دەگەن اتپەن تىزىمگە الىنعان بۇل كورۆەت زىلدەي اۋىر كادىمگى ساۋدا كەمەسىنشە جاسالعان. ءبىراق سىرتقى ءتۇرى الدامشى ەدى. ونى جاساعاندا ۇرىسقا جارامدى ەتۋ، ءارى كوز بوياۋ سياقتى ەكى ءتۇرلى ماقسات كوزدەلدى. ول مۇمكىن بولسا، الداپ كەتۋگە، قاجەت بولسا، ۇرىس سالۋعا ءتيىس-تۇعىن. كورۆەت الدىندا تۇرعان ماڭىزدى ءىستى ورىنداۋ ءۇشىن سول كۇنى ونىڭ ورتانشى پالۋباسىنا جۇكتىڭ ورنىنا ۇلكەن كاليبرلى وتىز كارونادا* ورناتىلدى. داۋىل بولاتىنىن كۇنى بۇرىن سەزگەندىكتەن بە، الدە كەمەگە قاراپايىم ءتۇر بەرۋ ءۇشىن بە، ايتەۋىر، وسىناۋ وتىز زەڭبىرەكتىڭ ءبارى جاتقان-جاتقان جەرىندە تاس بەكىتىلگەن ليۋككە ۇڭعىسى تىرەلەتىندەي ەتىپ ءۇش قابات شىنجىرمەن بايلاپ تاستالدى. سىرتتاي قاراعاندا ەشتەڭە دە كورىنبەيدى. كورۆەت بەينەبىر ماسكا كيىپ العانداي. بۇل ەسكى ۇلگىدەگى كارونادالار بولاتىن: لافەتتەرى بىتەۋ دوڭعالاقتارعا ەمەس، شاباقتارى بار قولادان قۇيىلعان دوڭعالاقتارعا ورناتىلعان. ادەتتە اسكەري كورۆەتتە زەڭبىرەكتەر ۇستىڭگى پالۋبادا تۇراتىن. ال قاپىلىستا جاۋعا باس سالۋعا جانە جول تورۋعا ارنالعان "كلەيموردىڭ" پالۋباسى قارۋسىز ەدى جونە ول جاڭا عانا كورگەنىمىزدەي، ۇستىڭگى پالۋبانىڭ استىنا قۇپيا باتارەيا ورناتۋعا بولاتىنداي ەتىپ جاسالعان-دى. "كلەيمور" سالماقتى ءارى سىرتتاي قاراعاندا ەبەدەيسىز كورىنەتىن، دەگەنمەن بۇل ونىڭ جۇردەكتىك ساپاسىنا كەدەرگى كەلتىرمەيتىن ەدى. بۇكىل اعىلشىن فلوتىندا، سايىپ كەلگەندە، كورپۋسى "كلەيموردىكىندەي" مىقتى كەلگەن باسقا كەمە بولعان جوق. ءارى ول ۇرىس كەزىندە فرەگاتتان* كەم تۇسپەيتىن دەسەك، اسىرا ايتپاس ەدىك.
ەكيپاج تەك قانا فرانسۋزداردان — ەميگرانت-وفيسەرلەر مەن دەزەرتير-ماتروستاردان تۇراتىن. ولار بىرىنەن-بىرى وتكەن شەتىنەن تاجىريبەلى تەڭىزشىلەر، ەرجۇرەك سولداتتار ءارى اينىماس روياليستەر ەدى. ءبارى دە كورۆەتكە، سەمسەر مەن كورولگە جان-تانىمەن بەرىلگەن.
كەمە ەكيپاجىنا دەسانت تۇسىرە قالعانداي جاعدايدا تەڭىز جاياۋ اسكەرىنىڭ جارتىلاي باتالونى قوسا بەرىلگەن.
"كلەيموردىڭ" كاپيتانى اۋليە ليۋدوۆيك وردەنىنىڭ كاۆالەرى، بۇرىنعى كورول فلوتىنداعى تاڭداۋلى وفيسەرلەردىڭ ءبىرى گراف-ديۋ-بۋابەرتلو، ونىڭ كومەكشىسى — شيەۆالە* دە لا-ۆيەۆيل. لوسمان* دجەرسەي ارالىعىنداعى ەڭ تاجىريبەلى شكيپەر* — فيليپپ گاكۋال.
ءبۇل كەمەنىڭ ادەتتەگىدەن وزگەشە جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس-تى. ءدال ءجۇرىپ كەتەر ساتتە ونىڭ بورتىنا بىرەۋ كەلىپ ءمىندى. سىرت پىشىنىنە قاراپ-اق ونىڭ الدەقانداي ءقاۋىپتى ىسكە بەل شەشكەن ادام ەكەنىن جاڭىلماي ايتۋعا بولاتىن. ءوزى تىپ-تىك، مىعىم دەنەلى، ءتۇسى سۋىق، بويشاڭ قارت. جاس شاماسىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن: جاس دەسە — جاس، كارى دەسە — كارى دەرلىك. ۋاقىت وزسا دا قايراتىنان قايتپايتىن، شاشى اپپاق قۋداي بولسا دا جانارى تايماي، نۇر شاشىپ تۇراتىن ادامداردىڭ ساناتىنا قوسىلاتىن: سەرگەك، شابىتىنا باقساڭ — قىرىق جاستاعى ەركەك، جۇرتتىڭ ءىقىلاس-ىلتيپاتىنا باقساڭ — سەكسەن جاستاعى قارت سياقتى.
ول كورۆەتكە مىنە بەرگەندە ۇستىندەگى تەڭىز پلاششىنىڭ ەتەگى اشىلىپ كەتىپ، استىنان كەڭ شالبارى، ەتىگى، تۇگى ىشىنە قاراتىلعان، سىرتىندا جىبەك ويۋ-ورنەگى بار ەشكى تەرىسىنەن تىگىلگەن كەۋدەشەسى، قىسقاسى، برەتان شارۋاسى كيەتىن ءبۇتىن كوستيۋم كوزگە شالىندى. وسى ۇقساستىقتى كۇشەيتە تۇسكەندەي، جۇمباق قارتتىڭ كوستيۋمى تىزەسى مەن شىنتاق تۇسىنان جۇقارىپ، توزىپتى، ال مىقتى كەزدەمەدەن تىگىلگەن تەڭىز پلاششى بالىقشىنىڭ كونەتوز پلاششىنان اينىماي قالعان. باسىندا سول كەزدە جۇرت كيەتىن توبەسى بيىك، ەتەگى جالپاق دوڭگەلەك قالپاق. ەتەگى سالبىراعان كۇيدە ول شارۋا قالپاعىنا ۇقسايتىن، ءبىراق ونى اسكەري باس كيىمگە اينالدىرۋ دا وڭاي ەدى: بۇل ءۇشىن ءبىر ەتەگىن كوتەرىپ، كوكارداسى* بار پەتليسا ارقىلى ۇشكىر توبەسىنە بايلاي سالسا، ءبىتىپ جاتىر. قارت قالپاعىن قۇددى شارۋالارشا پەتليسا مەن كوكارداسىز كيىپ العان.
درال گۋبەرناتورى لورد بالكاررا مەن شاحزادا دە-لا-تۋر د' وۆەرن ونى كەمەگە وزدەرى شىعارىپ سالدى. ەميگرانت — شاحزادالاردىڭ قۇپيا اگەنتى جەلامبر ونىڭ كايۋتاسىنىڭ قالاي جابدىقتالعانىن ءوزى تەكسەردى جانە ىزەتتى دە ءىلتيپاتتى بولعانى سونشا، ءوزىنىڭ دۆورياندىق تەگىنە قاراماستان، قارت سوڭىنان ەرىپ، شامادانىن كوتەرىسىپ كىردى. جەلامبر جاعاعا قايتاردا وسىناۋ برەتان مۇجىعىمەن يىلىپ-بۇگىلە قوشتاستى. نورد بالكاررا وعان: "گەنەرال، تابىستى بولۋىڭىزعا تىلەكشىمىن" دەسە، شاحزادادە-لا-تۋرد' وۆەرن: "كورىسكەنشە كۇن جاقسى بولسىن، باۋىرىم" دەي سالدى.
"كلەيمور" ماتروستارى ءوز جولاۋشىسىنا سالعان جەردەن "مۇجىق" دەپ ات قويىپ الدى. ءبىراق ول تۋرالى بەيحابار بولعاندىقتان، ماتروستار وزدەرىنىڭ اسكەري كورۆەتى قانشالىقتى جۇك كەمەسى بولسا، بۇل بەيتانىستىڭ دا سونشالىقتى "مۇجىق" ەكەنىن جاقسى سەزدى.
باياۋ عانا جەل ەسىپ ءتۇر. "كلەيمور" مۇيىستەن شىعىپ، ءبىراز ۋاقىت كوزدەن كەتپەي، جاعانى بويلاي ءجۇرىپ وتىردى: سوناڭ سوڭ بىرتە-بىرتە ىمىرت قاراڭعىلىعىنا ەنىپ، كىشىرەيە بەرە، اقىرى ءبىرجولا عايىپ بولدى.
جەلامبر ۇيىنە كەلگەن سوڭ، بىرەر ساعاتتان كەيىن گراف د'ارتۋاعا* شۇعىل پوشتا كەمەسىمەن مىناداي بىرنەشە ءسوز جازىپ جىبەردى:
"مارتەبەلى اعزام! اتتانىس ىسكە اسىرىلدى. ءساتى تۇسەرى كامىل ءبىر اپتادان سوڭ گرانۆيلدەن سەن-مالوعا دەيىن بۇكىل جاعالاۋ ءورت قۇشاعىندا قالماق".
ال وسىدان ءتورت كۇن بۇرىن شەربۋرگ جاعالاۋىنداعى رەسپۋبليكاشىل ارمياعا ماڭىزدى تاپسىرمامەن جىبەرىلگەن جانە سول كەزدە گرانۆيلدە تۇرعان مارنادان سايلانعان دەپۋتات پريەر الگى اقپاردى جازعان ادامنىڭ قولىنان شىققان — قىپ-قىسقا حات العان. وندا بىلاي دەلىنگەن بولاتىن:
"ازامات دەپۋتات! 1 ماۋسىمدا سۋ كوتەرىلە ءۇستى بۇركەۋلى باتارەياسى بار "كلەيمور" اسكەري كورۆەتى تەڭىزگە شىعادى. ول فرانسيانىڭ جاعاسىنا مىناداي بەلگىلەرى بار ءبىر كىسىنى تۇسىرۋگە ءتيىس: قارت، ۇزىن بويلى، اق شاشتى، ساۋساعى اقسۇيەك ادامنىڭ ساۋساعىنداي سۇيرىك تە سۇلۋ، ۇستىندە شارۋا كوستيۋمى. ەندىگى ەگجەي-تەگجەيلى حاباردى سىزگە ەرتەڭ جىبەرەمىن. ول ەكىسىندە تاڭ اتا بارىپ تۇسپەك. ەسكادرامىزعا ەسكەرتىڭىز، كورۆەتتى ۇستاڭىزدار. ول كىسىنى گيلوتينالاۋعا بۇيىرىڭىز".
II. ءتۇن قاراڭعىسىن جامىلعان كەمە مەن جولاۋشى
كورۆەت وڭتۇستىككە بەت الۋدىڭ ورنىنا اۋەلى سولتۇستىككە، سونان سوڭ باتىسقا بۇرىلىپ، جۇرتقا تۇپ-تۋرا "اپات وتكەلى" دەگەن اتپەن تانىمال بولعان بۇعازعا كەلىپ كىردى. ءبۇل وتكەلدىڭ نە ارعى، نە بەرگى جاق شەتىندە ماياك اتاۋلى جوق ەدى.
كۇن باتقالى قاشان؟ ءتۇن قاراڭعىلىعى ادەتتەگىدەن گورى قويۋ. اي تۋاتىن ۋاقىت بولسا دا، بۇكىل اسپاندى قالىڭ بۇلت قاپتاپ العاندىقتان، ونىڭ باتار كەزىندە ءبىر-اق كورىنەتىن ءتۇرى بار. ءبىر ءۇيىر جاباعى بۇلت تەڭىزگە ءتونىپ، ايدىن ءۇستىن تۇمشالاپ تۇر.
قاراڭعىلىق كورۆەتتىڭ جوسپارىنا سەپتەسكەندەي.
لوسمان گاكۋال ەگەر كورۆەت توسىن جايتقا ۇشىراماي، جەل وڭىنان سوعىپ، بارلىق جەلكەندى كوتەرە جۇرسە، تاڭ اتا فرانسيانىڭ جاعاسىنا جەتىپ قالار دەپ ۇمىتتەندى.
ازىرگە ءبارى دە جاپ-جاقسى كەلە جاتىر ەدى. ءبىراق توعىزدار شاماسىندا جەل ۇدەپ، تولقىن كوتەرىلە باستادى. جەل قۋالاي سوعىپ، كۇشتى تولقىن داۋىلعا ۇلاسا قويماسا دا، ءاردايىم بيىكتەن ساپىرىلا قۇلاعاندا، كورۆەتتىڭ تۇمسىعى سۋعا كومىلىپ-كومىلىپ كەتەدى.
لورد بالكاررا گەنەرال دەپ اتاعان جانە شاحزادا دە-لا- تۋر د' وۆەرن "ساۋ بولىڭىز، باۋىرىم" دەپ قوشتاسقان ماناعى "مۇجىق" بايسالدى دا بايىپتى قالىپپەن پالۋبا ۇستىندە ءجۇر. كەمەنىڭ ارلى-بەرلى تەڭسەلۋىن بايقاماعانداي. بۇل جۇرىسىنە قاراپ كوپتى كورگەن كانىگى تەڭىزشى دەرسىڭ. اندا-ساندا كەۋدەشەسىنىڭ قالتاسىنان شوكولاد تاقتاسىن الىپ، شەتىنەن سىندىرىپ اۋزىنا سالىپ قويادى؛ شاشى تۇگەل اعارىپ كەتسە دە، ءتىسى شەتىنەمەگەن، ءبۇپ-بۇتىن.
وقتا-تەكتە كاپيتانعا بىردەڭە ايتىپ قويعانى بولماسا، ەشكىممەن ءتىس جارىپ سويلەسپەدى. كاپيتان ونىڭ ءار ءسوزىن ادەپپەن تىڭدايدى جانە وزىنەن گورى وسى جولاۋشىنى كەمە كومانديرى دەپ سانايتىن سەكىلدى.
شەبەر لوسمان باسقارىپ كەلە جاتقان "كلەيمور" تۇمان ىشىمەن دجەرسەي ارالىنىڭ سوپايعان سولتۇستىك ءمۇيىسىن ەلەۋسىز وراعىتا ءوتتى دە، ءقاۋىپتى قۇز تاسقا سوقتىعىپ قالماۋ ءۇشىن جاعانى الا ءجۇردى. رۋلدە تۇرعان گاكۋال سۋ استىنداعى جارتاستاردى قولمەن قارمالاعانداي، ءبىراق مۇحيتپەن جاقسى تانىس ادامشا، كەمەنى سەنىممەن جۇرگىزىپ كەلەدى. كورۆەت وسىناۋ قاتاڭ باقىلاۋ قويىلعان سۋ ۇستىندە كەلە جاتقانىن سەزدىرىپ الام با دەپ سەسكەنىپ، تۇمسىعىنداعى شامدى جاعا قويمادى. تۇمان تۇسكەنىنە كەمەدەگىلەر تۇگەل ريزا. كورۆەت ۇستىندە ءبارى ءباز-باياعى قالپىندا. ساعات وننان كەتە كاپيتان گراف ديۋ- بۋابەرتلو مەن ونىڭ كومەكشىسى شيەۆالە دە-لا-ۆيەۆيل شارۋا كيىمىن كيگەن ادامدى سوعان بولىنگەن كايۋتاعا، ياعني كاپيتاننىڭ ءوز كايۋتاسىنا ەرتىپ اپاردى. كايۋتاعا كىرىپ بارا جاتىپ، قارت ارتىنا بۇرىلا باسەڭ داۋىسپەن:
— مىرزالار، قۇپيانى مۇقيات ساقتاۋ قاجەت ەكەنى سىزدەرگە ءمالىم بولۋعا ءتيىس. جارىلىس بولار ساتكە دەيىن ءتىرى جانعا ءتىس جارماڭىزدار. مەنىڭ اتىمدى ءبۇل كەمەدە ەكەۋىڭىزدەن باسقا ەشكىم بىلمەيدى، — دەدى.
— بۇل قۇپيانى ءبىز قابىرگە وزىمىزبەن بىرگە اكەتەمىز، — دەپ جاۋاپ قايىردى بۋابەرتلو.
— ال مەن ونى باسىما ءولىم ءقاۋپى تونسە دە ايتپايمىن، — دەدى قارت.
ءسويتىپ، ول كايۋتاعا كىرىپ كەتتى.
III. اقسۇيەكتەر مەن قارا توبىرلار
كاپيتان مەن ونىڭ كومەكشىسى قايتادان جوعارى كوتەرىلدى دە، وزدەرىنىڭ الگى جولاۋشىسى جايلى اسەرلەرىن ورتاعا سالىپ، پالۋبا ۇستىندە ارلى-بەرلى جۇرە باستادى.
بۋابەرتلو:
— مۇنىڭ قانداي كوسەم ەكەنىن ەندى كوپ ۇزاماي-اق بىلەمىز، — دەپ سىبىرلادى لا-ۆيەۆيلدىڭ قۇلاعىنا.
— قانشا دەگەنمەن، شاحزادا عوي، — دەپ جاۋاپ قاتتى لا-ۆيەۆيل.
— ءيا، شاحزادا دەسە دە بولعانداي.
— فرانسيادا دۆوريانين بولسا دا، برەتاندا — شاحزادانىڭ ناق ءوزى.
فرانسۋز شاحزاداسى جوق بولعاندىقتان برەتان شاحزاداسىن قاناعات تۇتامىز دا، — دەدى بۋابەرتلو.
سايراعىش سارى شىمشىقتىڭ ورنىن... جوق، سارى شىمشىقتىڭ ەمەس، قىراننىڭ ورنىن قارعا باستى دەگەن وسى دا.
— ماعان قارا قۇس ارتىق، — دەدى بۋابەرتلو.
— ارينە، ايتەۋىر تىرناعى مەن تۇمسىعى وتكىر عوي، — دەپ ماقۇلدادى لا-ۆيەۆيل.
— نە دە بولسا كورىپ الدىق.
— ءيا، جەتەكشى جايلى ويلاناتىن كەز كەلدى، — دەدى تاعى دا از-كەم ۇنسىزدىكتەن كەيىن لا-ۆيەۆيل. — مەن "ءوق-دارى مەن كوسەم كەرەك!" دەگەن ۇراندى قوستايمىن. سىزگە مىنانى ايتقىم كەلەدى، كاپيتان. مەن كوسەم بولارلىق ادامداردى تۇگەل دەرلىك بىلەمىن. ءبىراق ولاردىڭ ەشقايسىسىن دا بىزگە ءقازىر قاجەت بولىپ وتىرعانداي اقىلدى ادام دەپ سانامايمىن. قارعىس اتقان بۇل ۆاندەيا ءۇشىن تىم بولەك گەنەرال قاجەت. مۇندا جاۋعا تىنىم بەرمەي، ونىمەن ءار ديىرمەن ءۇشىن، ءاربىر جىرا، .ءاربىر تاس ءۇشىن جاعالاسۋ كەرەك؛ ءاردايىم الەگىن اسپاننان كەلتىرىپ، ءاربىر جاڭساق باسقان قادامىن اڭدىپ ءتۇرۋ، كوزدەن ەشنارسەنى تاسا جىبەرمەي، وڭ-سولىنان بىردەي سىلەيتە سوعىپ، جويقىن شابۋىل جاساپ، زارەسىن الا بەرۋ كەرەك، اياۋشىلىق كورسەتپەۋ كەرەك، دەمالىس، ۇيقى دەگەندى ۇمىتۋ كەرەك. ءقازىر بۇل مۇجىقتار ارمياسىندا باتىر كوپ تە، كوسەم جوق. شىنىندا دا وسى ءبىز، قارا باسىپ، ريەۆوليۋسياعا نەلىكتەن شابۋىل جاساپ ءجۇرمىز، شاشتارازداردى ءوزىمىز-اق دۆوريانداردىڭ ۇستىنەن باستىق ەتكەندە، رەسپۋبليكاشىلار مەن ءبىزدىڭ ارامىزدا ايىرما قانداي؟
ەندى قايتەسىڭ! بۇل سايتان العىر ريەۆوليۋسيا ءبىزدىڭ ىشىمىزگە دە ەنىپ بارا جاتقان جوق پا؟
بۇل فرانسيانىڭ تانىنە تۇسكەن مەرەز دە.
— ءۇشىنشى سوسلوۆيەنىڭ مەرەزى، — دەپ ويىن قورىتتى بۋابەرتلو. — ءبىزدى بۇل دەرتتەن جالعىز انگليا عانا ايىقتىرۋى مۇمكىن.
— جانە ايىقتىرادى دا. بۇعان سەنىڭىز، كاپيتان.
— ال ازىرگە جۇرەگىڭ اينىپ، قۇسقىڭ كەلەدى!
— ويتپەگەندە شە! اينالا مۇجىق. ءبۇل ۆاندەيا سوعىسىندا قانداي عانا دۇشپانداردى كورمەي وتىرمىز؟ كوكتەر جاعىنان كورەتىنىڭ — سىرا قايناتۋشى سانتەر دە، اقتار جاعىنان كورەتىنىڭ — شاشتاراز گاستون.
— جو-جوق، سۇيىكتىم لا-ۆيەۆيل، مەنىڭ گاستونعا دەگەن كوزقاراسىم بۇدان وزگەشەلەۋ. ول گەمەن تۇبىندە اسكەرلەرگە باسشىلىق جاساعاندا ءتىپتى دە ولقى سوققان جوق. جادىڭىزدا ما، ول كوكتەردىڭ ءۇش ءجۇز ادامىن وزدەرىنە الدىن الا كور قازدىرىپ، جايدان-جاي، دىمىن شىعارماستان اتىپ تاستاعان جوق پا؟
— مۇنىڭ ءبارى تاماشا-اۋ، ءبىراق مۇندايدا مەن دە قالىسپاس ەدىم.
— ارينە، مەن دە سويتەر ەدىم.
— اسكەري ۇلى ەرلىك ونى جاسايتىن ادامداردان تۋمىسىنان بەكزاتتى بولۋدى تالاپ ەتەدى، — دەدى لا-ۆيەۆيل. — سوعىس — شاشتارازداردىڭ ءىسى ەمەس، رىسارلاردىڭ ءىسى.
— دەگەنمەن، وسى ءۇشىنشى قاۋىمنىڭ ىشىندە دە ءتاۋىر ادامدار كەزدەسىپ قالاتىنى راس، — دەپ ءسوز تالاستىردى بۋابەرتلو. — مىسالعا، ساعاتشى ءجوليدى الالىق. بۇرىن فلاندر پولكىنىڭ سەرجانتى بولعان ول ۆاندەيالىقتاردىڭ ءبىر جەتەكشىسىنە اينالىپتى. ول جاعالاۋداعى ارميا وتريادىن باسقارادى. ونىڭ ءبىر ۇلى بولاتىن. ول ۇلى رەسپۋبليكاشىل ەكەن. مىنە، ءسويتىپ، اكەسى اقتار ءۇشىن شايقاسسا، بالاسى كوكتەر ءۇشىن شايقاسىپ جۇرگەن. ءبىر ۇرىس كەزىندە ولار بەتپە-بەت كەزدەسىپ قالىپتى. سوندا اكەسى بالاسىن تۇتقىنعا الىپ، تابان اۋزىندا تاپانشامەن اتىپ تاستاپتى.
— جاقسىنىڭ اتى جاقسى عوي، — دەپ قوستادى لا-ۆيەۆيل. ءارقايسىسى ءوز ويىمەن بولىپ، ولار ارلى-بەرلى ءبىراز ءجۇردى.
سونسوڭ اڭگىمە قايتا جالعاستى.
— كاپيتان، كايۋتاڭىزدا "مونيتەر"* بار عوي دەيمىن؟
— بار.
— سوڭعى كەزدە پاريجدە جۇرتتىڭ قانداي كارتا ويىنىنا قۇمار ەكەنىن بىلمەيسىز بە؟
— "ادەل مەن پولەن" جانە "ۇڭگىر" اتتى ويىندار دەسەدى.
— كورەر مە ەدى.
— كورەرمىز ءالى.
كاپيتان ءسال ويلانىپ قالدى دا:
— بىرەر ايدان كەيىن پاريجدە بولامىز، — دەگەندى قوسا ايتتى.
— ەندەشە، كاپيتان، جاعدايىمىز ونشا جامان ەمەس ەكەن عوي ءالى؟
— برەتان سوعىسى ءۇشىن ناعىز باسشىلاردى تابا الساق، جاعدايىمىز مۇنان دا ءتاۋىر بولار ەدى.
لa-ۆيەۆيل باسىن شايقادى.
— ءيا، جاعالاۋ ءبىزدى قولداسا عانا. ال جاۋ بولىپ شىقسا — تۇسىرە المايمىز. سوعىستا جابۋلى ەسىكتى بۇزىپ-جارۋعا دا، كەيدە سىپ بەرىپ جاسىرىن ءوتىپ كەتۋگە دە تۋرا كەلەتىن كەزدەر بولادى. ازامات سوعىسى كەزىندە قالتاڭدا ءاردايىم باسى ارتىق قولايلى كىلت بولعانى ابزال. ءبىز مۇمكىن نارسەنىڭ ءبارىن ىستەيمىز. اڭگىمە الدىمەن كوسەم تابۋدا. لa-ۆيەۆيل ءبىر ءسات ويلانىپ بارىپ:
— مۇندايدا شاحزادا، فرانسۋز مۇراگەرى، ناعىز تەكتى مۇراگەر كەرەك، — دەدى.
— نەگە؟ "شاحزادا" دەگەنىمىز...
— "... قورقاق" دەگەنمەن بىردەي. مۇنى مەن بىلەمىن، كاپيتان. ءبىراق ول بىزگە الگى دەريەۆنيا ماقۇلىقتارىن جولعا سالىپ ايداۋ ءۇشىن قاجەت.
— سۇيىكتىم، شيەۆالە، مۇراگەرلەردىڭ توبەلەسكە بارعىسى جوق.
— ەندەشە، ولارسىز-اق كۇن كورەرمىز.
بۋابەرتلو الدەقانداي ءبىر ويدى باسىنان قىسىپ شىعارعىسى كەلگەندەي، قولىمەن ەرىكسىز ماڭدايىن سىعىمداپ:
— نەسى بار، ازىرگە وسى گەنەرالدى-اق سىناپ كورەلىك، — دەدى اقىرىن.
— ول اتاقتى تۇقىمنان شىققان ادام دەسەدى عوي.
— ءۇمىتىمىزدى اقتايدى دەپ ويلايسىز با؟
— ءيا، جاقسى بوپ شىقسا، اقتاۋعا ءتيىس، — دەدى لا-ۆيەۆيل.
— ياعني راقىمسىز بولسا دەيسىز عوي، — دەپ تۇزەتتى ونى بۋابەرتلو. گراف پەن كاۆالەر بىر-بىرىنە قادالا قاراستى.
— گراف ديۋ-بۋابەرتلو، ءسىز "راقىمسىز" دەگەن ءسوزدى تاۋىپ ايتتىڭىز. بىزگە كەرەگىنىڭ ءوزى دە وسى. ءبۇل سوعىس راقىمشىلىق دەگەندى بىلمەۋگە ءتيىس. قانىشەرلەر زامانى تۋدى. پاتشا ولتىرۋشىلەر ليۋدوۆيك ون التىنشىنىڭ باسىن كەسسە، ءبىز پاتشا ولتىرۋشىلەردىڭ ءوزىن پارشالايمىز. ءيا، بىزگە اياۋشىلىقتى بىلمەيتىن قايسار قولباسشى قاجەت. انجۋ مەن جوعارى پۋاتۋدا باستىقتار قايىرىمدىلىق تانىتقان بولىپ كەشىرىم جاساۋدا، سوندىقتان دا ونداعىنىڭ استان-كەستەنى شىعىپ جاتىر. ال مارە مەن رەتسەدە اسكەري باسشىلىق كارىن تىگىپ، قاھارىنا مىنگەن، ءسويتىپ، وندا ءىس وڭعا باسۋدا.
بۋابەرتلو ءتىل قاتىپ ۇلگەرمەدى. لا-ۆيەۆيلدىڭ سوڭعى ءسوزىن جان ۇشىرعان ءبىر ايقاي ءبولىپ كەتتى دە، ىلە-شالا قۇلاققا ەشتەڭەگە ۇقسامايتىن بوتەن سارىن كەلدى. ايعاي دا، تۇسىنىكسىز سارىن دا پالۋبا استىنان ەستىلدى.
كاپيتان مەن ونىڭ كومەكشىسى ورتاڭعى پالۋباعا شىعاتىن تراپقا تۇرا ۇمتىلسا دا، تومەن ءتۇسىپ ۇلگەرمەدى: ارتيللەريا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبارى ەسى شىعىپ كەتكەندەي، ءبىرىن-بىرى كيمەلەي سىرتقا قاراي جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن. جانتۇرشىگەرلىك بىردەڭە بولىپتى.
IV. سوعىس سۇمدىقتارى
كاتارەيا زەڭبىرەكتەرىنىڭ ءبىرى — جيىرما تورت فۋنتتىق كارونادانىڭ شىنجىرى ءۇزىلىپ كەتىپتى.
تەڭىز ۇستىندە بولۋى مۇمكىن پالەنىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇمدىعى وسى. اشىق تەڭىزدە ەكپىندەي ءجۇزىپ كەلە جاتقان اسكەري كەمە ءۇشىن مۇنان جامان نارسە جوق.
بۇعاۋدان بوساعان زەڭبىرەك اپ-ساتتە تاجال سياقتانىپ كەتەدى. دوڭعالاعى بار ءزىل باتپان ەڭگەزەردەي نارسە بيليارد شارىنداي ەرسىلى-قارسىلى، وڭدى-سولدى جۇيتكىپ، تولقىن بۇيىردەن شايقاعاندا جانتايا لىقسيدى دا، كيلدەن شايقاعاندا* كەمەمەن ىلەسە بىرەسە العا، بىرەسە ارتقا زىمىرايدى، الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي ءسال كىدىرىپ قالادى دا، سونسوڭ تاعى جورتا جونەلەدى، كەمەنىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە وقشا زۋلايدى، كەيدە ءبىر ورىندا تۇرا قاپ، ىتقىپ-ىتقىپ كەتەدى، ەندى بىردە بۇرىلا سالىپ، تاعى دا بىرەسە وماقاسىپ، بىرەسە دوڭبەكشي، توڭىرەگىندەگىنىڭ ءبارىن ايپاپ-جايپاپ، استان-كەستەنىن شىعارىپ جاتىر.
قابىرعانى ۇستى-ۇستىنە تۇيگىشتەپ جاتقان توقپاقتى كوزگە ەلەستەتىپ كورىڭىزشى. بۇعان قوسا توقپاقتىڭ تەمىر ەكەنىن، ال قابىرعانىڭ تاقتاي ەكەنىن ەسكەرىڭىز.
جىن سوققان بۇل تاجال پىلدەي اۋىر، ءبىراق قابىلانداي جۇيتكىپ، تىشقانداي جالتارادى. ول قارا بالتاداي قايسار، تاۋ تولقىنداي قۇبىلمالى، نايزاعايداي مەرتتى، قابىرعاداي مىلقاۋ.
سالماعى ون مىڭ پۇت بولسا دا، دوپشا سەكىرەدى. بىرەسە تۇرعان ورنىندا كەنەت شىر كوبەلەك اينالىپ، بىرەسە جالت بۇرىلادى. مۇندايدا نە ىستەمەكسىڭ؟ ءبۇل جىن ويناقتى ءقايتىپ توقتاتارسىڭ؟
داۋىل اقىر سوڭىندا باسىلادى، جەل سايابىرلايدى، سىنعان ماچتانى جاڭاسىمەن الماستىرادى، تەسىكتەن كىرگەن سۋدى توقتاتۋعا، ءورتتى سوندىرۋگە بولادى. ءبىراق قولادان قۇيىلعان مىناۋ الىپ حايۋاندى قالاي ىرىققا كوندىرەرسىڭ؟ قاسىنا قالاي جاقىندارسىڭ؟ ءيتتى تىڭداتۋعا، بۇقانى جاسقانتۋعا، اجداھانى ارباۋعا، ارىستاندى سەسكەنتۋگە، جولبارىستىڭ ايباتىن شاعۋعا بولادى. ءبىراق مىناۋ تاجال — شىنجىرىن ۇزگەن زەڭبىرەكتەن قورعانار ەش امال جوق. ونى ولتىرە دە المايسىڭ، ول ونسىز دا جانسىز. ايتكەنمەن، ءبىر جاعىنان ءتىرى دە. تىرلىگىنىڭ ءوزى جان شوشىرلىق. استىنداعى ەدەن تەڭسەلسە، ءوزى بىرگە تەڭسەلەدى. تولقىن كەمەنى ايداپ، جەل تولقىندى قۋسا، كەمە دە ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، سونى يتەرمەلەي تۇسەدى. ءبۇل تاجال الاپات كۇشتەرگە ءوزى ويىنشىق ىسپەتتەس. كەمە، تولقىن، جەل ەكپىنى ونى ءوز ۋىسىنا العان: ونىڭ جان شوشىرلىق تىرلىگى دە سولاردىڭ ىرقىندا. اپات ءقاۋپىن توندىرگەن بۇل زۇلمات قارۋدى قايتكەندە نوقتالاۋعا بولادى؟ ونىڭ باعىت-باعدارىن، سەكىرىس-شابىسىن، بۇرىس-بۇلتارىسىن، تۇرىس-كىدىرىسىن، ءتۇيىس-سۇزىسىن قالاي بولجاپ بىلەرسىڭ؟
كەمەنىڭ قابىرعاسىن قاۋسىراتا جازداعان مۇنداي ءاربىر سوققى ونى تەڭىز تۇبىنە جىبەرەردەي. كەساپاتتان قايتىپ قۇتىلۋعا بولار؟ ءبۇل جەردە جاندى زاتتاي ىتقىعان زەڭبىرەككە ءىس ءتۇسىپ وتىر: ول الدەنە ويلانعانداي، بىرەسە كىدىرىپ قالادى دا، بىرەسە باعىتىن كىلت وزگەرتىپ، سىزدەن جالتارىپ كەتەدى. قاسىنا جاقىنداۋدىڭ ءوزى ءقاۋىپتى، ءبۇل سويقاندى ءقايتىپ توقتاتارسىڭ؟
ۇرەي شاقىرا قۇتىرىنعان زەڭبىرەك العا دا جۇيتكيدى، كەيىن دە شەگىنشەكتەيدى، نە بولسا سوعان ۇرىنىپ، كەنەت قاشا جونەلەدى، ەسەبىڭنەن شاتىستىرىپ، قاسىڭنان زۋ ەتىپ وتە شىعادى، كەدەرگى اتاۋلىنى بىت-شىت قىلىپ، جۇرتتى شىبىنداي جانشىپ بارادى. سۇمدىعى سول، اياق استىنداعى ەدەن تەربەلىپ، تەڭسەلىپ تۇر. ونسىز دا ويناقشىعان، تۇيەتايلى جەردە قالاي ارەكەت ىستەرسىڭ؟ بۇل كەمە قۇرساعىنا كىرىپ كەتىپ، قايتىپ شىعارعا جول تابا الماي جۇرگەن نايزاعاي سەكىلدى. بۇل كوكتى تىرەپ تۇرعاندا جەردىڭ الاسۇرا سىلكىنگەنىمەن پارا-پار.
كورنەت ەكيپاجى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا اياعىنان تىك تۇردى.
بۇعان كىنالى ادام شىنجىر بۇرانداسىن ناشار بەكىتىپ، ءارى كارونادا دوڭعالاعىنىڭ استىنا تەجەۋىش قويماعان كانونير* ەدى.
شىنجىر ءۇزىلىپ كەتكەندە كانونيرلەر ءبارى باتارەيا جانىندا بولاتىن. بىرەۋلەرى باس قوسىپ جينالىپ، ەندى بىرەۋلەرى ءوزدى-وزى بولىپ، ءبارى دە الداعى شايقاسقا ازىرلىك جۇمىستارىمەن شۇعىلدانىپ جاتقان. تولقىن كيلدەن ۇرعاندا پالۋبا بويىمەن كەيىن لىقسىعان كارونادا ءبىر توپ ادامعا سوقتىعىپ، تورتەۋىن تابان اۋزىندا جانشىپ ءوتتى دە، كولبەي شايقالعاندا قيسايا كىلت بۇرىلىپ، بەسىنشى بەيشارانى ەكى ءبولىپ كەتتى، سونسوڭ سول جاقتاعى بورتقا سوعىلىپ، لافەتتەن ەكىنشى زەڭبىرەكتى ۇشىرىپ ءتۇسىردى. ۇستىڭگىلەر ەستىگەن باعاناعى جان ۇشىرعان ايعاي ناق وسى كەزدە شىققان ەدى. ورتاڭعى پالۋباداعىلاردىڭ ءبارى تراپقا جۇگىردى. باتارەيا بولمەسى قاس قاققانشا قاڭىراپ قالدى.
ەندى وز-وزىمەن وڭاشا قالعان اۋىر زەڭبىرەك نە ىستەيمىن دەسە دە ەرىكتى ەدى. كەمەگە ءوزى قوجا، ءوزى بي بولىپ الدى. قانداي لاڭ. سالام دەسە — ىقتيارى. ۇرىستا شىنىققان، شايقاس كەزىندە دە كۇلكىدەن قالمايتىن ادامداردىڭ، ەندى مىناۋ، دىرىلدەپ تۇرعانى. بارشا جۇرتتى بيلەپ العان ۇرەيدى ايتىپ جەتكىزۋدىڭ ءوزى قيىن.
ەكەۋى دە ەرجۇرەك ادام — كاپيتان بۋابەرتلو مەن ونىڭ كومەكشىسى لا-ۆيەۆيل نە ىستەرگە بىلمەي، ءتۇسى قاشىپ، تراپ ۇستىندە ءۇن-تۇنسىز تومەن قاراپ تۇر. كەنەت بىرەۋ ولاردى قاعا-ماعا، زىپ ەتىپ تومەن ءتۇستى. ءبۇل وسىدان بىرەر مينۋت بۇرىن عانا الگى ەكەۋى اڭگىمە ەتكەن جولاۋشى — برەتان شارۋاسى ەدى. ول تراپتان* تومەن تۇسە توقتاي قالىپ، توڭىرەگىن كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتتى.
V. كۇش پەن ەرجۇرەكتىك
زەڭبىرەك ورتاڭعى پالۋبادا ءالى زىرعىپ ءجۇر. باتارەيا ۇستىندە بۇلاڭداپ تۇرعان تەڭىز شامى بىرەسە جارىق شاشىپ، بىرەسە قاراڭعىلىققا بولەپ، سۇمدىق كورىنىستى كۇشەيتە تۇسكەندەي. زىرىلداعان زەڭبىرەكتىڭ سىرت تۇلعاسى سان قۇبىلادى: بىرەسە قاپ-قارا بولىپ، جارىققا شىعا كەلسە، بىرەسە اعاراڭداي جىلتىراپ، قاراڭعىلىققا قايتا سۇڭگىپ كەتەدى.
كارونادا سويقانىن توقتاتار ەمەس. ول ەندىگى ءتورت زەڭبىرەكتى زاقىمداپ، بورتتى ەكى جەرىنەن تەسىپ ۇلگەردى. الىپ توقپاقتىڭ سوققىسىنان كەمەنىڭ سىقىرلاي سىنعانى ايقىن سەزىلىپ ءتۇر. ىشىندە ءبىر بىتىرا بار بوتەلكەنى قانشا سىلىكسەڭ دە، بىتىرا ءدال مۇنداي زۋلاي الماس. اۋىر لافەتتىڭ ءتورت دوڭعالاعى ولگەن ادامداردىڭ دەنەسىن ەزگىلەي-جانشىپ، پارشا-پارشاسىن شىعاردى دا، بەس ولىك كوپ ۇزاماي باتارەيا ۇستىندە دومالاپ جۇرگەن جيىرما بولەك ۇمار-جۇمار ەتكە اينالدى. ءولى باستار شىڭعىرىپ جاتقانداي. توگىلگەن قان كورۆەتتىڭ شايقالۋىنان ەدەندى جۋا ەرسىلى-قارسىلى اعادى. كورۆەتتىڭ كوپ جەرى تەسىلگەن، ىشكى قۇرساۋى قاقىراپ، سوگىلە باستادى. كەمە ءۇستىن ۇرەي باسىپ، ۋ-شۋ بولدى دا قالدى.
كاپيتان اقىلىن تەز جيدى. ونىڭ بۇيرىعىمەن جۇرت ورتاڭعى پالۋباداعى تراپتىڭ شارشى قۋىسىنا كارونادانىڭ سودىر شابىسىن تەجەي نە باسەڭدەتە الار ما دەگەن نارسەنىڭ ءبارىن — ماتراستاردى، كەرەۋەتتەردى، زاپاس جەلكەندەردى، تۇيدەك ارقانداردى، ماتروستاردىڭ ءىش كيىمى سالىنعان قاپشىقتاردى، ءتىپتى جالعان اقشانىڭ بۋمالارىن لاقتىرا باستادى. كورۆەتتە مۇنداي جالعان اقشا قىرۋار بولاتىن. جۇرت ول كەزدە اعىلشىنداردىڭ بۇل زىميان قىلىعىنا ەشبىر ەرسىلىگى جوق اسكەري قۋلىق دەپ قارايتىن.
ءبىراق بۇل كاكىر-شۇكىردى تومەن ءتۇسىپ، دۇرىستاپ قويۋعا ەشكىمنىڭ ءداتى بارماعاندىقتان — ودان نە پايدا، نە قايىر؟ ول اپ-ساتتە بىت-شىتى شىعىپ، ءجۇن-جۇرقاعا اينالىپ قالا بەردى. تەڭىز تولقىنى ءبۇل سويقاندى كۇشەيتە ءتۇستى. ناعىز داۋىل تۇرسا زەڭبىرەكتى اۋدارىپ تاستاۋى مۇمكىن ەدى. ەگەر ول قىرىنان اۋسا، نە توڭكەرىلىپ قالسا، ىرىققا الۋعا ابدەن بولاتىن.
ونىڭ بەر جاعىندا لاڭ ءالى توقتار ەمەس. كيلگە دەيىن يارۋستاردىڭ ءبارىن بويلاي وتەتىن ماچتالاردىڭ تومەنگى جاعىندا ساڭىلاۋ، ءتىپتى ۇلكەن جارىق پايدا بولدى. كارونادانىڭ ءزىلماۋىر سوققىسىنان فوك-ماچتا* شىتىناپ كەتتى، گروت-ماچتاعا* دا زيان كەلدى. باتارەيا تۇگەلدەي زاقىمدانىپتى. وتىز زەڭبىرەكتىڭ ونى ەندىگى ۇرىسقا جارامسىز بوپ قالعان. بورتتاعى تەسىكتىڭ سانى كوبەيىپ، كورۆەتتىڭ ىشىنە سۋ كىرە باستادى.
ورتاڭعى پالۋباعا تۇسكەن جولاۋشى قارت تراپتىڭ جانىندا تاس مۇسىندەي مەلشيىپ تۇر. ول مىناۋ استان-كەستەن دۇنيەگە سۇرلانا قاراي قالعان، ءبىراق ورنىنان سەلت ەتىپ، قوزعالمادى. باتارەيا ىشىندە تىرپ ەتىپ، اياق باسۋىنا بولمايتىنداي-اق.
بوساپ كەتكەن كارونادانىڭ ءاربىر وقىس قيمىلىنا وراي كورۆەتتىڭ سۋ تۇبىنە كەتەر ءساتى دە جاقىنداي بەردى، جاقىنداي بەردى. سالدەن سوڭ ونىڭ اپاتقا ۇشىراۋى داۋسىز ەدى.
ەندىگى قالعانى — اپات بولۋ، نە اپاتتىڭ بەتىن قايتارۋ عانا. قايتكەندە دە ەكىنىڭ بىرىنە بەل شەشۋگە تۋرا كەلدى. ءبىراق قايسىسىنا بەل شەشەرسىڭ؟
كارونادا — تىم قورقىنىشتى جاۋ. وسىناۋ ەسۋاستى تاقىمعا باسىپ، وسىناۋ الاسۇرعان نايزاعايدى بۇعاۋلاپ تاستاۋ كەرەك بولدى.
كارونادانى ىرقىنا جىبەرىپ، بارشا جۇرت نە ىستەرگە بىلمەي، اڭتارىلىپ قالعان.
ال كورۆەت بورتىن سىرتتان تۇيگىشتەگەن تولقىن ىشتەگى سوققىمەن ۇلاسىپ، ءبىرىن-بىرى قوستاي تۇسكەندەي. ەكى بالعا كەزەكپە-كەزەك تومپەشتەپ جاتقان ءتارىزدى.
شىنجىردان بوساپ كەتكەن جىرتقىش ەركىن سايرانداپ جۇرگەن، ەش پەندە اياق باسپاس ارەناعا كەنەت قولىنا كەسپەلتەك تەمىر ۇستاعان بىرەۋ شىعا كەلدى. ءبۇل وسى كەسەپاتقا كىنالى، جۇلىنىپ كەتكەن كارونادانىڭ زەڭبىرەكشىسى، ءوز شالاعايلىعىنان جۇرتتى وسىنشاما پالەگە دۋشار ەتكەن كىسى ەدى. كەساپاتقا كىنالى ەكەنىن سەزىنگەن ول، وسى كىناسىن جۋعىسى كەلسە كەرەك. ول ءبىر قولىنا — گانشپۋگ*، ەكىنشى قولىنا ۇشى تۇزاقتالعان ارقان ۇستاپ، ورتاڭعى پالۋباعا سەكىرىپ شىقتى.
وسى ارادا كوزسىز سايىس: زەڭبىرەكتىڭ زەڭبىرەكشىمەن شايقاسى، زات پەن ادام اراسىنداعى جەكپە-جەك باستالدى دا كەتتى.
ادام سۇيمەنى مەن تۇزاقتالعان ارقانىن ازىرلەي، بۇرىشقا تۇرا قالدى.
ول ارقاسىمەن كەمە قابىرعاسىنا سۇيەنىپ، بولاتتان قۇيىلعانداي سوم اياقتارىن الشايتا ۇستاپ، ەدەنگە قاققان قازىقتاي تىرپ ەتپەستەن، قانىن ىشىنە تارتا، ءمىز باقپاستان كۇتىپ تۇر.
ول زەڭبىرەكتىڭ قاسىنان زۋلاي وتەر ءساتىن اڭدىدى.
زەڭبىرەكشى قارۋىن بىلەتىن جانە ونى قارۋى دا بىلەتىندەي. ويتكەنى ولار كوپتەن بىرگە كەلە جاتقان سىرالعى ەدى. ول زەڭبىرەگىنىڭ كومەيىنە قولىن قانشاما رەت سالمادى دەيسىڭ! بۇل ونىڭ قولعا ۇيرەتىلگەن، ىرقىنا كوندىرگەن حايۋانى بولاتىن. ءسويتىپ، الگى ادام زەڭبىرەكتى اسىراندى يتىندەي-اق:
— كەل، كەل، كەلە عوي! — دەپ شاقىرا باستادى.
ول، بالكىم، زەڭبىرەكتى جاقسى دا كورگەن شىعار. شاقىرعاندا جۇگىرىپ كەلە قالسا ەكەن دەپ تە ويلاعان سياقتى.
ءبىراق وعان جۇگىرىپ بارۋ ونى باسىپ كەتۋمەن بىردەي بولىپ تۇر. ال باسسا — مەرت بولعانى. مۇنى قالاي بولدىرتپاۋ كەرەك؟ باسىپ كەتپەسى ءۇشىن نە ىستەسە ەكەن؟ بارلىعى دەمىن ىشىنە تارتىپ، سول ەكەۋىنە قاراي قالعان، تەك جولاۋشى قارت قانا سابىرلى؛ سايىسقا شىققان ەكەۋدەن باسقا وسى جەكپە-جەككە ءۇنسىز كۋاگەر بولىپ، پالۋبادا جالعىز ءوزى تۇر.
ونىڭ ءوزى دە جانشىلىپ قالۋى ىقتيمال ەدى، ءبىراق تۇرعان ورنىنان قىبىر ەتپەدى.
ال اياق استىنداعى دۇلەي تەڭىز وسى سايىستى ءوز ىرقىنا العانداي.
زەڭبىرەكشى قولما-قول سۇمدىق سايىسقا كىرىسىپ، زەڭبىرەكتى جەكپە-جەككە شاقىرعاندا شايقالىپ كەلە جاتقان كەمە تەڭىزدىڭ ىرقىنا كونىپ، ءسال كىدىرىپ ەدى، كارونادا بۇعان تاڭىرقاعانداي وقىس توقتاي قالدى.
كەل، كەل، كەلە عوي! — دەپ زەڭبىرەكشى قولىن سوزا شاقىرىپ تۇر.
اناۋ ونىڭ سوزىنە قۇلاق تىككەندەي كورىندى.
كەنەتتەن وعان تۇرا ۇمتىلدى. ول سوققىدان جالتارىپ كەتتى.
ءسويتىپ، ناعىز ايقاس — قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن ايقاس باستالدى. نازىك پەندە مەن مىلقاۋ الىپ بىر-بىرىنە شاپ بەرىستى. سۇيەك پەن ەتتەن جارالعان جان يەسى مەن قولا حايۋان ارپالىسقا ءتۇستى.
وسىنىڭ ءبارى قاراكولەڭكە جەردە بولىپ جاتتى.
اشۋ شاقىرا دولدانعان الىپ اقىلدان دا قۇرالاقان ەمەس سەكىلدى: ول قولايلى ءساتتى باعىپ جۇرگەندەي. سۇراپىل كۇشتى عالامات تەمىر جاندىك ءتارىزدى. وسىناۋ ءداۋ شەگىرتكە بىرەسە باتارەيانىڭ الاسا توبەسىنە سوعىلىپ، بىرەسە ءتورت اياعىمەن تىك تۇسكەن جولبارىستاي ءتورت دوڭعالاعىمەن قالت تۇرا قالادى، سويتەدى دە، قايتادان الگى ادامنىڭ سوڭىنان قۋىپ بەرەدى. اناۋ كوز ىلەسپەس سوققىدان كەسىرتكەشە جالت بۇرىلادى. ايتسە دە ول اشىق تايتالاستان جالتارعانمەن، وعان دارىماعان سوققى كەمەنىڭ قابىرعاسىن ءدۇرس-دۇرس ۇرىپ، قاقىراتىپ بارادى.
زەڭبىرەككە ۇزىك شىنجىر سۇيرەتىلىپ ءجۇر. جەز ۋىستاعى تەمىر شىبىرتقىداي ءۇيىرىلىپ، قاسىنا جان جۋىتار ەمەس. وسى ۇزىك شىنجىر كۇرەستى قيىنداتا ءتۇستى.
ءبىراق ادام ايقاسىپ-اق باقتى. كەيدە ءتىپتى شابۋىلعا دا شىعىپ قويادى.
ول قولىنا سۇيمەنى مەن ارقانىن ۇستاپ، وڭتايلى ءساتتى اڭدىپ، بورتتى جاعالاي ءجۇردى. زەڭبىرەك تە توسقاۋىلدى سەزگەندەي، ودان بۇلتارا قاشتى. ال اناۋ العان بەتىنەن قايتپاي، ونى قۋعىنعا الدى.
مۇنداي ايقاس ۇزاققا بارمايتىن. زەڭبىرەك وز-وزىنە: "جەتەر ەندى! ءبىتىرۋ كەرەك!" دەگەندەي، توقتاي قالدى. شەشۋشى شاقتىڭ تايانعانى سەزىلىپ-اق ءتۇر. زەڭبىرەك ءالى ەكى ويلى، ءبىراق ول (اينالاداعىلاردىڭ بارىنە ءتىرى جان سياقتى كورىنگەندىكتەن) بەرىك توقتامعا كەلۋگە ازىرلەنگەندەي نە ازىرلەنىپ بولعانداي ەدى. كەنەت ول زەڭبىرەكشىگە تاپ بەردى. اناۋ جالت بۇرىلىپ، جانىنان وتكىزىپ جىبەردى دە، سوڭىنان كۇلە قاراپ:
— قاپى كەتتىڭ-اۋ! كانە، تاعى بايقاپ كور! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى.
زەڭبىرەك ىزالانىپ كەتكەندەي، سول جاق بورتتا تۇرعان زەڭبىرەككە ءدۇرس سوعىلدى، ءسويتتى دە، الىپ ساداقتان اتىلعان تاستاي وڭ جاق بورتقا، تۇپ-تۋرا زەڭبىرەكشىگە قاراي زىمىراي جونەلدى. اناۋ تاعى دا تايقىپ كەتتى. ەسىرگەن تاجالدىڭ سۇراپىل ەكپىنىنەن ءۇش كارونادانىڭ بىت-شىتى شىقتى. نە ىستەپ، نە قويعانىن ءوزى دە بىلمەيتىن سوقىر جانداي، ول كەنەتتەن ارتىمەن ادامعا وقىس بۇرىلىپ، ىلگەرى دومالاي جونەلدى، فورشتيەۆەندى* قۇلاتىپ، كەمەنىڭ تۇمسىعىن تەسىپ كەتە جازدادى. ادام تراپقا قاراي سەكىرىپ ءتۇسىپ، سۇيمەنىن وڭتايلاي، جولاۋشى قارتتان بىرنەشە قادام جەردە تۇرا قالدى. مۇنى زەڭبىرەك تە سەزىپ قالعانداي: ول ءتىپتى بۇرىلىپ جاتپاستان، شەگىنشەكتەگەن كۇيى باسكەسەر بالتاداي ادامعا تۇرا شاپتى.
بورت پەن ساتى ارالىعىنداعى بۇرىشقا تىعىلعان ادام ەندى اجال تىرناعىنان قۇتىلماستاي ەدى.
ۇرەيى ۇشقان جۇرت شۋ ەتە قالدى.
ءبىراق ءدال وسى ارادا بۇعان دەيىن قىبىر ەتپەي، قالشيىپ تۇرعان جولاۋشى قارت ءوزىنىڭ جاس شاماسىنان تىس ەپتىلىكپەن لىپ ەتىپ، زەڭبىرەككە تۇرا ۇمتىلدى. جالعان اقشانىڭ ءبىر بۋماسىن جول-جونەكەي ءىلىپ اكەتىپ، استىندا قالام-اۋ دەپ قايمىقپاستان، تۇپ-تۋرا لافەت دوڭعالاعىنىڭ استىنا لاقتىرىپ جىبەردى. بۇل باتىل دا ءقاۋىپتى ايلانىڭ اسقان ەپتىلىكپەن ءدال ءارى شەبەر ىستەلگەنى سونشا، بۇعان ءتىپتى تەڭىز زەڭبىرەگىن ۇستاۋ تاسىلىنە جەتىك ادام دا قايران قالار ەدى.
الگى بۋما ورالعى بولا قالدى. كەي كەزدەرى قۇيتاقانداي تاس قۇلاعالى تۇرعان جارتاستى سۇيەمەلدەپ تۇرسا، اعاش بۇتاعى قۇلامانىڭ باعىتىن وزگەرتىپ تە جىبەرە الادى عوي. ءسويتىپ، بۇل جولى زەڭبىرەك ءسۇرىنىپ كەتكەندەي بولدى. سول مەزەتتە زەڭبىرەكشى كەسپەلتەك تەمىرىن لافەتتىڭ ارتقى دوڭعالاعىنىڭ شاباقتارىنىڭ اراسىنا ءساتىن تاۋىپ سۇعىپ ۇلگەردى. زەڭبىرەك توقتاي قالدى.
ول بۇيىرلەپ بارىپ، قيسايا قۇلادى. ادام كەسپەلتەك تەمىردى تۇتقاشا پايدالانىپ، ونى توڭكەرىپ تاستادى. جىبىنەن جۇلىنعان قوڭىراۋداي شومبال نارسە ەدەنگە ءدۇرس قۇلادى. قارا تەرگە تۇسكەن ادام وعان تاپ بەرىپ، تىزە بۇككەن اساۋدىڭ موينىنا تۇزاعىن تاستاپ جىبەردى.
ءسويتىپ ءبارى تىندى. ادامنىڭ جەڭىسىمەن تىندى. تىشقان ءپىلدى شالىپ جىقتى. ەرگەجەيلى الىپتى اۋىزدىقتادى.
سولداتتار مەن ماتروستار دۋ قول شاپالاقتادى.
بۇكىل ەكيپاج قولدارىنا ارقان مەن شىنجىر ۇستاي، تومەن ءتۇسىپ، زەڭبىرەكتى اپ-ساتتە ماتاپ تاستادى.
زەڭبىرەكشى جولاۋشىعا ءتاجىم ەتىپ:
— سۋدار، ءسىز مەنى اجالدان قۇتقاردىڭىز، — دەدى.
قايتادان بەيجاي قالپىنا كەلگەن قارت بۇعان ءلام-ميم دەمەدى.
VI. تارازىنىڭ ەكى باسى
ادام جەڭىپ شىقتى، ءبىراق زەڭبىرەك تە دەگەنىنە جەتكەندەي ەدى. ويتكەنى كەمە دەرەۋ سۋ تۇبىنە كەتپەگەنىمەن، ونى ءبىرجولاتا قۇتقارىلدى دەۋگە بولمايتىن. زاقىمدانعان جەرلەرىن جوندەۋ مۇمكىن ەمەستەي. بورتتان بەس تەسىك تابىلدى؛ تۇمسىق جاقتاعى ءبىر تەسىك اڭىرايىپ جاتىر. وتىز زەڭبىرەكتىڭ جيىرماسى قيراعان. وسىنشاما لاڭ سالىپ، ەندى قولعا ءتۇسىپ، شىنجىرعا قايتا بايلانعان زەڭبىرەكتىڭ ءوزى دە ساپتان شىققان. باتارەياداعى جارامدى زەڭبىرەكتەردىڭ سانى ازايىپ، توعىزى-اق قالىپتى. تريۋمنەن دە سۋ كورىندى. سورعىنى تەز قولعا الىپ، زاقىمدانعان جەرلەردى جوندەۋ قاجەت بولدى.
قاراۋعا ەندى عانا رەتى كەلگەن ورتاڭعى پالۋبا سۇمدىق كۇيدە ەكەن. قۇتىرىنعان ءپىل قامالعان تور ىشىندە دە تاپ مۇنداي بۇلىنشىلىكتى كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس.
كەمەگە جات كوزگە تۇسپەۋ قانشا قاجەت بولعانمەن، وسى ساتتە ونى سۋعا باتىرماۋ مۇنان دە ماڭىزدىراق ەدى. سوندىقتان شامداردى بورتتىڭ ءار جەرىنە ءىلىپ قويىپ، پالۋباعا جارىق تۇسىرۋگە تۋرا كەلدى.
زەڭبىرەكپەن ارپالىسا ءجۇرىپ، جانى القىمعا تىرەلگەن ەكيپاج كەمەدەگى وقيعاعا ەسى شىعىپ جاتقاندا، تەڭىز ۇستىندە نە بولىپ جاتقانىن ەشكىم بىلمەيدى. ونىڭ بەر جاعىندا تۇمان قويۋلانا تۇسكەن-دى. اۋا رايى قۇبىلىپ سالا بەردى. كەمە جەل ىڭعايىمەن ءجۇزىپ كەلە جاتتى. كورۆەت باعىتىنان تايىپ، وڭتۇستىككە قاراي قيانداپ كەتىپتى. ەندى ونى دجەرسەي مەن گەرنسەي ارالدارىنىڭ جاعالاۋى تاسالاي المايتىن: ول ويناقشىعان تەڭىز ۇستىندە قالقانسىز، اشىق قالدى. جالاقتاعان ءداۋ تولقىندار ونىڭ قانسىراعان جاراسىنا كەلىپ شۇيلىگەدى. شولجاڭداعان بۇل ەركەلىك تىم ءقاۋىپتى ەدى. تەڭىز جالىن كۇدىرەيتە باستادى. جاعادان سوققان ۇلپەك جەل قاتايا ءتۇستى.
تەڭىز تۋلاتار سۇراپىل جەل ءتونىپ كەلە جاتتى. ونىڭ سوڭى داۋىلعا اينالۋى دا ىقتيمال ون بەس قادام جەردەن ەشتەڭە كورىنەر ەمەس.
كوماندا اسىعىس-ۇسىگىس، قالاي بولسا سولاي ورتاڭعى پالۋبانىڭ بۇلىنگەن جەرلەرىن جوندەپ، تەسىكتەردى تىعىنداپ، قالعان زەڭبىرەكتەردى جاۋىنگەرلىك تارتىپپەن ورنالاستىرىپ جاتقاندا جولاۋشى قارت جوعارى شىعىپتى.
ول گروت-ماچتاعا ارقاسىن سۇيەپ تۇر ەكەن.
ويعا شومعان كۇيى ول كورۆەتتە توتەنشە ءبىر قيمىل بولىپ جاتقانىن بايقاماي تۇرا بەردى. شيەۆالە دە-لا-ۆيەۆيل تەڭىز جاياۋ اسكەرىنىڭ سولداتتارىنا گروت-ماچتانىڭ ەكى جاعىنا ساپقا تۇرۋعا بۇيىردى دا، وسى مانيەۆرگە قاتىسقان سولداتتار بوسماننىڭ ىسقىرىعىمەن جەلكەن اعاشتاردىڭ ۇستىنە قاز-قاتار تىزىلە قالدى.
گراف ديۋ-بۋابەرتلو جولاۋشىنىڭ قاسىنا باردى.
ونىڭ سوڭىنا كويلەگى دال-دۇل بولعان، جان-جاعىنا الاقتاي قاراعان، ابىرجۋلى، ءبىراق الدەنەگە كوڭىلى كونشۋلى بىرەۋ ەرە ءجۇردى.
بۇل جاڭا عانا شيراق قيمىلداپ، الىپتى بۇعاۋلاعان ماتروس، زەڭبىرەكتى جىققان زەڭبىرەكشى ەدى.
گراف شارۋا كيىمىن كيگەن قارتقا اسكەري ىزەت بەردى دە: گەنەرال، الگى ادام، مىنە، — دەدى.
زەڭبىرەكشى سىپتاي تارتىلىپ، يبا ساقتاي، تومەن قاراپ تۇر.
گراف ديۋ-بۋابەرتلو ءسوزىن ءارى جالعاستىردى:
— گەنەرال، سىزدىڭشە، بۇل ادامنىڭ ارەكەتىن كەمە باستىعى بىردەڭە ەتىپ باعالاۋى كەرەك ەمەس پە؟
— ءيا، سولاي، — دەپ جاۋاپ قاتتى قارت.
— ەندەشە، بۇيىرعانىڭىز ءجون شىعار، — دەدى بۋابەرتلو.
— بۇل ءسىزدىڭ ىقتيريارىڭىز. كاپيتان ءوزىڭىزسىز.
— ءبىراق ءسىز گەنەرالسىز عوي، — دەپ تارتىندى بۋابەرتلو. قارت زەڭبىرەكشىگە قارادى.
— بەرى كەل، — دەپ بۇيىردى و ل زەڭبىرەكشى ءبىر ادىم ىلگەرى باستى.
قارت گرافقا بۇرىلىپ، ونىڭ ومىراۋىنان اۋليە ليۋدوۆيك وردەنىن اعىتتى دا، زەڭبىرەكشىنىڭ كەۋدەسىنە تاقتى.
— ۋرا! — دەپ ايعايلادى ماتروستار.
تەڭىز جاياۋ اسكەرىنىڭ سولداتتارى مىلتىقتارىن قاراۋىلعا الدى.
سول كەزدە جولاۋشى اڭ-تاڭ بولعان كانونيرگە قولىن شوشايتىپ:
— ەندى ونى اتىپ تاستاڭدار! — دەدى.
اۋەلەگەن شاتتىق داۋىس كىلت ءۇزىلدى. بارشا جۇرت مەلشيە قالدى.
ورناي قالعان مىلقاۋ تىنىشتىقتا قارتتىڭ ءۇنى ايبىندى ەستىلدى:
— بۇل ادامنىڭ سالاقتىعى كەمەنى قۇردىمعا جىبەرۋدەن از-اق قالدى. كەمەنى قۇتقارۋ ەندىگى مۇمكىن ەمەس تە شىعار. تەڭىزدە بولۋ جاۋمەن جاعالاسقانمەن بىردەي. تەڭىز كەشىپ جۇرگەن كەمە ۇرىس سالىپ جۇرگەن ارميا سياقتى. داۋىل كەيدە بۇعىپ جاتسا دا، ءاردايىم كەمەنى اڭدىپ تۇرادى. تەڭىز ءۇستى تولعان توسقاۋىل جاۋ الدىندا جازا باسۋ — ولىمگە باس تىگۋ دەگەن ءسوز. ىستەلگەن قاتەلىكتى تۇزەۋ مۇمكىن ەمەس. ەرلىك ناگرادتالۋعا ءتيىس. ال سالاقتىق سازايىن تارتۋى كەرەك.
بۇل سوزدەر ءبىر سارىندى ىرعاقپەن، سابىرلى ءارى لەپپەن ەستىلدى.
سونان سوڭ قارت سولداتتارعا قاراپ: ۇكىم ورىندالسىن! — دەپ قوسا ايتتى.
كەۋدەسىنە اۋليە ليۋدوۆيك كرەسى تاعىلعان ادامنىڭ باسى سالبىراپ كەتتى.
گراف ديۋ-بۋابەرتلو بەرگەن بەلگىمەن ەكى ماتروس تومەن ءتۇسىپ، كەشىكپەي كەبىن الىپ شىقتى. ولارعا ىلەسە كەمە جولعا شىققاننان بەرى وفيسەرلەر كايۋتاسىندا دۇعا وقۋمەن كەلە جاتقان كەمە اۋليە اكەيى كەلدى. سەرجانت گروت-ماچتا جانىندا مىلتىق كوتەرىپ تۇرعان سولداتتاردىڭ اراسىنان ون ەكى ادامدى ءبولىپ، ءارقايسىسىندا التى ادامنان ەكى قاتارعا تۇرعىزدى.ۇكىمگە كەسىلگەن ادام ءتىل قاتپاستان ەكى قاتاردىڭ ورتاسىنا بارىپ تۇردى. قولىنا حريستوس بەينەسىندەگى كرەس ۇستاعان اۋليە اكەي العا شىعىپ، ونىڭ قاسىنا باردى.
العا! — دەپ كوماندا بەردى سەرجانت.
ۆزۆود اسىقپاي ادىمداپ، كەمەنىڭ تۇمسىعىنا بەتتەدى. ماتروستار كەبىندى قولدارىنا ۇستاپ، سوڭىنان ءجۇردى.
كەمە ۇستىندە قۇلاق كەسكەندەي تىنىشتىق ورناي قالدى. الىستا ىشقىنا سوققان داۋىل سارىنى ەستىلەدى.
بىرنەشە مينۋتتان سوڭ قاراڭعىلىقتى قاق جارا وت جارق ەتتى دە، كوپ مىلتىق گۇرس اتىلدى، سونان سوڭ جىم-جىرت بولا قالدى. كوپ ۇزاماي سۋعا قۇلاعان دەنەنىڭ شولپ ەتكەنى ەستىلدى.
جولاۋشى قارت ماچتاعا سۇيەنىپ، قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرا ۇستاعان كۇيى ءالى ويعا شومىپ تۇر.
بۋابەرتلو ونى لا-ۆيەۆيلگە كورسەتە، قولىن شوشايتىپ: — اقىرى ۆاندەيانىڭ ماڭدايىنا دا باسشى ءبىتىپتى عوي! — دەپ سىبىر ەتتى.
VII. جەلكەندى كىم كوتەرسە - جەرەبەنى سول تاستايدى
ءبىراق كەمەنى الدا ءالى قانداي سىن توسىپ تۇر ەدى دەسەڭىزشى؟
تولقىن جالىن قۇشقان بۇلتتىڭ ءتۇن بويى قويۋلانىپ، تومەن تۇسكەنى سونشا، ەندىگى كوكجيەكتى دە قىمتاپ الىپتى. تەڭىز تۇتاس ءسۇر كورپە جامىلا قالعانداي. اينالا قالىڭ تۇمان. مۇنداي جاعداي ساۋ كەمەنىڭ وزىنە دە ءقاۋىپتى.
تۇمانعا قوسا تەڭىز دە مازاسىزدانا باستادى.
كوماندا ۋاقىتتى بوس جىبەرگەن جوق. كەمە دەرەۋ جەڭىلدەتىلدى. كارونادا سالعان ويراننان كەيىن جيناپ الۋعا كەلگەن نارسەنىڭ ءبارى: بۇلىنگەن زەڭبىرەكتەر، قيراعان لافەتتەر، ىشكى قاپتالدىڭ جارقىنشاقتارى، اعاش پەن تەمىر سىنىقتارى تەڭىزگە لاقتىرىلدى. سونان سوڭ برەزەنتكە ورالعان مۇردەلەر مەن پارە-پارەسى شىققان ولىكتەر تاقتايعا سالىنىپ، سۋعا اعىزىپ جىبەرىلدى.
تەڭىزبەن ارپالىس بارعان سايىن قيىنداي ءتۇستى. داۋىل ونشا كۇشتى ەمەس-تى؛ قايتا، كوكجيەكتىڭ ار جاعىندا ويناقشىعان جەل سولتۇستىككە ويىسىپ، بىرتە-بىرتە باسەڭدەي باستاعان. دەگەنمەن تولقىن تولاستاي قويمادى.
قيۋى قاشقان كەمە كۇشتى تولقىنعا ۇزاق توتەپ بەرە المايتىن، سوندىقتان كەز كەلگەن ءداۋ تولقىننىڭ ونى وپات قىلۋى ىقتيمال ەدى.
گاكۋال ويعا كەتىپ، رۋل جانىندا ءتۇر.
قاۋىپ-قاتەردى جايباراقات قارسى الۋ كەمە كومانديرلەرىنىڭ ادەتى ەمەس پە.
لا-ۆيەۆيل قيىن-قىستاۋ كەزدە دە ءازىل-وسپاعى بىرگە جۇرەتىن ناعىز دۋالى اۋىزدىڭ ءوزى بولاتىن. ول گاكۋالدىڭ قاسىنا كەلدى.
— قالاي، لوسمان، دۇلەي شاشالىپ قالدى-اۋ، ءسىرا، ءا؟ — دەدى ول — قاتتىلاپ تۇشكىرمەك بولىپ ەدى، تاناۋىن باسىپ تىنا قالدى-اۋ دەيمىن. ەشتەڭە ەتپەس. مىقتاعاندا جەل تۇرار. ول نە دەيسىڭ، ءتايىرى.
گاكۋال شىنداپ جاۋاپ قاتتى: جەل ەندى تولقىن ايداي باستادى.
تەڭىزشىلەر رياسىز كۇلگەندى دە، توماعا-تۇيىق جابىرقاعاندى دا جاراتپايدى. الايدا لوسماننىڭ جاۋابىنان ابىرجۋشىلىق بايقالدى. شۇرق تەسىك كەمە تولقىن كەمەرلەي شىققاندا سۋعا تەز تولىپ كەتۋى مۇمكىن. گاكۋال بولسا جورامالىن قاباعىن تۇكسيتە ايتتى. تەڭىز قۇپياعا تولى: ونىڭ ارام ويىن كۇن ىلگەرى ءبىلىپ بولمايدى. ونىمەن ءاردايىم ساق بولعان ءجون.
لا-ۆيەۆيل بايسالدىلىققا كوشۋدىڭ كەرەكتىگىن سەزدى، بىلەم:
لوسمان، ءبىز قاي جەردە كەلە جاتىرمىز؟ — دەپ سۇرادى.
ول سۇراقتى لوسمانعا قويسا دا، جاۋاپتى كوكجيەك بەردى.
سۋعا تونگەن تۇمان پەردەسى سەرپىلىپ، كوز ۇشىنا دەيىن قاراۋىتا، دوڭبەكشىپ جاتقان تەڭىز كوزگە شالىندى.
اسپان بۇلتپەن ورىلگەن تۇتاس توبە ءتارىزدى.ءبىراق بۇل كۇمبەز كوكجيەككە جەتىڭكىرەمەي جاتىر: شىعىس جاقتا قاراۋىتقان تەڭىز بەن بۇلت تورلاعان اسپان اراسىندا تاڭ .جارشىسى -شۇعىلالى بەلدەۋ كورىنەدى، باتىستا جاڭا باتقان ايىڭ بوزامىق ساۋلەسى ءالى سەمە قويماپتى.
وسىناۋ ەكى جارىق بەلدەۋدىڭ اياسىندا ءتۇپ-تۇزۋ ءارى قيمىلسىز قاتىپ قالعان قوڭىرقاي سۇلبالار بايقالادى.
اي جارىعى باتىپ ۇلگەرمەگەن اسپاننىڭ باتىس جاعىندا بيىك ءۇش جارتاس قاراۋىتىپ تۇر.
شىعىستا، كوكجيەكتىڭ ءدال ىرگەسىندە، بوزارا اتقان تاڭنىڭ كۇلگىن جارىعىندا ءوزارا ءبىر كەلى قاشىقتىقتا سەس كورسەتە تىرناداي تىزىلە قالعان سەگىز كەمەنىڭ جەلكەنى تەڭىز ۇستىنەن جەلبىرەي كورىنەدى.
ءۇش جارتاس سۋ استىنداعى قۇز، ال سەگىز كورابل فرانسۋز ەسكادراسى بولاتىن.
كەمەنىڭ ءدال جانىندا جاماندىقپەن اتى جايىلعان لe- مەنكە قۇزى، قارسى الدىندا — جاۋ فلوتى. باتىسىندا — تەڭىز تۇڭعيىعى، شىعىسىندا — سۇراپىل شايقاس توسىپ تۇر. نە كۇشى باسىم جاۋمەن شايقاسقا شىعۋ، نە اپاتقا ۇشىراپ، سۋعا باتۋ، ەكىنىڭ ءبىرى، باسقا لاج، قولدان كەلەر امال قالماپتى.
كەمە قۇزبەن قارسى كەلۋگە شۇرق-تەسىك قورابىن، قيراپ بىتكەن قۇرال-سايماندار مەن ءتۇبى بوساعان ماچتالارىن قايرات قىلماق، ال دۇشپان فلوتىمەن ايقاسۋعا — وتىز زەڭبىرەگىنىڭ توعىزى-اق ءبۇتىن قالعان، ءارى تاڭداۋلى كانونيرلەرى تۇگەلدەي قازا تاپقان باتارەياسىن عانا قارسى قويا الاتىن.
تاڭ ەندى-ەندى سىبىرلەپ كەلە جاتقان، جارىق تۇسكەنشە ءالى ءبىراز ۋاقىت بار. ءتۇن ادەتتەگىدەن گورى ۇزاققا سوزىلۋى مۇمكىن، ويتكەنى قاراڭعىلىق الدىمەن بيىكتە كوك تىرەپ تۇرعان قويۋ قارا بۇلتقا بايلانىستى ەدى.
بۇلت ەتەگىن ىدىراتىپ جىبەرگەن جەل كورۆەتتى لە-مەنكەگە قاراي تىقسىردى.
زاقىمدانىپ، قۇر سۇلدەرى قالعان كەمە رۋلگە باعىنۋدى قويدى دەسە دە بولعانداي. ول ەندى جول تاڭداۋدان قالدى دا، جەل مەن تولقىننىڭ ىرقىنا كونىپ، لاعىپ جۇرە بەردى.
لە-مەنكەنىڭ سۋ استى جاقپار تاستارى بۇرىن قازىردەن دە ءقاۋىپتى بولاتىن. سونان بەرى تەڭىزدىڭ اساۋ تولقىنى ەرسىلى-قارسىلى ۇزدىكسىز سوعىپ، وسىناۋ تابيعي تەڭىز قامالىنىڭ كوپتەگەن مۇنارالارىن ءمۇجىپ، جىپ-جىلماعاي ەتكەن. قۇز بەدەرىنىڭ ۇنەمى وزگەرىپ تۇراتىندىعى دا سودان.
تەڭىز دەگەنىڭ تىلگىلەۋدەن جالىقپايتىن ارا ىسپەتتەس جانە وسى ارا جالى كوتەرىلگەن سايىن تولقىننىڭ وتكىر تىسىمەن جارتاسقا جاڭا بەدەر سالىپ تۇرادى.
ول كەزدە لە-مەنكەگە جاقىنداۋ — سۋ تۇبىنە كەتۋمەن پارا-پار ەدى.
ال شىعىس جاقتاعى سەگىز كەمە كەيىننەن كاپيتان ديۋ-شەننىڭ اسشىلىعىمەن داڭقى شىققان ەسكادرا بولاتىن.
كەمەنىڭ جايى مۇشكىلگە اينالدى. شىنجىردان بوساپ كەتكەن كارونادا سالعان لاڭ كەزىندە ول باستاپقى باعىتىنان ەرىكسىز اۋىپ كەتكەن-دى. ول مانيەۆر جاساپ، جەلكەندەرىن تۇگەل كوتەرە جۇزسە دە، دجەرسەي ارالىنا ءبارىبىر ورالا المايتىن، ويتكەنى ونىڭ جولىن لە-مەنكە كەس-كەستەپ تۇرعان. فرانسۋز جاعالاۋىنا جاقىندايىن دەسە، ەسكادرا بوگەت جاسادى.
ايتكەنمەن داۋىل كوتەرىلە قويمادى: لوسماننىڭ ايتۋىنشا، تەڭىزدە "ءمۇلايىم تولقىن" عانا بولدى. سامال ايداپ، جولشىباي قۇز سياقتى كەدەرگىگە ۇشىراعان تەڭىز ەداۋىر بۋىرقانىپ جاتتى.
"كلەيمور" كورۆەتى ءتۇن بويى تۇمانمەن الىسىپ، تاۋ تولقىنعا توتەپ بەرۋگە ازىرلەنگەن ەدى. تەڭىز قۋلىعىن اسىرىپ، الداپ سوقتى: پي داۋىلمەن قورقىتقان بولىپ، قۇزعا اكەپ تىقسىردى. الدا سول باياعى اپاتتىڭ كەسكىنى عانا باسقاشا بولاتىن.
تاسقا سوعىلىپ قيراۋ قاۋپىنە تەڭدەسسىز ۇرىستا قازا تابۋ ءقاۋپى قوسىلدى. ەكى جاۋ بىر-بىرىنە كومەكتەسىپ-اق جاتىر.
بىلاي جۇرسەم — اپات، ولاي جۇرسەم — شايقاس؟ — دەپ داۋىستاپ جىبەردى، لا-ۆيەۆيل قاسقايا كۇلىپ. — ەكى جاقتان بىردەي شاح — مات!
VIII. 9-380
السىرەگەن كەمە جاڭقاداي دارمەنسىز ەدى.
اتىپ كەلە جاتقان بوزامىق تاڭ جارىعىندا، تۇنەرگەن بۇلتتا، بۇلدىراي تولىقسىعان كوكجيەكتە، تولقىننىڭ جۇمباق دۇبىرىندە سالتاناتتى دا سامارقاۋ سىبىس بار سياقتى. اينالا تىم-تىرىس، تەك جەل عانا ازىناپ تۇر. كوردەن شىققان ارۋاق سىندى اپات ءتالىمسي باسىپ، ءتونىپ كەلەدى. كۇز قويناۋى جىم-جىرت، كەمەلەر قىبىر ەتەر ەمەس. قۇلاققا ۇرعان تاناداي، تىلسىم تىنىشتىق ورناي قالعان. كورۆەتكە شىنىمەن ءقاۋىپ ءتوندى دەگەنگە سەنۋ قيىن. تەڭىز ءۇستىن كەزگەن ەلەس وتە شىعاتىنداي. اڭىز-اڭگىمەلەردە وسىنداي كەزبە ەلەس تۋرالى ايتىلاتىن، ءقازىر كەمە ەرتەگىدەگى سەكىلدى، قۇز-پەرى مەن ءىبىلىس دۇشپان فلوتىنىڭ ەكى اراسىندا قالعان.
گراف ديۋ-بۋابەرتلو لا-ۆيەۆيلگە اقىرىن عانا ءبىر بۇيرىق بەردى دە، اناۋ ىلە-شالا باتارەيا بولمەسىنە ءتۇسىپ كەتتى. سونان سوڭ قولىنا ءدۇربى الىپ، كەمە تۇمسىعىندا تۇرعان لوسماننىڭ قاسىنا باردى.
گاكۋال كەمەنى تولقىنعا توتەلەي ۇستاماق بولىپ بارىن سالدى. ايتكەنمەن كورابلدى جەل مەن تولقىن قاپتالداي سوقسا، اۋدارىلىپ كەتەرى ءسوزسىز ەدى.
— لوسمان، قاي جەردە كەلە جاتىرمىز؟ — دەپ سۇرادى كاپيتان.
— لە-مەنكە تۇسىندامىز.
— قاي جاعىندامىز؟
— ەڭ ءقاۋىپتى جاعىندامىز.
— بۇل جەردە تەڭىز ءتۇبى قانداي؟
— جاقپار تاستارعا تولى.
— زاكىر تاستاۋعا بولا ما؟
— ولۋگە قاشان دا كەش ەمەس قوي، — دەپ تۋرا جاۋاپ بەردى لوسمان.
كاپيتان ءدۇربىسىن باتىسقا باعىتتاپ، قۇزعا قارادى دا، سونان سوڭ شىعىسقا بۇرىلىپ، كوز ۇشىندا اعاراڭداعان جەلكەندەردى ساناي باستادى.
لوسمان وز-وزىمەن سويلەسكەندەي، كۇبىرلەپ قويادى:
— ءيا، لە-مەنكە... گوللانديادان ۇشقان شاعالالار مەن تەڭىز مۇزبالاقتارى جولشىباي وسىندا قونىپ، دامىلدايدى.
كاپيتان سول ەكى ارادا جەلكەندەردى تۇگەل ساناپ شىقتى. شىنىندا دا اسكەري تارتىپپەن ساپ تۇزەگەن بارلىعى سەگىز كەمە ەكەن. ولاردىڭ قاراسى سۋ بەتىنەن ايقىن كورىنىپ ءتۇر. ورتا تۇستا ءۇش پالۋبالى ۇلكەن كەمەنىڭ بيىك تۇلعاسىن ايقىن اجىراتۋعا بولادى.
كاپيتان لوسماننان سۇراستىرا باستادى:
— مۇنىڭ قانداي كەمەلەر ەكەنىن بىلەسىز بە؟
— بىلگەندە قانداي، — دەپ جاۋاپ قاتتى گاكۋال. — بۇل ەسكادرا.
— فرانسۋزدىكى مە؟
— ىبىلىستىكى.
ەكەۋى ءبىراۋىق ۇندەمەي قالدى. سونان سوڭ كاپيتان:
— كرەيسەرلەرى تۇگەل وسىندا ما؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، تۇگەل ەمەس.
— ءيا-يا، — دەدى ەسىنە الدەنەنى تۇسىرگەندەي كاپيتان، — ەسكادرانىڭ قۇرامىندا ون التى كەمە بولادى ەكەن-اۋ، مۇنداعىسى سەگىز عانا.
— قالعاندارى اناۋ جاقتا، جاعانى بويلاي جول تورىپ ءجۇر، — دەدى گاكۋال.
كاپيتان دۇربىدەن كوزىن الماستان:
— ءۇش پالۋبالى كەمە، ءبىرىنشى رانگىلى ەكى فرەگات پەن ەكىنشى رانگىلى بەس فرەگات، — دەپ كۇبىرلەدى.
— مەن دە ولاردى تورىعانمىن، — دەپ كۇڭك ەتتى گاكۋال. — جاپ-جاقسى كەمەلەر، — دەپ قوستاپ اكەتتى كاپيتان. — ءوزىم دە وسىنداي كەمەلەردى باسقارعانمىن.
— ال مەن ولاردى تەك جاقىننان كورگەم، — دەدى گاكۋال.
— بىر-بىرىمەن شاتاستىرماسام كامىل. بارلىق بەلگىسىن جاتتاپ العام.
كاپيتان وعان ءدۇربىنى بەرىپ جاتىپ:
— قاراپ كورشى: ورتالارىنداعى بيىك كەمەنى تانىپ تۇرسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا، كوماندير. بۇل — "التىن كەمەر".
— دۇرىس-اق، تەك ونىڭ اتىن وزگەرتىپتى، — دەدى كاپيتان. — بۇرىن ول "بۋرگۋنديا شتاتتارى" دەپ اتالاتىن. ءوزى جاڭا كەمە. ءجۇز جيىرما سەگىز زەڭبىرەگى بار.
ول قالتاسىنان قارىنداشىمەن قوسا قويىن كىتاپشاسىن الىپ، "128" دەگەن سان جازدى.
— ال كورابلدىڭ سول جاعىندا ءبىرىنشى كەمە قالاي اتالادى؟ — دەپ سۇرادى سونان سوڭ ول
— "تاجىريبەلى".
— ءبىرىنشى رانگىلى فرەگات. ەلۋ ەكى زەڭبىرەگى بار. وسىدان ەكى اي بۇرىن برەستتە قارۋلانعان.
سونى ايتىپ، كاپيتان كىتاپشاسىنا "52" دەپ بەلگى سوقتى.
— ال "تاجىريبەلىنىڭ" قاسىنداعى قانداي كەمە؟
— "دريادا".
— ول دا ءبىرىنشى رازريادتى فرەگات. ون سەگىز فۋنتتىق قىرىق زەڭبىرەگى بار. بۇل فرەگات ءۇندىستانعا دا بارعان. اسكەري كەمە رەتىندە ونىڭ ەرتەدەن-اق اتى شىققان.
كاپيتان "52" سانىنىڭ قاسىنا "40" سانىن جازىپ قويدى. سونان سوڭ باسىن كوتەرىپ، تاعى دا لوسمانعا قارادى:
— ەندى وڭ جاقتاعى كەمەلەردىڭ قانداي ەكەنىن ايتقان.
— كوماندير، وڭ قاناتتاعىلاردىڭ ءبارى — ەكىنشى رازريادتى فرەگاتتار. بارلىعى — بەسەۋ.
— كورابلگە تاياۋ تۇرعانى قالاي اتالادى؟
— "باتىل".
— ون سەگىز فۋنتتىق وتىز ەكى زەڭبىرەك. ال ەكىنشىسى شە؟
— "ريشمون".
— قارۋ-جاراعى جاڭاعىداي. ال ونىڭ سوڭىنداعىسى شە؟
— "اتەيست".
— مۇنداي اتپەن تەڭىزگە شىعۋدىڭ ءوزى كۇلكى ەمەس پە؟ ونان ارعىسى شە؟
— "كاليپسو".
— ەڭ سوڭعىسى شە؟
— "اۋلاعىش".
— ءارقايسىسىندا وتىز ەكى زەڭبىرەكتەن — بارلىعى بەس فرەگات.
ءسويتىپ، كاپيتان بۇرىنعى سيفرلاردىڭ استىنا "160" سانىن جازىپ قويدى.
— قايتكەنمەن، ولاردى جاقسى تانيدى ەكەنسىڭ، لوسمان، — دەپ ءسوز تاستادى ول.
— ولاردى مەن تانىسام، ءسىز جاقسى بىلەسىز، كوماندير! — دەپ جاۋاپ بەردى گاكۋال. — تانىعان جاقسى-اق، ال بىلگەن ودان دا ارتىق قوي.
كاپيتان قويىن كىتاپشاسىنا ءۇڭىلىپ، ىشىنەن ساناپ شىقتى:
— ءجۇز جيىرما سەگىز... ەلۋ ەكى... قىرىق... ءجۇز الپىس... وسى كەزدە پالۋبا ۇستىندە لا-ۆيەۆيل كورىندى.
— شيەۆالە! — دەپ داۋىستادى وعان كاپيتان. — بىزگە قارسى ءۇش ءجۇز سەكسەن زەڭبىرەك ەكەن.
— نەسى بار، سايىسىپ كورەلىك، — دەدى لا-ۆيەۆيل.
— ءسىز جاڭا عانا باتارەيانى قاراپ شىقتىڭىز عوي، توقەتەرى، ۇرىسقا جارامدى زەڭبىرەگىمىز قانشا؟
— توعىز.
— نەسى بار، سايىسساق — سايىسامىز دا، — دەدى ديۋ-بۋا- بەرتلو دا.
ول لوسماننان ءدۇربىنى الىپ، كوكجيەكتىڭ شىعىس جاعىن شولا قارادى.
سەگىز كەمەنىڭ الىستان قاراڭداعان تۇلعالارى قيمىلسىز كورىنگەنمەن، جاقىنداعان سايىن زورايا بەردى.
ولار بىرتە-بىرتە كورۆەتكە تاياپ كەلە جاتتى.
— كوماندير، مالىمدەمەنى قابىلداۋىڭىزدى وتىنەمىن، — دەدى كاپيتانعا ىزەت بەرە لا-ۆيەۆيل. — مەن ءاۋ باستان-اق ءبۇل "كلەيمورعا" سەنبەپ ەدىم. بەيتانىس كەمەگە ءوزىڭدى توسىننان-توسىن مىنگىزە سالعاننان جامان نارسە جوق. وپاسىز اعىلشىن كەمەسى فرانسۋزدارعا ابدەن قاس. مۇنى قارعىس اتقىر كارونادا دالەلدەپ بەردى عوي. مەن كەمەنى تەگىس قاراپ شىقتىم. زاكىرلەرى سەنىمدى. تەمىرىنىڭ ساپاسى جاقسى، قاياۋ جوق. زاكىردىڭ شىعىرشىقتارى دا بەرىك. ارقانى دا مىقتى، وڭاي تارقاتىلادى، ءارى قاجەتتى مەجەدەن قىسقا دا ەمەس — ءجۇز جيىرما ساجىن. زەڭبىرەكشىلەردىڭ التاۋى ولگەن. سنارياد كوپ. زەڭبىرەك باسىنا ءجۇز جەتپىس بىردەن كەلەدى.
— ءيا، بار-جوعى توعىز زەڭبىرەك بولعاندىقتان دا، — دەپ كۇبىر ەتتى كاپيتان.
ول ءدۇربىسىن تاعى دا كوكجيەككە باعىشتادى. ەسكادرا اقىرىن جاقىنداپ كەلە جاتتى.
كارونادانىڭ جاي زەڭبىرەكتەن ارتىقشىلىعى سول، ودان وق اتۋعا ءۇش-اق ادام جەتەدى، مۇنىڭ ەسەسىنە ول الىسقا ءارى دالدەپ اتۋ جونىندە زەڭبىرەكتەن قالىس. دەمەك، ەسكادرانى كارونادا وعى جەتەتىندەي جەرگە جاقىنداتۋ كەرەك.
كاپيتان باياۋ داۋىسپەن بۇيرىق بەرىپ ءجۇر. كەمە ءۇستى تىنىشتىق. جاۋىنگەرلىك دابىل قاعىلماسا دا، مۇندايدا ىستەلۋگە ءتيىس نارسەنىڭ ءبارى ىستەلىپ جاتىر. كورۆەت ۇرىسقا جارامسىز: ول ادامدارمەن شايقاسقا دا، تولقىنمەن ارپالىسقا دا شىدار ەمەس. سوندا دا كوماندا اسكەري كەمەنىڭ وسىناۋ تامتىعىنان بار مۇمكىندىكتى سارقا پايدالاندى. جارالىلاردى تاڭاتىن بولمە رەتكە كەلتىرىلدى. تەڭىزشىلەردىڭ سول كەزدەگى سالتى بويىنشا، بورتتى جەلكەنمەن جانە بۋدا-بۋدا ارقانمەن وراپ تاستادى. مۇنىڭ ءوزى وقتان قورعايتىن، ءبىراق يادرو الدىندا دارمەنسىز ەدى. ءقازىر تەكسەرىپ جاتۋعا كەش بولىپ قالسا دا، وق سۇرىپتاعىش اكەلىندى. ءبىراق مۇنداي قيان-كەسكىنىڭ بولارىن كۇن ىلگەرى كىم ءبىلىپتى. ءار ماتروس وقشانتاي، ەكى-ەكىدەن پيستولەت جانە بىر-بىردەن قانجار الدى. كەرەۋەتتەر جيناستىرىلىپ، زەڭبىرەكتەر نىساناعا كوزدەلدى، ءوق-دارى بولمەسى مەن سناريادتار ساقتاۋلى كامەرا اشىلدى. اركىم ورنىنا بارىپ تۇردى. وسىنىڭ ءبارى جان تاسىلىمدە ادامنىڭ بولمەسىندە جۇرگەندەي-اق جىم-جىرت، ءۇن-تۇنسىز ىستەلدى. جۇرت تاۋەكەلگە بەل بايلاي، شاپشاڭ قيمىلدادى.
كورۆەت زاكىرگە تۇردى. فرەگاتتاعىداي ونىڭ دا التى زاكىرى بولاتىن. التاۋى دا سۋعا تاستالدى.
ساۋ قالعان توعىز كارونادا جاۋ ەسكادراسى جاعىنداعى بورتقا قاتارلاستىرا قويىلدى.
ءوز تاراپىنان ەسكادرا كەمەلەرى دە قاجەتتى مانيەۆردىڭ ءبارىن وسىلايشا جىم-جىرت ىستەپ جاتتى. ولار ەندى لە-مەنكەگە تۋرالاي، ويىسا ءتىزىلىپتى. زاكىرلەرى ۇستاپ تۇرعان "كلەيمور" قۇزعا تىقسىرۋلى، ياعني تۋرا اجالعا باسىن تىككەن.
سەگىز كەمە اش ءبورىنى ورتاعا العان ءبىر توپ سىرتتانداي: ءبارى داۋسىن شىعارماي، ءتىسىن عانا اقسيتىپ تۇر.
ەكى جاق تا الدەنەنى كۇتكەن ءتارىزدى.
"كلەيموردىڭ" كانونيرلەرى زەڭبىرەكتەرىنىڭ قاسىنان ورىن تاپقان.
IX. بىرەۋ-مىرەۋ قۇتىلىپ بارادى
جولاۋشى كارت پالۋبادان كەتە قويمادى. ول اينالادا بولىپ جاتقان نارسەنىڭ بارىنە سۇلەسوق قاراپ تۇرا بەردى.
ونىڭ قاسىنا بۋابەرتلو كەلدى.
— گەنەرال، ازىرلىك ءبىتتى، — دەدى ول — ءبىز ەندى كور اۋزىندا تۇرمىز، ءبىراق العان بەتىمىزدەن قايتپايمىز. ءبىز ەسكادرا مەن قۇز اراسىندا تۇزاقتامىز. جاۋ قولىنا بەرىلۋدەن نەمەسە قۇزعا سوعىلىپ قيراۋدان بوتەن امال قالعان جوق. بىزدە تاعى ءبىر جول بار. ول — ءولىم. قور بولىپ تولقىنعا كومىلگەنشە، ۇرىستا قازا تاپقان ارتىق. ءوز باسىم سۋعا كەتكەننەن جاۋ قولىنان مەرت بولۋدى قالايمىن. اقىرى ءبىر ءولىم بولسا، ونىڭ سۋدان ەمەس، وتتان بولعانى ابزال دا. ءبىراق ءولۋ دەگەن ءسىزدىڭ مىندەت ەمەس، ءبىزدىڭ مىندەت. ءسىز — اسىلزادا مۇراگەرلەردىڭ قالاۋلى ادامىسىز، سىزگە ۆاندەيا كوتەرىلىسىن باسقارۋ سياقتى ۇلى مىندەت جۇكتەلگەن. ءسىز جازاتايىم بولساڭىز، مونارحيانىڭ قۇرىپ كەتۋى ىقتيمال: ءسىز ءتىرى قالۋعا ءتيىسسىز. ءبىزدىڭ بورىش — كورۆەتتە قالۋ دا، ءسىزدىڭ بورىش — مۇنان كەتۋ. ءسويتىپ، گەنەرال، كەمەنى تاستاعانىڭىز ءجون. مەن سىزگە ەسكەكشىسىمەن قوسا ءبىر قايىق بەرەمىن. العاش قاراعاندا قيسىنسىز كورىنگەنمەن، جاعاعا وراعىتىپ بارۋعا قايتسە دە بولادى. تاڭ ءالى اتا قويعان جوق. تولقىن بولسا بيىك، تەڭىز ءۇستى قاراڭعى، ءسىز كوزگە تۇسپەي ءوتىپ كەتە الاسىز. كەيدە قاشا ءجۇرىپ تە جەڭىسكە جەتۋگە بولادى عوي.
قارت سالقىن عانا، بايسالدىلىقپەن باس يزەپ، كەلىسىم ءبىلدىردى.
— سولداتتار مەن ماتروستار! — دەپ ايعايلادى ديۋ- بۋابەرتلو.
كەمەدەگى ماتروستار جۇمىستارىن قويا سالىپ، تۇس-تۇستان كاپيتانعا جالت قاراستى. بۋابەرتلو ءسوزىن ءارى قاراي ساباقتادى:
— ءبىز اكەلە جاتقان ادام — كورولدىڭ وكىلى. ول بىزگە امانات ەتىلدى، ءبىز ونى ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك. ول فرانسۋز تاعىنا قاجەت. اسىلزادا شاحزادانىڭ جوقتىعىنان ول ۆاندەيا جاساقشىلارىنىڭ كوسەمى بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. بۇل — اتاقتى جاۋىنگەر گەنەرال ول فرانسيانىڭ جاعالاۋىنا بىزبەن بىرگە تۇسۋگە ءتيىس ەدى. امال نەشىك، ەندى ءبىزسىز-اق باراتىن بولدى. باستى ساقتاۋ — ءبارىن ساقتاۋ دەگەن ەمەس پە؟
— دۇرىس! دۇرىس! — دەپ ءبىراۋىزدان شۋ ەتە قالدى بۇكىل ەكيپاج.
كاپيتان ءسوزىن سوزا ءتۇستى:
— ول دا ەلەۋلى قاۋىپ-قاتەرگە كەزدەسپەك. جاعاعا جەتۋ وڭاي ەمەس. تولقىنعا توتەپ بەرۋ ءۇشىن ۇلكەن قايىق قاجەت. ءبىراق كىشكەنتاي قايىق قانا كرەيسەرلەردىڭ جانىنان ەلەۋسىز ءوتىپ كەتە الادى. جاعاعا بارىپ ءتۇسۋ ءۇشىن جاۋمەن كەزىگىپ قالمايتىنداي تاسا جەر تاڭداپ الۋ كەرەك. ءقازىر جاقسى ەسكەك ەسىپ، جاقسى جۇزە الاتىن ءارى جاعامەن تانىس، ونىڭ كىشىگىرىم ايلاقتارىن تۇگەل بىلەتىن تاجىريبەلى ماتروس قاجەت. ازىرگە قاراڭعىلىق ونشا سەيىلە قويعان جوق، سوندىقتان قايىق كورۆەتتەن ەلەۋسىز ۇزاي الادى. سونان سوڭ ول ءوق-دارى ءتۇتىنىن جامىلىپ، كوزدەن ءبىرجولا عايىپ بولماق. كىشكەنتاي قايىق تايىز سۋدان تەز وتەدى. ءبىز قۇتىلماساق تا، كىشكەنتاي قايىق قۇتىلعانداي جول بار. ول ەسكەك ەسىپ، اۋلاقتايدى دا، ونى جاۋ كەمەلەرى اڭعارماي قالادى. سول ەكى ارادا ءبىز ولاردىڭ نازارىن قاقپايلاۋعا تىرىسامىز. قالاي، ايتىپ تۇرعانىم دۇرىس پا؟
— دۇرىس! دۇرىس! — دەپ تاعى دا قوستاپ اكەتتى بۇكىل ەكيپاج.
— ۋاقىت وزدىرمالىق، — دەدى كاپيتان ىلە-شالا. — جولاۋشىمىزدى كىم اپارىپ سالادى؟
قاراڭعىلىق ىشىنەن توپتان ءبىر ادام جىرىلىپ شىقتى.
— مەن اپارامىن، — دەدى ول
X. قۇتىلا الار ما ەكەن؟
ادەتتە كەمە كومانديرلەرى ءجۇرىپ-تۇرۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن گيچكا دەپ اتالاتىن كىشكەنتاي قايىق بىرنەشە مينۋتتان سوڭ كورۆەتتەن قول ءۇزىپ، ارتتا قالدى. ونىڭ ۇستىندە ەكى ادام وتىردى: رۋلدە — جولاۋشى قارت، ەسكەكتە — ەرىكتى ماتروس. ءالى قاپ-قاراڭعى بولاتىن.
كاپيتاننىڭ نۇسقاۋىمەن ماتروس قايىقتى لە-مەنكەگە قاراي قاتتى ەسىپ كەلەدى. باسقا جولمەن جۇرۋگە مۇمكىندىك جوق-تى.
قايىققا ازدى-كوپتى تاماق: ءبىر قاپ كەپتىرگەن نان، سيىردىڭ ءبىر بولەك ءسۇر ەتى، ءبىر كۇبى سۋ تيەپ ۇلگەرىپتى.
قايىق كەمەدەن بولىنە بەرگەندە اجال اۋزىندا دا قالجىڭىن تاستامايتىن لا-ۆيەۆيل بورتتان ەڭكەيىپ، كەتىپ بارا جاتقاندارعا قوشتاسا ءسوز تاستادى:
— مىناۋ استاۋمەن سىپ بەرۋ وڭاي ەكەن، ءبىراق سۋ تۇبىنە كەتۋ ودان دا وڭايىراق بولماعاي.
— سۋدار، كۇلمەي-اق قويساڭىز ەتتى، — دەدى لوسمان. كەمە مەن قايىقتىڭ اراسى الشاقتاي بەردى. جەل مەن بىربەتكەي تولقىن ەسكەكشىگە سەپتەسىپ، قۇرتاقانداي قايىق بىرەسە تاڭ قاراڭعىسىندا جالت-جۇلت ەتىپ، بىرەسە جال-جال تولقىن اراسىندا كومىلە سۇڭگىپ، العا قاراي زىمىراپ بارا جاتتى.
تەڭىز ءۇستى تىپ-تىنىش، الدەنەنى ۇركە كۇتكەندەي.
كەنەت مۇحيت ءۇستىن الباستىداي باسقان مىلقاۋ تىنىشتىقتى بۇزىپ-جارا ادام داۋسى ساڭقىلداي ەستىلدى. رۋپور كۇشەيتكەن ءبۇل داۋىس و دۇنيەدەن شىققانداي ادەتتەن تىس ەسەر ەتتى:
سويلەپ تۇرعان كاپيتان ديۋ-بۋابەرتلو بولاتىن:
— ۇلى مارتەبەلى كورولدىڭ تەڭىزشىلەرى! گروت-ماچتا ۇستىنە اق جالاۋ كوتەرىڭدەر: ءبىز اراي تاڭدى اقىرعى رەت قارسى العالى تۇرمىز.
كورۆەتتەن گۇرس ەتكەن زەڭبىرەك داۋسى ەستىلدى.
— جاساسىن كورول! — دەپ ايقاي سالدى كوماندا.
سول كەزدە الىستان، تۇمان ىشىنەن، باسقا ءبىر كوپ داۋىستى كومەسكى ايقاي تولقىن شۋىنا ۇلاسا، ءبىراق سوندا دا ايقىن ەستىلدى:
— جاساسىن رەسپۋبليكا!
سويتكەنشە بولمادى، قاتار اتىلعان ءۇش ءجۇز زەڭبىرەكتىڭ داۋسى تەڭىز ءتۇڭعيىعىن جاڭعىرتىپ جىبەردى.
شايقاس باستالدى دا كەتتى. تەڭىز ءۇستىن تۇگەلدەي ءتۇتىن جاۋىپ، زۋ-زۋ اتىلعان وق ونىڭ ارا-اراسىنان نايزاعايشا جارق-جۇرق ەتتى.
سۋعا توپىلداي قۇلاعان زەڭبىرەك يادرولارىنان تولقىن قاق جارىلىپ، جان-جاققا كوبىك شاشىپ جاتىر.
"كلەيمور" سەگىز كەمەگە تايىنباستان وق جاۋدىرۋدا. ونى ايقاباقتانىپ ورتاعا العان ەسكادرا دا بارلىق زەڭبىرەگىنەن وت تۇكىردى. اسپانعا جالىن شاپشيدى: تەڭىز تۇبىنەن وت قۇسقان جانارتاۋ پايدا بولعانداي. قىزعىلت-قوشقىل ءتۇتىننىڭ قۇلاش شۋداسىن جەل ارلى-بەرلى جەلپيدى، ونىڭ ارا-اراسىندا كەمەلەر بىرەسە كوزدەن عايىپ بولىپ، بىرەسە قايتا كورىنىپ، بەينەبىر ەلەستەي كەزىپ ءجۇر. الدىڭعى جاقتا، ۇرىستىڭ قايناعان قىزىل شوعى ىشىندە كورۆەتتىڭ قاراۋىتقان سۇلدەسى كورىنەدى. ونىڭ گروت-ماچتاسىنىڭ ۇشار باسىنان التىن ليليالى اق جالاۋ ايقىن بايقالىپ ءتۇر.
قايىقتا وتىرعان ەكى ادامدا ءۇن جوق.
قايىقتى اپارۋعا تىلەك بىلدىرگەن ماتروس ونى لە-مەنكە جارتاستارىنىڭ تاساسىنا قويدى، بۇل جەردە ەسكادرا وعىنان قورىقپاۋعا بولاتىن ەدى. ماتروس بىرەسە وڭ جاق، بىرەسە سول جاقتان ءقاۋىپ توندىرگەن سۋ استى تاستارىنان شەبەر وراعىتا، تاپ-تار شىعاناق ىشىندە جەلە ءجۇزىپ كەلەدى. ەندى بيىك قۇزدار قايىقتى ەسكادرادان ءبىرجولاتا تاسالادى. كوكجيەكتە تاڭ شاپاعى اعارىپ، ورشەلەنگەن كارونادا گۇرسىلى بۇلار الىستاعان سايىن بىرتە-بىرتە باسەڭدەي باستادى. ءبىراق زەڭبىرەك داۋسى تىنا قويمادى: مۇنان كورۆەت ءالى توتەپ بەرىپ جاتىر دەپ جانە ول سناريادتارىن اقىرىنا دەيىن اتۋعا بەل بايلاعان دەپ قورىتىندى جاساۋعا بولاتىن.
قايىق كوپ ۇزاماي اشىق تەڭىزگە شىقتى. ەندى ول ءقاۋىپسىز: قۇزدان ءارى، اتىستان تىس، شايقاستان اۋلاق ەدى.
تەڭىز ءۇستى جايلاپ اعارا باستادى؛ كوكجيەك پەن بۇلت اراسىنداعى اسپاندا جارىق بەلدەۋ ۇلعايىپ، تولقىن جالى اعاراڭداي، ءمولدىر كوبىك جالت-جۇلت ەتتى. تاڭ اتتى.
قايىق دۇشپان كەمەلەرىنەن قۇتىلدى، ءبىراق ەڭ قيىنى ءالى الدا بولاتىن. ول بۇدان بىلاي كارتەچ قاۋپىنەن قۇتىلسا دا، ونىڭ سۋ تۇبىنە كەتۋ قاۋپىنە ۇشىرادى. پالۋباسىز، ماچتاسىز، جەلكەنسىز، كومپاسسىز قۇيتتاي استاۋ ەسكەككە عانا سۇيەنىپ، دۇلەي كۇشپەن ارپالىسۋعا ءتيىس بولدى.
كەنەت ەلسىز جاپان دۇنيەنىڭ قاق ورتاسىندا قايىق تۇمسىعىندا وتىرعان ادام تاڭەرتەڭگى ساۋلە تۇسكەن بوپ-بوز قۋقىل ءجۇزىن بۇرىپ، قۇيرىق جاقتا وتىرعان ادامنىڭ كوزىنە تەسىلە قاراپ:
— مەن ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىز بويىنشا اتىلعان كانونيردىڭ ءىنىسىمىن، — دەدى.
ءۇشىنشى كىتاپ
گالمالو
I. ءسوزدىڭ قۇدىرەتى
قارت جايلاپ باسىن كوتەردى.
الگىنى ايتقان ادام وتىزدار شاماسىندا ەكەن. تەڭىز ۇستىندە جەلقاقتى بولىپ، بەتى قارايىپ كەتكەن. كوزقاراسى ءبىرتۇرلى: ماتروستىڭ وتكىر جانارىنان شارۋانىڭ اقكوڭىل اڭعالدىعى كورىنىپ-اق ءتۇر. ەسكەكتى الۋەتتى قولىمەن مىقتاي ۇستاعان. بەلبەۋىنە ەكى پيستولەت قىستىرىپ، قانجار مەن تاسپيىق بايلاپ العان. ءبىراق كەسكىن-كەلبەتى اق پەيىلدىلىك تانىتقانداي.
— ءسىز كىمسىز؟ — دەپ سۇرادى قارت.
— ونى سىزگە جاڭا عانا ايتقام.
ماتروس ەسكەگىن قويا سالدى دا، قولىن ومىراۋىنا ايقاستىرىپ:
— مەن ءسىزدى ولتىرمەكپىن، — دەپ جاۋاپ بەردى.
— قالاۋىڭىز ءبىلسىن، — دەدى قارت.
ماتروس داۋسىن كوتەرە سويلەدى:
— دايىندالىڭىز.
— نەمەنەگە؟
— ولىمگە.
— نە ءۇشىن؟
ۇنسىزدىك ورناي قالدى. ماتروس بۇل سۇراققا ساسىپ قالعانداي. وعان قايتادان ءتىل ءبىتتى:
— ءسىزدى ولتىرەمىن دەدىم عوي.
— ال مەن نە ءۇشىن دەپ سۇراپ تۇرمىن.
ماتروستىڭ كوزى ۇشقىن اتتى:
— اعامدى ولتىرگەنىڭىز ءۇشىن!
قارت سابىرمەن قارسىلىق ءبىلدىردى:
— مەن اۋەلى ونى اجالدان قۇتقاردىم.
— ءيا، ول راس. ءسىز اۋەلى ونى قۇتقاردىڭىز، ءبىراق كەيىن ءولتىردىڭىز.
— ونى ولتىرگەن مەن ەمەس.
— ەندى كىم؟
— ءوزىنىڭ كىناسى.
ماتروس قارتقا ابىرجي قارادى. سونان سوڭ قاباعى قايتادان تاس ءتۇيىلىپ، تۇنەرىپ كەتتى.
— اتىڭىز كىم؟ — دەپ سۇرادى قارت.
— اتىم — گالمالو، ءبىراق سىزگە مەنىڭ اتىمدى ءبىلىپ جاتۋدىڭ تۇككە كەرەگى جوق: مەن كىم ەكەنىمدى ايتپاي-اق ولتىرە الامىن.
وسى ساتتە كۇن دە كوتەرىلدى. ونىڭ جالقىن ساۋلەسى ماتروسقا ءتۇسىپ، ىزالى ءجۇزىن تانىتتى. قارت وعان بارلاي قارادى.
كارونادا ءالى ەستىلىپ ءتۇر، ءبىراق ول اقىرعى كۇشى سارقىلعانداي، اۋىق-اۋىق، ۇزدىك-سوزدىق ەستىلەدى. كوكجيەكتى قويۋ قوشقىل ءتۇتىن جاپقان. ەسكەكشى ەركىنە جىبەرگەن قايىق جەلمەن ىعىپ بارادى.
ماتروس بەلبەۋىنەن وڭ قولىمەن پيستولەتىن سۋىرىپ الىپ، سول قولىنا تاسپيىق ۇستادى.
قارت بويىن جازىپ، ورنىنان تۇرەگەلدى.
— سەن قۇدايعا سەنەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى ول
— سەنەمىن. "قۇداي تاعالا، كوكتە بارىڭ حاق"، — دەپ جاۋاپ قاتتى دا، ماتروس شوقىنىپ الدى.
— شەشەڭ بار ما؟
— بار.
ماتروس تاعى دا شوقىنىپ:
— باس-اياعى وسى. ولىمگە دايىندالۋىڭىزعا ءبىر مينۋت ۋاقىت بەرەمىن، مونسەنور، — دەپ قوسا ايتتى. ءسويتتى دە، پيستولەتىنىڭ شۇرىپپەسىن قايىردى.
— سەن مەنى نەگە مونسەنور دەيسىڭ؟
— سەبەبى ءسىز سەنورسىز: ونىڭىز كورىنىپ-اق تۇر.
— سەنىڭ سەنورىڭ بار ما؟
— بار. ءارى سەنور بولعاندا قانداي. سەنورسىز تۇرۋعا بولا ما ەكەن؟
— ول قايدا؟
— بىلمەيمىن. ول ءبىزدىڭ جاقتان قاشىپ كەتكەن. ونى جۇرت ماركيز دە-لانتەناك، ۆيكونت دە-فونتەنە دەيتىن. برەتاندا ول مۇراگەر شاحزادا، جەتى ورمان دەگەن قونىس سوعان ءتيىستى. مەن ونى ەشقاشان كورگەن ەمەن، ءبىراق ول — ءبارىبىر مەنىڭ مىرزام.
— ال سەن ونى كورسەڭ، ايتقان ءتىلىن الار ما ەدىڭ؟
— العاندا قانداي! مىرزامنىڭ ءتىلىن الماسام، پۇتقا تابىنۋشى بولار ەدىم. ءبىز قۇداي مەن كورولگە باعىنۋعا ءتيىسپىز، ويتكەنى كورول دەگەنىڭىز جەر بەتىندەگى قۇداي ەمەس پە؟ سونان سوڭ ءبىز سەنورعا باعىنۋعا ءتيىسپىز، ءبىز ءۇشىن ول دا ءبىر، كورول دە ءبىر. ءبىراق ءبىزدىڭ اڭگىمە بۇل قاقىندا ەمەس قوي. ءسىز اعامدى ءولتىردىڭىز، سوندىقتان مەن ءسىزدى ولتىرۋگە ءتيىسپىن.
— اعاڭدى ءولتىرىپ، مەن دۇرىس ىستەدىم، — دەدى قارت.
ماتروس ۋىسىنداعى پيستولەتىن قىسا ءتۇستى.
— ءبارىبىر مەن ءسىزدى ولتىرەمىن.
— سولاي-اق بولسىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى قارت، سونان سوڭ:
— ال، اۋليە اكەي قايدا؟ — دەپ سۇرادى ساسپاستان.
ماتروس وعان تاڭىرقاي قارادى:
— اۋليە اكەي دەيدى؟
— ءيا، اۋليە اكەي دەيمىن. ويتكەنى مەن سەنىڭ اعاڭا جانازاشى بەردىم عوي. ماعان دا جانازاشى كەرەك.
— تەڭىز ۇستىندە سىزگە ونى قايدان تابامىن؟
زەڭبىرەكتەردىڭ قالشىلداعان داۋسى بارعان سايىن الىستاپ،تالىقسىپ بارادى.
— اناۋ جاقتا ولىمگە باس تىككەندەردىڭ جانازاشىسى بار، — دەدى قارت.
— ءيا، راس، — دەپ كۇبىرلەدى ماتروس، — وندا كەمە جانازاشىسى بار.
— سەن مەنىڭ جانىمدى قورلايسىڭ، ال مۇنىڭ ءوزى اۋىر كۇنا، — دەدى قارت.
ماتروستىڭ باسى سالبىراپ كەتتى: ول ويعا باتتى.
مەنىڭ جانىمدى قورلاي وتىرىپ، سەن ءوز جانىڭدى دا قورلايسىڭ، — دەدى مۇنان سوڭ قارت. — سوزىمە قۇلاق اس، ساعان جانىم اشىپ وتىر. بىلگەنىڭدى ىستەي بەر. مەن سەنىڭ اعاڭدى قۇتقارىپ، سونان سوڭ ونىڭ ءومىرىن قيعان كەزدە، ءوز بورىشىمدى عانا وتەدىم. سەنىڭ جانىڭدى قۇتقارماق بولىپ مەن ءقازىر دە وز بورىشىمدى وتەپ وتىرمىن. ويلان! مۇنىڭ ساعان تىكەلەي قاتىسى بار. سەن اناۋ اتىستى ەستيمىسىڭ؟ ونداعىلار قازا تاۋىپ، سۇمدىق ازاپپەن ءولىپ جاتىر. سوندا كىمنىڭ كىناسىنەن دەيسىڭ عوي؟ سەنىڭ اعاڭنىڭ كىناسىنەن. قۇرىپ بارا جاتقان اناۋ كەمەدە ءبىز بارشامىز نە تىلەپ ەدىك؟ بىلەسىڭ بە ونى؟ ءبىز ءتاڭىر ىسىنە كومەكتەسپەك ەدىك. ەگەر اعاڭ ءتاڭىر ءىسىنىڭ ادال قىزمەتشىسى بولسا، ەگەر ول وز بورىشىن ادال دا سانالى تۇردە ورىنداسا، كارونادا كەسىرگە ۇشىراماس ەدى، كورۆەت زاقىمدانباس ەدى، جولدان اداسپاس ەدى، مىناۋ قارعىس اتقان فلوتقا كەزىكپەس ەدى — ءسويتىپ، وسى ساتتە ءبىز جالعىز ادامىمىزدان دا ايرىلماستان فرانسيانىڭ جاعالاۋىنا ءتۇسىپ جاتار ەدىك. تايىنباس جۇرەكپەن قولعا قانجار ۇستاپ، اق تۋدى جەلبىرەتە ءبىز ۆاندەيانىڭ ادال شارۋالارىنا فرانسيانى قۇتقارۋعا، كورولدى قۇتقارۋعا، ءسويتىپ، ءادىل ىسكە قىزمەت ەتۋلەرىنە كومەكتەسەر ەدىك. ءبىز وسى ءۇشىن كەلە جاتقانبىز. ءبىز وسىلاي ىستەر ەدىك. مىنە، ەندى مەن — جاپادان-جالعىز امان قالعان ادام وسى ءۇشىن كەلە جاتىر ەدىم. ال سەن جولىما كەسە-كولدەنەڭ تۇرماقسىڭ. سەنىڭ اعاڭ ءىبىلىستىڭ ءبىرىنشى جاردەمشىسى بولعان ەدى، سەن ەكىنشى جاردەمشىسى بولماقسىڭ. ول باستاپ، سەن اياقتاماقسىڭ. سەن پاتشا ولتىرۋشىلەرمەن بىرگە تاققا قارسىسىڭ، قۇدايسىزدارمەن بىرگە شىركەۋگە قارسىسىڭ. سەن قۇداي-تاعالانى جەڭىسكە جەتۋگە اقىرعى مۇمكىندىكتەن ايىرماقسىڭ. نەسى بار، قىلارىڭدى قىلىپ قال مەن ساعان ۇمىتتەنگەن ەدىم، قاتەلەسىپپىن... ءا، راس، اعاڭدى ولتىرگەنىم راس. اعاڭ ەرجۇرەك ەدى. ءبۇل ءۇشىن مەن ونى ناگرادتادىم. ول قىلمىستى سالاقتىققا كىنالى بولىپ شىقتى. ءبۇل ءۇشىن مەن ونى جازالادىم. ول بورىشىنان تايدى، مەن بورىشىمدى وتەدىم. مۇنداي جاعداي قايتالانسا، تاعى دا وسىلاي ىستەر ەدىم. بىزگە كوكتەن قاراپ تۇرعان اۋليە اننا ورەيسكايانىڭ اتىمەن انت ەتەمىن: سەنىڭ اعاڭنىڭ ورنىندا مەنىڭ ءوز ۇلىم بولسا، مەن ونى دا اتىپ تاستاۋعا بۇيىرار ەدىم. ەندى ەرىك قولىڭدا. سوندا دا ساعان جانىم اشىپ وتىر. سەن كومانديرىڭدى الدادىڭ. سەن حريستيانين بولساڭ دا، ءدىنسىزسىڭ. برەتاندىق بولساڭ دا، نامىسسىزسىڭ. ادالدىعىڭا سەنىپ مەنى ساعان تاپسىرعان ەدى، سەن بولساڭ وپاسىزدىقتان باستاعالى وتىرسىڭ. سەن مەنى ءولتىرىپ، مەنىڭ ءومىرىمدى ساقتاۋعا ۋادە بەرگەن ادامدارىڭا ساتقىندىق ىستەيسىڭ. ال ەندى ىستەپ ب ا ق قىلمىسىڭدى! كىدىرمە، كومەكتەس ىبىلىسكە!.. ىستە ويلاعانىڭدى. مەن كارىمىن — سەن جاسىڭ؛ مەن قارۋسىزبىن — سەن قارۋلىسىڭ. ءولتىر مەنى!
قارت تۇرەگەلگەن كۇيى سويلەپ ءتۇر. داۋسى تەڭىز شۋىن باسا، وكتەم ەستىلەدى. كىشكەنتاي قايىق تولقىن ۇستىندە ويناقشىپ، قارتتىڭ ءجۇزى بىرەسە كولەڭكەگە ەنىپ، بىرەسە جارىقتا ي اعاراڭداي كورىنەدى. ماتروس ءتىرى ولىكتەي سۇپ-سۇر. ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىعىپ كەتكەن. جەل سوققان جاپىراقتاي قالتىراپ، ەرنىن ءالسىن-الى تاسپيىعىنا تيگىزىپ قويادى. قارت ءسوزىن دوعارىسىمەن، ول تاپانشاسىن لاقتىرىپ تاستاپ، جۇرەلەي جىعىلدى.
— كەشىرىڭىز، مونسەنور!* — دەپ جالىنا ءۇن قاتتى ول. — ءسىزدىڭ اۋزىڭىزعا قۇدايدىڭ ءوزى ءسوز سالىپ تۇر عوي. كىنا مەندە. اعام دا كىنالى-تۇعىن. ونىڭ كىناسىن وتەۋ ءۇشىن قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەيىن. مەن ءسىزدىڭ ومىرىڭىزدەمىن. بۇيىرا بەرىڭىز! ايتقانىڭىزدى ەكى ەتپەسپىن.
— كەشىردىم، — دەدى قارت.
II. شارۋانىڭ اقىل-ويى قولباسشىنىڭ بىلىمىنە پارا-پار
قايىقتاعى ازىق-تۇلىك كادەگە استى. توتەلەي ەمەس، وراعىتا جۇرۋگە ءماجبۇر بولعان ەكى قاشقىننىڭ جاعاعا جەتۋىنە وتىز التى ساعات ات قاجەت بولدى. ولار ۇزاق ءتۇندى اشىق تەڭىزدە وتكىزدى. ءتۇن تىمىق ءارى جىلى بولدى؛ تەك جۇرت كوزىنەن جاسىرىنۋعا ءماجبۇر جاندارعا اي عانا تىم جارىق كورىندى.
ولار وق استىندا قالعان كورۆەتتىڭ اڭشىلاردىڭ قۋعىنىنا ءتۇسىپ، زورىققان جولبارىستىڭ ىڭىرانعان داۋسىنداي حوش ايتىسا، اقىرعى رەت ساتىر-سۇتىر ەتكەن اتىس ءۇنىن ەستىدى. سونان سوڭ تەڭىز ءۇستىن تىنىشتىق باستى.
"كلەيمور" كەمەسى وپات بولدى، ءبىراق ول داڭققا بولەنە المادى: وتانعا قارسى شايقاسا ءجۇرىپ باتىر بولۋ مۇمكىن ەمەس.
گالمالو اسقان شەبەر تەڭىزشى ەكەن. ول تولقىن ۇستىندە،. سۋ استى جارتاستارىنىڭ ارا-اراسىمەن، اڭدىعان دۇشپاننىڭ كوزىنە شالىنباي ءجۇزىپ، عاجاپ ونەر كورسەتتى. ەندى جەل سايابىرلاپ، تولقىن باسەڭدەدى دە، تەڭىزدەگى قاۋىپ-قاتەر ارتىپ قالدى.
كەلەسى كۇنى كەشقۇرىم، كۇننىڭ باتۋىنا بىرەر ساگا؛ قالعاندا قايىق سەن-ميشەل تاۋىن ارتقا سالىپ، ەلسىز قۇمداۋىت جاعاعا، كەمە دە، ادام دا جولامايتىن جەرگە بارىپ توقتادى. مۇندا توقتاۋ ءقاۋىپسىز ەمەس-تى، ويتكەنى قۇمعا قايراڭداپ قالۋعا ابدەن بولاتىن.
بۇلاردىڭ باقىتىنا قاراي سۋ تاسىپ كەلە جاتقان كەز ەدى
گالمالو قايىقتى جاعاعا جاقىنداتا ەستى، سونسوڭ اياعىمەن قۇمدى بايقاپ، تىعىز ەكەنىن كوردى دە، جەرگە سەكىرىپ ءتۇستى.
قارت تا ىلەسە ءتۇسىپ، كوكجيەكتى بارلاپ قاراي باستادى.
سونان كەيىن ول قايىققا ەڭكەيىپ، قاپشىقتان ءبىر ءۇزىم نان الىپ، قالتاسىنا سالىپ جاتىپ:
— قالعانىن سەن ال، — دەدى گالمالوعا.
گالمالو ىشىندە كەپكەن نان بار قاپشىققا قالعان سيىر ەتىن سالىپ، قاپشىقتى يىعىنا ىتقىتتى.
— نە بۇيىراسىز، مونسەنور، سىزگە جول كورسەتەيىن بە، الدە سوڭىڭىزدان ەرەيىن بە؟ — دەپ سۇرادى ول
— ءبىرىن دە ىستەمەي-اق قوي، — دەپ جاۋاپ قايىردى قارت. گالمالو وعان تاڭىرقاي قارادى. قارت ءسوزىن ساباقتاي ءتۇستى:
— ەكەۋمىز ەكى جاققا كەتەمىز. سەن ماعان ءبارىبىر قورعان بولا المايسىڭ. مىڭ كىسى بولساق، ءبىر ءسارى. ال مۇندايدا جالعىز جۇرگەن ارتىق.
ول ۇندەمەي قالدى، سونسوڭ قالتاسىنان كوكاردادان اينىمايتىن، ورتاسىنا التىن ليليا ورنەكتەلگەن جاسىل جىبەك بانت الىپ:
— بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق.
— مۇنىڭ جاقسى ەكەن: ساۋاتتى ادامنان كوبىنەسە قىمسىنىپ. ال ءبىر ايتقاندى ۇمىتپايسىڭ با؟
— ۇمىتپايمىن.
— تاماشا بولدى... ەندى تىڭداپ ال، گالمالو. ءقازىر سەن وڭعا، مەن سولعا كەتەمىن. سەن فۋجەرگە، مەن بازۋجعا بەتتەيمىن. قانشىقتى تاستاۋشى بولما. ونىمەن جۇرسەڭ، شارۋاعا ۇقسايسىڭ. قارۋىڭدى تىعىپ تاستا. ءبىر شەتەننەن وزىڭە تاياق ال. ىڭعايىنا قاراي ەڭبەكتەپ ءوت: ءقازىر قارا بيداي ءوسىپ قالىپتى. جول مەن كوپىرگە ماڭايلاما. جاعالاي وسكەن قالاۋدى ساعالاي ءجۇر، وتكەن-كەتكەن ادامدارعا جاقىنداما. شارباقتاردان سەكىرىپ ءوتىپ، دالامەن تىكە تارت.
— ال ءسىز شە، مونسەنور؟ كوپ ۇزاماي ءتۇن بولادى. قايدا تۇنەمەكسىز؟
— ماعان الاڭ بولماي-اق قوي. ءوزىڭ قايدا تۇنەيسىڭ؟
— ورماندا قۋىس اعاش قاشان دا تابىلادى.
— باسىڭداعى تەڭىزشى قالپاعىن تاستا، كىم ەكەنىڭدى ءبىلدىرىپ قويار. ءبىر جەردەن شارۋانىڭ قالپاعىن تاۋىپ الارسىڭ.
— ءتايىرى، ونى قايدان دا تابارمىن-اۋ! العاش جولىققان بالىقشى-اق قالپاعىن ساتارى كامىل.
— تاماشا بولدى. ەندى ءارى قاراي تىڭدا. سەن مۇنداعى ورمان-توعايدى جاقسى بىلەسىڭ بە؟
— جاتقا بىلەمىن.
— اتتارىن دا بىلەسىڭ بە؟
— مەن مۇنداعى ورمان-توعايدى دا، دەريەۆنيالاردى دا، ولاردىڭ اتتارىن دا تۇگەل بىلەمىن.
— ەشتەڭەنى ۇمىتپايسىڭ با؟
— ۇمىتپايمىن.
— جاقسى. ەندەشە، مۇقيات تىڭداپ ال سەن ءبىر كۇندە قانشا لەگە جۇرە الاسىڭ؟
— ون، ون بەس، ون سەگىز لە جۇرە الامىن. قاجەت بولسا جيىرما لەگە بارامىن.
— ءيا، قاجەت بولاتىن ءتۇرى بار. ءقازىر ساعان ايتار اڭگىمەمدى ءتىس جارىپ، سىرتقا جايۋشى بولما. سەن سەنت-وبەن ورمانىنا باراسىڭ.
— لامبال تۇبىندەگى مە؟
— ءيا، وندا ءبىر وردىڭ شەتىنەن ۇلكەن اعاشتى كورەسىڭ. سول كاشتاننىڭ تۇبىنە بارىپ ءتۇر. اۋەلى سەن ەشتەڭەنى بايقامايسىڭ.
— ءبىراق بۇل ول جەردە جان يەسى جوق دەگەن ءسوز ەمەس قوي، شاماسى. تۇسىنىكتى.
— سەن بەلگى بەر. قانداي بەلگى ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟
گالمالو ۇرتىن تومپايتىپ، تەڭىزگە قاراي بۇرىلدى دا، بايعىزشا قيق-قيق ەتتى. كادىمگى بايعىزدىڭ داۋسىنا وتە ۇقساس شىقتى. مۇنى ءتۇن قاراڭعىلىعىندا قيقىلداپ تۇرعان بايعىز دەپ كىم دە بولسا ويلار ەدى؛ بۇل قيقىلدا ۇرەي الارداي بىردەڭە بار-دى.
— جاقسى، — دەدى قارت. ول گالمالوگا ءوزىنىڭ جاسىل جىبەك بانتىن ۇسىندى: — مىناۋ مەنىڭ كوكاردام. ءما، ال ازىرگە مەنىڭ ءاتى-جونىمدى ەشكىمنىڭ بىلمەگەنى دۇرىس. ءبىراق مىناۋ كوكاردانىڭ ءوزى دە جەتكىلىكتى بولماق. ونداعى ليليانى مارتەبەلى كوروليەۆا تامپل اباقتىسىندا وتىرعان كەزىندە ورنەكتەگەن.
گالمالو ءبىر تىزەرلەي وتىرا قالدى. ول قارتتىڭ قولىنان قاسيەتتى كوكاردانى دىرىلدەي الىپ، ەرنىنە تاقادى دا، كەنەت ءوزىنىڭ باتىلدىعىنان شوشىپ كەتكەندەي، باسىن جالت كوتەرىپ:
— سۇيۋگە رۇقسات پا؟ — دەپ جۇرەكسىنە سۇرادى.
— ءيا، كرەستى دە سۇيەسىڭ عوي.
گالمالو ەرنىن التىن ليلياعا تيگىزدى.
— تۇر، — دەدى قارت.
گالمالو ورنىنان تۇرىپ، كوكاردانى قوينىنا تىقتى. قارت ءسوزىن ءارى جالعاستىردى:
— جاقسىلاپ تىڭداپ ال ءبىزدىڭ پارول: "قارۋ الىڭدار! ەشكىمدى اياۋشى بولماڭدار!" ءسويتىپ، سەنت-وبەن ورمانىندا وردىڭ جانىنان بەلگى بەرەسىڭ. ءۇش رەت بەلگى بەر. ءۇشىنشى بەلگىڭ بويىنشا جەر استىنان بىرەۋ شىعادى.
— ياعني اعاش تۇبىندەگى جەر استىندا جاتقان جولدان دەيسىز عوي ءتۇسىنىپ تۇرمىن.
— بۇل ادام — پلانشەنو نەمەسە، جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، كورول جۇرەگى. سەن وعان كوكاردانى كورسەتەسىڭ. ول بىردەن تۇسىنەدى. سونان سوڭ سەن قالاعان جولىڭمەن استيلە ورمانىنا وتەسىڭ. وندا مۋسكەتون دەگەن مايماقتى كورەسىڭ. ول — وجەت كىسى. وعان مەن ونىڭ دوسى ەكەنىمدى ايت جانە ءوز قاراۋىنداعى ءدىني قاۋىمدى تەگىستەي قارۋعا شاقىرسىن دە. مۇنان كەيىن كۋەسبون ورمانىنا باراسىڭ. وندا تاعى دا بەلگى بەرەسىڭ، ساعان جەر استىنداعى جولدان تاعى دا بىرەۋ شىعادى. ول تيۋو دەگەن كىسى بولماق. وعان ەميگرانت، ماركيز دە-گەرگە ءتيىستى كۋەسبون قامالىن كۇشەيتسىن دە. ول جەر قولايلى-اق: ويلى-قىرلى، اينالا قالىڭ جىنىس، ساي-سالا. تيۋو — ادال ءارى اقىلدى ادام. كۋەسبوننان سوڭ سەنت-ۋانلە-تۋاعا وتەسىڭ، وندا جان شۋاممەن* سويلەسەسىڭ. مەن ونى ناعىز كوسەم سانايمىن. ءبارىن اس جادىڭا ءتۇيىپ ال. مەن ەستىگەنىمدى جازىپ جاتپايمىن، ويتكەنى بۇل ءقاۋىپتى... سونان سوڭ سەن رۋجفە ورمانىنا باراسىڭ. وندا ۇزىن سىرىقپەن اياعى-اياعىنا جۇقپاي ور-وردان سەكىرىپ جۇرەتىن مەلەتت دەگەن ادام تۇرادى. سەن سول قۇساپ سەكىرە الاسىڭ با؟
— سەكىرگەندە قانداي! ويتپەسە برەتان شارۋاسى بولىپ نەم بار. مۇنداي سىرىق — سىرالعى دوسىمىز: ول قولىمىزدى شىنىقتىرىپ، قادامىمىزدى ۇزارتادى. بىردە مەن وسىنداي سىرىقپەن ءۇش بىردەي پريستاۆتان قاشىپ قۇتىلعانمىن. ال ولاردىڭ قولىندا قىلىشى بار-دى.
— بۇل قاشان بولىپ ەدى؟
— وسىدان ون جىل بۇرىن.
— كورول تۇسىندا ما؟
— البەتتە.
— دەمەك، سەن كورولدىڭ كوزى تىرىسىندە-اق شايقاسقان ەكەنسىڭ عوي؟
— ەندى قالاي دەپ ەدىڭىز؟
— كىممەن شايقاستىڭ؟
— ونى ءوزىم دە بىلمەيمىن. مەن جاسىرىن ءتۇز تاسىعانمىن.
— سولاي دە!
— بىزدەگىلەر مۇنى ءتۇز سالىعىنا قارسى كۇرەس دەيتىن. ءبىراق سالىقتىڭ ءجونى ءبىر باسقا دا، كورولدىڭ ءجونى ءبىر باسقا ەمەس نە؟
— بۇل سەنىڭ اقىلىڭ جەتەر ءىس ەمەس.
— ورىنسىز سۇراق قويىپ، مازالاعانىم ءۇشىن كەشىرەرسىز، مونسەنور.
— ىسكە كوشەلىك. لا-تۋرگ قامالىن بىلەسىڭ بە؟
— لا-تۋرگتى بىلمەي ماعان نە بولىپتى؟ ول مەنىڭ مىرزالارىمنىڭ اتا-باباسىنان قالعان قامالى ەمەس پە؟ ەسكى قامال مەن جاڭا قامالدىڭ اراسىندا تەمىر ەسىك بار؛ ونىڭ قالىڭدىعى سونداي، ءتىپتى زەڭبىرەكپەن اتساڭ دا تەسە الماسسىڭ. ال جاڭا قامالدا اۋليە ۆارفولومەي تۋرالى ايگىلى كىتاپ ساقتاۋلى. كوپتەگەن ادامدار سونى كورۋگە ادەيى كەلەدى. ول جەردە ءشوپ اراسىندا باقا دەگەن قۇجىناپ ءجۇر. بالا كەزىمدە ىلعي سولارمەن اۋرە بولاتىنمىن. وندا جەر استىمەن جۇرەتىن جول دا بار. مەن ونى بىلەمىن. جالعاندا ونى مەنەن باسقا، ءسىرا، كىم بىلە قويار ەكەن.
— جەر استىنداعى جول دەيسىڭ بە؟ ول قايداعى جول؟ نە ايتىپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟ تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.
— ول لا-تۋرگ ءجيى-جيى قورشاۋدا قالىپ كەلگەن كەزدەن، باعزى زاماننان ساقتالعان. قورشاۋداعىلار ءاردايىم وسى جولمەن قۇتىلىپ كەتەدى ەكەن، ويتكەنى ول ورمانعا الىپ شىعادى.
— كەيبىر قامالداردا مۇنداي جەر استى جولدارىنىڭ بار ءميى راس، ءبىراق لا-تۋرگتە مۇنداي جول اتىمەن جوق.
— جوق ەمەس، بار، مونسەنور. ءبىراق ونى مەنەن باسقا ەشكىم بىلمەيدى. ول جايىندا ايتۋعا بىزگە تىيىم سالىنعان بولاتىن. ونى اكەم بىلەتىن، ماعان دا كورسەتتى. وعان قالاي كىرىپ-شىعۋدى بىلەمىن. مەن ورماننان مۇناراعا، مۇنارادان ورمانعا شىعا الامىن، ءارى سوندا مەنى ءتىرى جان كورمەك ەمەس. دۇشپان قامالعا باسىپ كىرگەنمەن، وندا ەشكىمدى تابا الماي قالۋى مۇمكىن. لا-تۋرگ دەگەنىڭ وسىنداي. ونى بەس ساۋساعىمداي بىلەمىن!
قارت ءبىراز ءۇنسىز قالدى.
— تەگى، قاتەلەسىپ تۇرعان شىعارسىڭ. وندا مۇنداي جول بولسا، مەن بىلەر ەدىم عوي.
مونسەنور، ونىڭ بار ەكەنىنە باس تىگە الامىن. اۋەلى قابىرعاداعى تاستى ورنىنان قوزعاۋ كەرەك...
— سوق، سوق، سوعا بەر! سەندەر، شارۋالار، نە ايتسا، سوعان سەنەسىڭدەر! سەندەردىڭ ايتقاندارىڭا باقساق، تاس ەكەش تاس تا شىر كوبەلەك اينالاتىن، ون سالاتىن، ءتىپتى ءتۇن ىشىندە سۋ ىشۋگە كورشى بۇلاققا باراتىن سياقتى. مۇنىڭ ءبارى ەرتەگى ەمەي نە دەيسىڭ؟
— اپىرماۋ، ول تاستى ءوز قولىممەن قوزعاپ ەدىم عوي!..
— ال باسقالار تاستىڭ قالاي ءان سالعانىن دا ەستىپتى. جوق، تامىر. لا-تۋرگ — ءتاپ-تاۋىر، بەرىك قامال، وندا وڭاي قورعانۋعا بولادى، ءبىراق اقىرعى ساتتە قاشىپ شىعامىن دەپ سەن ايتقان جەر استى جولىنا دامەلەنگەن ادام اقىماقتىڭ ءوزى بولار ەدى.
— ءبىراق، مونسەنور-اۋ... قارت يىعىن قوپاڭ ەتكىزدى:
— ۋاقىت ۇتتىرمالىق. الدىمەن ءىستى تىندىرالىق.
بۇل تۇجىرىمدى ءسوز گالمالونى سويلەتپەي تاستادى.
قارت اڭگىمەسىن قايتا جالعادى:
— ارمەن قاراي تىڭدا. رۋجفەدەن شىعىپ، سەن مونشيەۆريە ورمانىنا وتەسىڭ. وندا ون ەكى دەگەن جاساق باستىعى بەنەدەسيتە بيلەپ-توستەپ ءجۇر. ول دا ەرجۇرەك جاۋىنگەر. سونىڭ بۇيرىعى بويىنشا ادامدار اتىلىپ جاتقاندا، ونىڭ ءمىز باقپاي دۇعا وقىپ وتىرعانى. سوعىس سەزىمدى كۇيتتەۋدى كوتەرمەيدى. مونشيەۆريەدەن تۇپ-تۋرا... ول ءسوزىن كىلت ءۇزدى. ء-ماسساعان، اقشا جايى ەسىمنەن تارس شىعىپ كەتىپتى عوي! ول قالتاسىنان كۇماجنىگى مەن ءاميانىن الىپ، ەكەۋىن دە گالمولاعا بەردى. — ءما، ال. كۇماجنىكتە اسسيگناسيا تۇرىندە وتىز مىڭ فرانك، ياعني ءۇش ليۆر* ون سۋداي* اقشا بار. راس، ول جالعان اقشا، ءبىراق شىن اقشانىڭ قۇنى دا مۇنان اسىپ بارا جاتقانى شامالى. ال ءامياندا ءجۇز لۋيدور* بار، ەسىڭدە بولعاي، ءجۇز لۋيدور. سونسوڭ، باسقانى بىلاي قويعاندا، مەنىڭ جانىمنان اقشا تابا الماعاندارى ماقۇل ارمەن قاراي تىڭدا. شاتو-گونتەدە شاحزادا دە-تالمونمەن سويلەسەسىڭ.
— شاحزادانىڭ مەنىمەن سويلەسۋگە قۇلقى بولا قويسا؟
— مەن دە سويلەسىپ تۇرعان جوقپىن با سەنىمەن؟
گالمالو باسىنان بوركىن شەشتى.
— ۇلى مارتەبەلىنىڭ ليلياسى ساعان جەر-جەردە ءىقىلاس-ىلتيپات تۋدىرماق. ساعان شارۋالار مەن تاۋلىقتار عانا تۇراتىن جەرلەرمەن جۇرۋگە تۋرا كەلەرىن ۇمىتپاعايسىڭ. كيىمىڭدى وزگەرتۋىڭ كەرەك. بۇل وڭاي. رەسپۋبليكاشىلاردىڭ اقىماقتىعى سونشا، كوك قامزول مەن ءۇش ءتۇستى كوكارداسى بار ءۇش بۇرىشتى قالپاق كيىپ، كەز كەلگەن جەردەن ءوتىپ كەتۋگە بولادى. ءقازىر پولكتەر دە، اسكەري فورما دا جوق. كەرەك دەسەڭ، جەكەلەگەن اسكەر بولىمدەرىنىڭ ءوز ءنومىرى دە جوق، كىم نەنى قالاسا، سونى كيەدى... پەرنە لاگەرىنە ءوت. وندا بەتى قاپ-قارا ادامداردى ، ۇشىراتاسىڭ. ولار بەتىنە ادەيى كۇيە جاعادى، ال مىلتىقتارىنىڭ داۋسى قاتتىراق شىعۋى ءۇشىن ەكى ەسەلەپ وقتايدى، ءارى سونىسىنا قوسا ىشىنە ءىرى قۇم سالادى. بۇل جاقسى، كەرەگىنىڭ ءوزى دە وسى. ءبىراق، ەڭ باستىسى، ولارعا مەنىڭ اماناتىمدى جەتكىز: ولتىرە بەرسىن، ولتىرە بەرسىن، ولتىرە بەرسىن. ساعان تاعى دا شارني ورمانىنداعى قىراتتا ورنالاسقان قارا سيىر لاگەرىنە، سونان سوڭ سۇلىلى لاگەرى مەن جاسىل جانە قۇمىرسقا لاگەرلەرىنە سوعۋ كەرەك. سول جەرلەردە تۇگەل بولىپ، مەنىڭ " قارۋ الىڭدار! ەشكىمدى اياۋشى بولماڭدار!" دەگەن ءپارولىمدى بارىنە ايتقان سوڭ، سەن باستى ارمياعا — كاتوليكتىك كورول ارمياسىنا — سول جۇرگەن جەرىندە قوسىلاسىڭ. سەن ازىرگە كوزى ءتىرى اسكەرباسىلاردىڭ بارىنە جولىعاسىڭ. ولارعا مەنىڭ كوكاردامدى كورسەت: مۇنىڭ نە ەكەنىن ولار بىلەدى. ولارعا مەنىڭ اتىمنان: بىردەن ەكى سوعىس — ۇلكەن جانە كىشى سوعىس جۇرگىزەتىن ۋاقىت جەتتى دە. ۇلكەنى ايعاي-شۋدى كوبەيتسە، كىشىسى دۇشپاننىڭ بەرەكەتىن الماق. ۆاندەيا سوعىسى — قايىرىمسىز سوعىس، ءبىراق شۋان سوعىسى ونان دا اسقان. سوعىستىڭ پايداسى تيگىزەر . زالالىنىڭ مولشەرىمەن باعالانادى. ول از-كەم ۇندەمەي قالىپ، تاعى دا مىنانى قوسا ايتتى:
— گالمالو، مۇنىڭ ءبارىن ايتىپ تۇرعان سەبەبىم — ساعان سەنەمىن. سەن ءسوزدى تۇسىنبەسەڭ دە، جاي-جاپساردى تۇسىنەسىڭ. قايىقتى جۇرگىزگەنىڭە قاراپ وتىرىپ، ساعان دەگەن سەنىمىم ارتا تۇسكەن. تەڭىزدىڭ الدىڭنان توسقان بوگەت-كەدەرگىسىنەن شەبەر قۇتىلعانىڭدى كورىپ، مەنىڭ بۇل تاپسىرمالارىمدى ورىنداي الاتىنىڭا كوزىم جەتكەن... ءيا، ءسويتىپ، كوسەمدەرگە ءتىلىڭ جەتكەنشە تومەندەگىنى ايتا بار. مەن ورمان سوعىسىن دالا سوعىسىنان ارتىق كورەمىن. مەن ءجۇز مىڭ شارۋانى كوكتەردىڭ مىلتىعى مەن زەڭبىرەگىنە ءتىپتى دە جەم ەتكىم كەلمەيدى. وسى ايدىڭ اياق شەنىنە قاراي مەنىڭ قول استىمدا ورمان-توعايدا جاسىرىنۋلى ەلۋ مىڭ باسكەسەر بولۋى كەرەك. اۋلايتىن قۇسىم — رەسپۋبليكاشىل ارميا. ءبىز براكونەرلەرشە سوعىسامىز. مەن — ورمان جىنىسىنىڭ ستراتەگىمىن. ستراتەگ*... بۇل ءسوزدى سەن تۇسىنبەيتىن شىعارسىڭ، ءبىراق ءبارىبىر "ەشكىمگە اياۋشىلىق بولماسىن!" جانە "جەر-جەردە توسقاۋىل قۇرىلسىن!" دەگەن ءسوزدىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەسىڭ عوي، ايتەۋىر. ەڭ باستىسى — كىشى سوعىس، ۇلكەنى — سونان سوڭ، ەكىنشى قاتاردا. رەسپۋبليكا ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالماق. بىزگە ەۋروپا قولۇشىن بەرمەك. ريەۆوليۋسيانىڭ كوك جەلكەسىن قيۋ كەرەك. وعان قارسى مونارحتار، مەيلى، مەملەكەتتەر سوعىسىن جۇرگىزە بەرسىن، ال ءبىز ءدىني قاۋىمدار سوعىسىن باستامايمىز. ولارعا وسىنىڭ ءبارىن ايت. ءتۇسىندىڭ بە؟
— ءتۇسىندىم. ءبارىن دە وتپەن ورتەپ، قىلىشپەن جايپاۋ كەرەك.
— تاپ سولاي.
— اياۋشىلىق بولماسىن...
— ەشكىمگە دە.
— مەن جەر-جەردىڭ بەرىن ارالاپ شىعامىن.
— ءبىراق اباي بول: ءبۇل ەلدە باسىڭا قاي جاقتان ءولىم ءتونىپ تۇرعانىن ءبىلىپ بولمايدى.
— ال مەنەن مونسەنوردىڭ ءاتى-جونىن سۇراي قالسا شە؟
— ونىڭ ءاتى-جونى ازىرگە بەيمالىم قالۋعا ءتيىس. سەن ونى بىلمەيمىن دە، ءتىپتى شىنى دا سول عوي.
— ءسىزدى قاي جەردە كەزدەستىرە الامىن ەندى، مونسەنور؟
— جۇرگەن جەرىمدە.
— قاي جەردە جۇرگەنىڭىزدى قايدان بىلمەكپىن؟
— مۇنى جۇرتتىڭ ءبارى بىلمەك. ءبىر اپتا وتپەي-اق مەن جايلى جۇرت شۋ ەتپەك. مەن ءوزىمدى ءولى تانىتا جاتارمىن... مەن كورول ءۇشىن، ءدىن ءۇشىن كەك الامىن، سوندا مەن جايلى اڭگىمە بولىپ جاتقانىن وپ-وڭاي اڭعاراسىڭ.
— تۇسىنىكتى.
— ساق بول، ەشتەڭەنى ۇمىتپا.
— مازاسىزدانباڭىز.
— ەندى بارا بەر. قۇدايىڭ جار بولسىن!
— بۇيرىعىڭىزدىڭ ءبارىن ورىندايمىن. ال كەتتىم. اماناتىڭىزدى ايتا بارامىن. ايتقاندارىن تىڭدايمىن. كەرەگىندە ءوزىم دە بۇيىرماقپىن.
— ماقۇل.
— ەگەر ءبارىن ويداعىداي ورىنداي السام...
— سەنى اۋليە ليۋدوۆيك وردەنىمەن ناگرادتايمىن.
— اعام سەكىلدى مە؟ ساتسىزدىككە ۇشىراسام، مەنى اتىپ تاستاۋعا ءامىر ەتىڭىز...
— اعاڭ سەكىلدى.
— قۇپ بولادى، مونسەنور.
قارت باسىن تومەن ءتۇسىرىپ، اۋىر ويعا شومعانداي بولدى. ول باسىن قايتا كوتەرگەندە جالعىز قالعان ەدى. گالمالو كوز ۇشىندا قۇلدىراپ، كوكجيەكتەن اسىپ بارادى.
كۇن ەندى عانا ۇياسىنا باتتى. شاعالالار مەن بالىق اۋلايتىن قۇستار جاعاداعى ۇياسىنا قايتىپ جاتىر.
تابيعات ءاردايىم ءتۇن قاراڭعىسى تۇسەردەگى الدەقانداي سەكەم سەزىمگە بولەنگەن. باقالار باقىلداپ، ۇزاقتار مەن شاعالالار ورىنعا جايعاسار الدىندا ابىر-سابىر بولا قالعان، جاعاداعى قۇستار بىر-بىرىنە ءۇن قاتا قيقۋلاسادى. ءبىراق بۇل ماڭدا ادام بارىن اڭعارتارلىقتاي بوتەن دىبىس ەستىلمەيدى. توڭىرەكتە جەر جىرتىپ جۇرگەن بىردە-بىر ديقان كورىنبەيدى. اينالا جىم-جىرت، قۇلازىپ قالعانداي. دىراۋ تۇيە تىكەن جەل وتىندە تەربەلىپ تۇر. شاپاعى سەمىپ ۇلگەرمەگەن اسپان جاعاعا قىزعىلت ساۋلە توگەدى. ىمىرت جامىلعان جازىق دالادا تاعاندار الىستان جەرگە شاشىلىپ جاتقان قولا جاپىراق سياقتى. تەڭىز جاقتان جەل ەسىپ تۇر.
ءتورتىنشى كىتاپ
تەلمارش
ءى. شاعىل باسى
قارت گالمالو كوزدەن عايىپ بولعانشا كۇتىپ تۇردى، سونان سوڭ پلاششىن ورانىپ، ءجۇرىپ كەتتى. ويلانىپ، اقىرىن باسىپ بارا جاتتى.
ونىڭ جەلكە تۇسىندا ۇشكىر كۇمبەزدى شىڭى، دوڭگەلەك جانە شارشى كەلگەن ەكى ۇلكەن مۇناراسى بار ساۋىت كيگەن قامالعا ۇقساس سەن-ميشەل تاۋى ۇلكەن ءۇش بۇرىشتانىپ قاراۋىتىپ كورىنەدى. سول مۇنارالار وعان ەكى بىردەي اۋىرلىقتى: شىركەۋ مەن دەريەۆنيانى كوتەرىسىپ تۇرعانداي.
سەن-ميشەل بۋحتاسىنىڭ جاعالاۋىنداعى سۋسىما شاعىل قۇمايت دوڭدەردىڭ بەدەرىن ۇنەمى وزگەرتىپ، اڭداۋسىز جىلجي كوشىپ جاتادى. ول كەزدە بۇل جەردە ءزاۋلىم ءبىر ءدوڭ بولاتىن، ءقازىر ول جاعامەن بىردەي بولىپ، تەگىستەلىپ كەتىپتى. بۇل ءدوڭ ءوزىنىڭ ەجەلدىگىمەن ايگىلى ەدى. ونىڭ توبەسىنەن توڭىرەك كوز تالدىرىم جەرگە دەيىن كورىنەتىن.
قارت وسى شاعىلعا بەتتەپ، ۇستىنە ورمەلەي باستادى. توبەسىنە شىققان سوڭ ول ميليالىق قاشىقتىقتى بىلدىرەتىن دىڭگەكتىڭ ساندىقشا ءتورت تاسىنىڭ بىرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ەتەكتە جاتقان گەوگرافيالىق جاندى كارتانى كوزىمەن شولا باستادى. وزىنە جاقسى تانىس جەردەن كەرەك جولىن ىزدەپ وتىرعانداي. ىمىرت ۇيىرىلگەنى سونشا، وسىناۋ جالپاق سۋرەتتەگى بىردەن-بىر ايقىن بەلدەۋ بولىپ بوزعىلت اسپاننىڭ وكپە تۇسىندا كوكجيەك قانا قاراۋىتادى.
بۇل جەردەن ون ءبىر قىستاق پەن دەريەۆنيانىڭ توبەسىن اجىراتۋعا بولاتىن. ەكى قاپتالدا بىرنەشە لە جەردەن جاعالاۋدا تۇرعان شىركەۋلەردىڭ قوڭىراۋ الاڭدارى كوزگە تۇسەدى؛ ول جەرلەردە تەڭىزدە جۇرگەن كەمەلەرگە بەلگى بولۋى ءۇشىن ولاردى ادەيى بيىك ەتىپ سالاتىن.
ءبىرازدان سوڭ قارت ءىڭىر قاراڭعىلىعىندا ىزدەگەن نارسەسىن تاپقانداي بولدى. ونىڭ نازارى اينالاسى قورشاۋلى ورمان اراسىنداعى الاڭدا ەمىس-ەمىس كورىنىپ تۇرعان، حۋتورعا نە فەرماعا ۇقساس ءبىر توپ ءۇي مەن تەرەككە اۋدى. كەنەت ول فەرماداعى ۇلكەن قۇرىلىستىڭ توبەسىندە الدەنەندەي ەرسى زاتتىڭ بۇلاڭداپ تۇرعانىن بايقادى. قاراڭعىلىقتا ونىڭ ءتۇر-تۇسىن اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. قارت بۇل نە بولدى ەكەن دەپ وز-وزىنەن سۇراعانداي، الگى زاتقا سۇقتانا ۇزاق قارادى. بۇل فليۋگەر ەمەس، ول اينالار ەدى، ال مىناۋ بولسا، بۇلاڭداپ تۇر. جالاۋ دەيىن دەسە، بۇل جەرگە ول قايدان كەلمەك؟
ول ابدەن قالجىراعان-دى، ەندى شارشاعان ادام تىنىققاندا ءاردايىم بويىن بيلەپ اكەتەر شۋاق سەزىمگە بولەنىپ، تاستىڭ ۇستىندە جانى جاي تاۋىپ وتىر.
تاۋلىك ىشىندە ەشبىر ىڭ-شىڭسىز ءسات — تىپ-تىنىش، ماۋجىراعان كەشكى مەزگىل بولادى عوي. ءقازىر دە سونداي مەزگىل ەدى. قارت راقات تاۋىپ، اينالاعا كوز تاستاپ، الدەنەگە قۇلاق تۇرە وتىردى. نەمەنەگە دەيسىز بە؟ تىنىشتىققا. قاتال جانداردىڭ دا جابىرقايتىن ساتتەرى بولادى ەمەس پە؟ كەنەت ءوتىپ بارا جاتقان ادامداردىڭ داۋسى ەستىلىپ، ول ءتۇن تىنىشتىعىن بۇزۋدىڭ ورنىنا، ونى ءبىرتۇرلى اڭعارتا تۇسكەندەي بولدى. بۇل ايەلدەر مەن بالا-شاعانىڭ داۋسى ەدى. ءتۇن قاراڭعىلىعىن كوڭىلدى ۋ-شۋدىڭ توسىننان بۇزىپ-جاراتىن كەزدەرى دە بولادى. دابىرلاعان ادامدار بۇتا تاساسىنان كورىنبەسە دە، ولاردىڭ قۇم توبەنى جاعالاپ، جازىق جەرمەن ورمانعا قاراي، ويعا شومعان قارتتىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان اياق دىبىسى ەستىلىپ تۇردى. ولاردىڭ اشىق-جارقىن داۋىستارىنىڭ جاقىننان ەستىلگەنى سونشا، ونىڭ قۇلاعىنا ءار ءسوز انىق ەستىلگەندەي ەدى.
— فلەشار جەڭگەي، قاتتىراق جۇرەلىك. قايدا بۇرىلامىز! مۇندا ما؟ — دەگەن ايەل داۋسى شىقتى.
— جوق، اناۋ جاققا، — دەپ جاۋاپ قاتتى ەكىنشى داۋىس. ءسويتىپ، ءبىرى كۇشتى ءارى اشىق، ەكىنشىسى ۇياڭداۋ ەكى ايەل داۋسى اڭگىمەنى سوزا ءتۇستى:
— ءقازىر ءبىز كەلە جاتقان فەرما سىزدەرشە قالاي اتالادى؟
— ەرب-ان-پايل.
— وعان دەيىن ءالى قاشىق پا؟
— شيرەك ساعات، بالكىم، ونان دا كوپ جۇرەمىز.
— تەزىرەك باسالىق. كەشكى تاماق تا بولىپ قالدى عوي.
— ءيا، ونسىز دا كەشىككەن ءتارىزدىمىز.
— جۇگىرە باسساق، جەتەر ەدىك، اتتەڭ، بالاقايلارىڭ شارشاپ قالىپتى. ەكى قاتىن ءۇش تورايدى قالاي كوتەرسىن. سەن ونسىز دا بىرەۋىن كوتەرىپ كەلەسىڭ. ءوزى كەمىندە پۇت شىعار. قولىڭا الىپ نە كەرەك سونشاما؟ دارداي قىز، ەكىگە كەلىپ قالعان. ەمشەكتەن ايىردىڭ. نەسىنە ەركەلەتە بەرەسىڭ؟ كانە، ءوزى جۇگىرىپ كورسىن... قاپ، كوجەمىز سۋىپ قالاتىن بولدى-اۋ!
— ال ءسىزدىڭ ماعان سىيلاعان باشماعىڭىز وڭدى ەكەن! اياعىما قۇيىپ قويعانداي شاپ-شاق.
— جالاڭ اياق جۇرگەننەن جاقسى عوي، ايتەۋىر.
— قالما، رەنە-جان. ءجۇر تەزىرەك.
داۋىستار بىرتە-بىرتە الىستاپ، اقىرى تولاس تاپتى.
II. قۇلاعى بولسا دا ەستىمەيدى
قارت ورنىنان قىبىر ەتپەدى. ەشتەڭەنى ويلامادى دا، ارماندامادى دا. اينالا قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىم-تىرىس. دۇنيە قامسىز، قالعىپ-مۇلگىپ تۇرعانداي. ءدوڭ ءۇستى ءولى جارىق، ءبىراق جازىقتى قاراڭعىلىق باسىپ، ورمان ءىشى ءتۇن قۇشاعىنا ەنگەن. شىعىستان اي تۋىپ كەلە جاتىر. بوزعىلت اسپانعا سيرەك جۇلدىزدار شاشىلا باستادى. ابدەن ابىگەرگە تۇسكەن بۇل ادام جۇرەگىنە اقىرىن ءۇمىت ۇشقىنى ۇيالاي باستاعانىن سەزدى. سونداعى "ءۇمىتىنىڭ" ءتۇرى -ازامات سوعىسىن اڭساعانى. ەندى وعان وسىنشاما قايىرىمسىزدىق كورسەتكەن دۇلەي تەڭىزدەن قۇتىلىپ، جەرگە تابان تىرەگەن سوڭ قاۋىپ-قاتەر باسىنا قايتىپ تونبەستەي كورىندى. ونىڭ ءاتى-جونىن ەشكىم بىلمەيدى؛ ول جاۋدان ءىز-تۇزسىز قۇتىلىپ كەتتى، ويتكەنى تەڭىز ايدىنىندا ءىز قالمايدى؛ بارشاعا بەيتانىس، ەشكىمگە كۇدىك تۋدىرمايتىن ول ەندى جاپادان-جالعىز وتىر. سوندىقتان دا كوڭىلى جاي تاۋىپ، جانى راقاتقا باتتى. ەندى بولماعاندا كوزى ءىلىنىپ، قالعىپ كەتۋگە ءازىر ەدى.
وسىناۋ مۇلگىگەن كەشكى مەزگىلدە كوك پەن جەر-جاھاندى باۋراپ العان كوگىلدىر تىنىشتىق وعان، وسىنشاما ىشتەي جانە سىرتتاي سۇراپىلدى باستان كەشكەن ادامعا، قۇمار باسار عانيبەتتەي كورىنبەۋى مۇمكىن ەمەس-تۇعىن.
تەڭىز جاقتان ەسىپ تۇرعان جەل ۋىلىنەن باسقا دىبىس ەستىلمەيدى. ءبىراق جەل ءۋىلى ءبىرسارىندى، تىنىمسىز، سوندىقتان وعان بويدىڭ ۇيرەنىپ كەتەتىنى سونشا، ول ءتىپتى دىبىس بولۋدان قالاتىن سەكىلدى.
قارت اۋدەمدە ورنىنان تۇرىپ، الىسقا كوز تىگە باستادى.
ونى وسىنشاما الاڭداتىپ، تىنىشىن العان نە بولدى ەكەن سوندا؟
جازىق شەتىندە كورىنىپ تۇرعان كورمەرە قوڭىراۋ الاڭىندا الدەنەندەي توسىن جايت بولعانعا ۇقسايدى.
ونىڭ قارايعان سۇلباسى الدىڭعى جاقتا سۇرقاي اسپان الەمىنەن ايقىن اڭعارىلىپ تۇر؛ توبەسى قيىق بۇكىل مۇنارا، ال توبە مەن مۇنارا ارالىعىندا قوڭىراۋ تۇراتىن بولمە — برەتاندىقتاردىڭ ادەتىنشە سالىنعان شارشى، جان-جاعى اشىق ۇيا كورىنەدى.
ۇيا اشىلىپ-جابىلىپ تۇر: ونىڭ بيىك تەرەزەسى ءالسىن-الى جارقىراپ، ءالسىن-الى قارايادى؛ بىرەسە تەرەزە قۋىسىنان اسپان الەمى كورىنىپ، بىرەسە ونى الدەنەندەي كولەڭكە باسادى. وسىناۋ الما-كەزەكتەسكەن كولەڭكە مەن ساۋلە جارىعىنا قوسا اۋىق-اۋىق توسكە سوعىلعان بالعا داۋسى ەستىلەدى.
قارت وڭعا، كوكجيەكتەن كورىنىپ تۇرعان باگەر-پيكان قوڭىراۋ ۇياسىنا قارادى. وندا دا تەرەزەلەر كورمەرەدەگى ءتارىزدى اشىلىپ-جابىلىپ تۇر ەكەن.
قارت سول جاققا، تانيس قوڭىراۋ ۇياسىنا قارادى. وندا دا سول كورىنىس قايتالاندى.
ول ەندى توڭىرەكتەگى بارلىق شىركەۋلەردىڭ قوڭىراۋ ۇياسىنا شۇقشيا قاراي باستادى.
بارىندە دە قوڭىراۋ ۇيالارىنا تەرەزە قۋىسى بىرەسە قارايىپ، بىرەسە جارىعايىپ كورىنەدى.
مۇنىڭ ءمانىسى نە بولدى ەكەن؟
بۇل جەر-جەردە قوڭىراۋ سوعىلىپ جاتىر دەگەن ءسوز ەدى. ءارى ول ەكىلەنە سوعىلىپ جاتتى، ايتپەسە جارىق پەن قاراڭعىلىق وسىنشاما تەز الماسپاعان بولار ەدى.
ءبىراق بۇل نەعىلعان جاراپازان؟
تەگى، دابىل قاعىلىپ جاتسا كەرەك. بارلىق شىركەۋ قوڭىراۋحانالارىندا، بارلىق ءدىني قاۋىمداردا، بارلىق دەريەۆنيالاردا جانتالاسا دابىل قاعىلىپ جاتتى.
ءبىراق داۋىس ەستىلەر ەمەس. سەبەبى — ەكى ارالىق قاشىق ءارى جەل تەڭىز جاقتان سوعىپ، داۋىستى تۇگەلدەي قارسى جاققا ىقتىرا اكەتىپ جاتىر.
قوڭىراۋلار جان-جاقتان، ءبارى ءبىر مەزگىلدە ورشەلەنە سوعىلىپ، كەشكى مىلقاۋ تىنىشتىقتىڭ شىرقىن بۇزعانداي. مۇنان وتكەن سۇمدىقتى كوزگە ەلەستەتۋ قيىن. قارت كوز تىگە قاراپ، ءبىر ورىندا تۇرا بەردى. ول دابىلدى ەستىمەسە دە، كورىپ تۇر ەدى.
دابىلدى كورۋ —- تىم انتەك سەزىم.
قوڭىراۋ كىمگە كارىن تىكتى ەكەن؟
قوڭىراۋ كىمگە ايتاقتاپ، دابىل قاعىپ جاتتى ەكەن؟
III. ءىpi ءقارىپتىڭ پايداسى
كىم دە بولسا بىرەۋدى قاۋمالاپ ۇستاتۋعا ازىرلىك جاسالىپ جاتقانى ءسوزسىز... تەك كىمدى ەكەن؟
تەمىردەي بەرىك ادام سەلك ەتتى.
جوق، ونى ىزدەپ جاتۋلارى مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ءبۇل جەردە ەكەنىن قايدان بىلمەك؟ جاعاعا تۇسكەنى جاڭا عانا ەمەس پە؟ وپات بولعان كەمەدەن، ءسىرا، ءتىرى جان قالماعان شىعار. ءارى كەمەدە بۋابەرتلو مەن لا-ۆيەۆيلدەن باسقا ونىڭ ءاتى-جونىن ەشكىم بىلمەيتىن.
ال قوڭىراۋ بولسا، جىن ويناعىن توقتاتار ەمەس. ول قوڭىراۋلارعا قاراپ، ءبارىن دەگبىرسىزدەنە ساناي باستادى.
جايباراقاتتىقتان اپ-ساتتە بەيمالىم ۇرەي بيلەگەن اقىل-ەسى سان-ساققا جۇگىرىپ، الاسۇردى. ءبىراق وسى قورقا قوياتىنداي نەسى بار؟ دابىل قاعۋعا سەبەپ از بولىپ پا؟ ءسويتىپ، ول: "تۇك تە ەمەس. مەنىڭ مۇندا ەكەنىمدى ەشكىم بىلمەيدى. كەرەك دەسەڭ مەنىڭ كىم ەكەنىمدى دە بىلمەيدى" دەپ ءوزىن-وزى الدارقاتا باستادى.
ول بىرنەشە مينۋتتان بەرى شاعىل باسىندا ءبىر سىبدىر ەستىپ وتىرعان. كۇشتى جەل سوققان اعاش جاپىراعى وسىلاي سىبدىرلايتىن. اۋەلى ول بۇعان كوڭىل بولە قويمادى، ايتسە دە سىبدىر توقتاماي، ۇستى-ۇستىنە قايتالاي بەردى دە، ول اقىرى بۇرىلىپ، ارتىنا قارادى. بۇل شىنىندا دا جاپىراق، ءبىر جاپىراق قاعاز بولىپ شىقتى: جەل ونىڭ ۇستىڭگى جاعىندا ميليالىق دىڭگەككە جاپسىرىلعان جارنامانى جەلپىلدەتىپ تۇر ەكەن. جۋىردا عانا جەلىمدەلسە كەرەك، دىمقىلى كەپپەپتى ءارى ناشار جەلىمدەلگەنگە ۇقسايدى، ايتپەسە جەل ونى جىرتا الماس ەدى.
قارت دوڭگە قاراما-قارسى جاقتان شىققاندىقتان بۇدان بۇرىن جارنامانى اڭعارماعان.
ول ورنىنان تۇرىپ تاسقا شىقتى دا، جەل كوتەرگەن جارنامانى بۇرىشىنان ۇستادى. اسپان اشىق بولاتىن ماۋسىمدا ىمىرت ۇزاققا سوزىلادى. تومەندە، ءدوڭنىڭ ەتەگىندە قاس قاراۋىتىپتى، ءبىراق ۇستىڭگى جاق ءالى جارىق. جارناما ءىرى ارىپپەن جازىلعان ەكەن، سوندىقتان ونى اجىراتىپ وقۋ قيىن بولمادى. ول مىنانى وقىپ شىقتى:
"ءبىرتۇتاس ءارى اجىراماس فرانسۋز رەسپۋبليكاسى.
ءبىز، حالىق وكىلى، مارنادان شىققان پريەر، جاعالاۋداعى شەربۋرگ ارمياسىنىڭ جانىنداعى كوميسسار رەتىندە بۇيىرامىز:
ءوزىن برەتان مۇراگەرى دەپ اتايتىن گرانۆيل تۇبىندە فرانسيانىڭ جاعالاۋىنا جاسىرىن بارىپ تۇسكەن بۇرىنعى ماركيز دە-لانتەناك، ۆيكونت فونتەنە زاڭنان تىس دەپ جاريالانادى. ونىڭ باسىنا بايگە تىگىلەدى. ونى تىرىلەي نەمەسە ولىدەي وكىمەت ورىندارىنا ۇستاپ بەرگەن ادامعا الپىس مىڭ ليۆر تولەنەتىن بولادى. ول قاعاز اقشامەن ەمەس، التىنمەن تولەنەدى. شەربۋرگ ارمياسىنىڭ ءبىر باتالونى ارادا جوعارىدا اتالعان بۇرىنعى ماركيز دە-لانتەناكتى ىزدەۋگە جىبەرىلەدى. اۋىل قاۋىمدارى اسكەرگە جاردەم كورسەتۋگە شاقىرىلادى. بۇيرىق 1793 جىلعى 2 ماۋسىمدا گرانۆيلدە بەرىلدى. قول قويۋشى: "مارنادان شىققان پريەر".
مۇنىڭ استىندا باسقا ءبىر قول قويىلعان. ءبىراق ونىم كىشكەنتاي ارىپپەن جازىلعانى سونداي، ىمىرت ءۇيىرىلىپ، كوز بايلانعاندىقتان، ونى اجىراتۋ مۇمكىن بولمادى.
قارت قالپاعىن كوزىنە باسا كيىپ، تەڭىز پلاششىنىڭ باسقا كيەتىن جامىلعىشىن يەك استىنان تۇيمەلەدى دە، تەز باسىپ تومەن ءتۇستى. ءسىرا، وعان جارىق ءتۇسىپ تۇرعان بۇل توبەدە ەندى قالۋ ءقاۋىپتى كورىنسە كەرەك.
بالكىم، ول مۇندا ونسىز دا تىم ۇزاق تۇرىپ قالعان شىعار شاعىل توبەسى كوزگە شالىنىپ تۇرعان بىردەن-بىر بيىك نۇكتە بولاتىن.
ول قاراڭعى جەرگە تۇسىسىمەن اياڭعا كوشتى. ءوزى بۇرىنىراق بايقاعان جولمەن قالاۋدى ساعالاي فەرماعا بەتتەدى. ول جەردە ءقاۋىپسىز بولامىن دەپ بەكەرگە ۇمىتتەنبەگەن سياقتى.
اينالا قىبىر ەتكەن جان جوق. دەريەۆنيالاردا مۇنداي كەزدە تۇندەلەتىپ ەشكىم جۇرمەيدى دەسە دە بولادى.
بۇتا اراسىنا كىرىسىمەن قارت ايالداپ، پلاششى مەن كەۋدەشەسىن شەشتى، سونان سوڭ كەۋدەشەسىن مامىعىن سىرتىنا قاراتا كيىپ، جىرتىق پلاششىن موينىنا جىپپەن ىلە سالىپ، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى.
اي كوتەرىلىپ قالعان.
ول ەكى جولدىڭ تورابىنا كەلىپ توقتادى. ول جەردە ەكى تاس كرەست تۇر ەكەن. كرەستىڭ تۇبىندە ءتورت بۇرىشتى ءبىر پاراق قاعاز اعاراڭدايدى. ءسىرا، ول دا ءوزى جاڭا عانا وقىعانداي جارناما بولسا كەرەك. ول جاقىن كەلدى.
— قايدا باراسىز؟ — دەپ داۋىستادى وعان بىرەۋ.
ول بۇرىلىپ ارتىنا قارادى. قالاۋدىڭ ارعى جاعىندا تاپ ءوزى سەكىلدى بويشاڭ، ءوزى سەكىلدى كارت، شاشىنا اق كىرگەن بىرەۋ، ءوزىنىڭ سىڭارىنداي، ءبىراق مۇنان دا بەتەر جۇپىنى كيىم كيگەن بىرەۋ تۇر ەكەن.
ول ۇزىن تاياعىنا سۇيەنە قالىپتى.
مەن سىزدەن قايدا باراسىز دەپ سۇراپ تۇرمىن عوي، — دەپ قايتالادى ول سۇراعىن.
— ودان دا مەنىڭ قاي جەردە تۇرعانىمدى ايتساڭىز؟ — دەپ بايىپپەن، ءتىپتى بالسىنە جاۋاپ قاتتى قارت.
— ءسىز تانيس سەنورياسىندا تۇرسىز. مەن — وسىنداعى قايىرشىمىن، ءسىز — وسىنداعى سەنورسىز، — دەپ جاۋاپ بەردى الگى كىسى.
— مەن بە؟
— ءيا، ءسىز — ماركيز* دە-لانتەناك مىرزاسىز.
IV. قايىرشى
ماركيز دە-لانتەناك (ەندى ءبىز دە ونى وسىلاي اتالىق) اسپاي-ساسپاي:
— نە ىستەسەڭىز دە ەركىڭىز، كەرەك بولسا، ۇستاپ بەرىڭىز، — دەپ ءتىل قاتتى.
قايىرشى ءسوزىن ارمەن جالعاستىردى:
— ءبىز مۇندا ەكەۋمىز دە ءوز ۇيىمىزدەمىز: مەن — قورعاندامىن، ءسىز — ورمانداسىز.
— دوعارىڭىز مىلجىڭدى! ۇستاپ بەرىڭىز مەنى، — دەدى ماركيز.
— ءسىز ەرب-ان-پايل فەرماسىنا بارا جاتىر ما ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى قايىرشى.
— ءيا.
— وندا بارماڭىز.
— نەگە؟
— ويتكەنى ءقازىر وندا كوكتەر بار.
— كوپتەن بەرى مە؟
— ءۇش كۇن بولدى.
— فەرما تۇرعىندارى قارسىلىق كورسەتكەن شىعار؟
— جوق. ولار قاقپانى الدارىنان اڭقايتا اشىپ تاستادى.
— سولاي دە! — دەپ كۇڭك ەتتى ماركيز.
قايىرشى ساۋساعىن شوشايتىپ، تەرەك تاساسىنان كورىنىپ تۇرعان فەرمانىڭ توبەسىن نۇسقادى.
— اناۋ شاتىردى كورىپ تۇرسىز با، ماركيز مىرزا؟
— كورىپ تۇرمىن.
— ونىڭ ار جاعىنداعىنى شە؟..
— جالاۋدى ما؟
— ءۇش ءتۇستى جالاۋدى ايتامىن، — دەدى قايىرشى. مۇنىڭ ءوزى ماركيز ءدوڭ ۇستىندە تۇرعاندا-اق ونىڭ نازارىن اۋدارعان زات بولاتىن.
— دابىل قاعىپ جاتىر-اۋ وسى؟ — دەپ سۇرادى ول — ماعان سولاي كورىندى...
— ءيا، قاعىپ جاتىر.
— بىرەۋ-مىرەۋدى ۇستاماق پا؟
— ءسىرا، ءسىزدى ۇستاماق بولسا كەرەك.
— ال قوڭىراۋ داۋسى ەستىلمەي تۇرعانى نەسى؟
— جەل ىققا اكەتىپ جاتىر عوي، — دەدى قايىرشى. — ءسىز جارنامانى كوردىڭىز بە؟ — دەپ سۇرادى سونان سوڭ ول.
— كوردىم.
— ءسىزدى ىزدەپ ءجۇر... ءسويتتى دە، ول فەرما جاققا قاراپ: — وندا ولاردىڭ كەمىندە جارتى باتالونى بار، — دەپ قوسا ايتتى.
— رەسپۋبليكاشىلاردىڭ با؟
— پاريجدىكتەردىڭ.
— نەسى بار، ەندەشە، سوندا بارۋ كەرەك، — دەدى ماركيز. سونى ايتىپ، ول فەرماعا قاراي ءبىر اتتادى.
قايىرشى جالما-جان قولىنان ۇستاي الدى:
— ول جاققا بارا كورمەڭىز!
— ەندى قايدا بارماقپىن؟
— ماعان ءجۇرىڭىز.
ماركيز ونىڭ ايتقانىنا تۇسىنبەي، بەتىنە قارادى.
— ماركيز مىرزا، — دەپ ءسوزىن ءارى جالعاستىرىپ قايىرشى. — مەنىڭ وڭىپ تۇرعان ءۇيىم جوق، ءبىراق ول جەردەن ءسىزدى تابا المايدى. مەن جەركەپەدە تۇرامىن. ەدەننىڭ ورنىنا مۇك توسەۋلى، توبەنىڭ ورنىنا — بۇتاق پەن شوپتەن توقىلعان ورمە. ءجۇرىڭىز. فەرماعا بارساڭىز، ءسىزدى اتىپ تاستايدى، ال مەنىڭ ۇيىمدە ۇيىقتاپ، تىنىعا الاسىز. شارشاعان دا شىعارسىز. ال ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كوكتەر كەتەدى دە، ءسىز قالاعان جاعىڭىزعا باراسىز.
ماركيز دە-لانتەناك بۇل كىسىگە زەيىن قويا قارادى.
— ءسىز كىمسىز! — دەپ سۇرادى ول. — رەسپۋبليكاشىلسىز با، الدە ءروياليستسىز بە؟
— مەن كەدەيمىن.
— روياليست تە، رەسپۋبليكاشىل دا ەمەسسىز، ءا؟
— ەمەس شىعارمىن.
— كورولدى جاقتايسىز با، الدە وعان قارسىسىز با؟
— مۇنى ويلاپ جاتۋعا ۋاقىتىم جوق.
— ال ءقازىر نە بولىپ جاتقانىن ويلايسىز با؟
— كۇنكورىسىم قيىن.
— سويتە تۇرا ماعان كومەكتەسكىڭىز كەلەدى عوي، شاماسى؟
— مەن ءسىزدىڭ زاڭنان تىس دەپ جاريالانعانىڭىزدى ەستىدىم. مۇنداي زاڭنان كەيىن نە بولماق؟ تۇسىنسەم نە دەيسىڭ؟ دەمەك، زاڭنان تىس بولۋعا دا بولادى ەكەن عوي. مىسالعا، مەنى الىڭىزشى: بالكىم، مەن دە زاڭنان تىس شىعارمىن؟ اشتان ءولۋ زاڭنان تىس بولۋ دەگەن ەمەي، نەمەنە؟
— كوپتەن اشسىز با؟
— ءومىر بويى.
— سويتسە دە مەنى قۇتقارعىڭىز كەلەدى، ءا؟
— ءيا.
— نەگە؟
— ءسىزدى كورىپ: "مىنە، مىنا كىسى مەنەن دە كەدەي. مەن دەم الۋعا حاقىلىمىن، ول بولسا مۇنداي قۇقىقتان دا ايرىلعان" دەپ ويلادىم.
— ونىڭ راس. ءسويتىپ، ءسىز مەنى قۇتقارماقسىز عوي، سولاي ما؟
— البەتتە. ءبىز ەندى ءاعالى-ىنىلىمىز، مونسەنور. مەنى ءۇزىم ناننان قاقسا، ءسىزدى ومىردەن قول ۇزدىرمەك. ءبىز ەكەۋمىز دە قايىرشىمىز.
— باسىما بايگە تىگىلگەنىن بىلەسىز بە؟
— بىلەمىن.
— ونى قايدان بىلەسىز؟
— جارنامادان وقىدىم.
— وقي الاسىز با؟
جازۋ-سىزۋ قولىمنان كەلەدى. نەلىكتەن نادان بولۋعا ءى ءيىسپىن؟
— ەگەر ءسىز وقي الساڭىز ءارى جارنامانى وقىعان بولساڭىز، مەنى ۇستاپ بەرگەن ادامنىڭ الپىس مىڭ ليۆر الاتىنى سىزگە بەلگىلى بولۋعا ءتيىس.
— بىلەمىن.
— قاعاز اقشامەن ەمەس، التىنمەن الادى.
— بىلەمىن.
— الپىس مىڭ ليۆر دەگەنىڭ جاتقان بايلىق ەمەس پە؟
— بولعاندا قانداي؟
— دەمەك، كىمدە-كىم مەنى ۇستاپ بەرسە، بايلىققا باتپاق.
— مەن مۇنى ويلادىم دا. ءسىزدى كورىسىمەن وز-وزىمە: "بۇل ادامدى كىمدە-كىم ۇستاپ بەرسە، قىرۋار بايلىقتىڭ استىندا قالماق — الپىس مىڭ ليۆر، پاھ-پاھ! ونى تەزىرەك جاسىرۋ كەرەك ەكەن" دەدىم.
ماركيز قايىرشىنىڭ سوڭىنا ەردى.
ولار قالىڭ جىنىسقا كىردى. وندا قايىرشىنىڭ جەركەپەسى تۇر ەكەن. ۇلكەن ەسكى ەمەن ادامعا باسپانا بولىپتى: جەركەپە ەمەننىڭ تامىرى استىنان قازىلعان، ءۇستىن بۇتاعى جاۋىپ تۇر. توبەسى الاسا، ءىشى تاس قاراڭعى؛ ونى ەشكىم دە بايقاي الماس ەدى. ىشىنە ەكى ادام زورعا سيارلىق.
— ۇيىمە قوناق كەلەرىن كۇنىلگەرى سەزگەنمىن، — دەدى قايىرشى.
جەرگىلىكتى شارۋالار قۇپيا قويناۋ دەپ اتايتىن جەر استىنان قازىلعان مۇنداي باسپانالار برەتاندا تاپ جۇرت ويلاعانداي از ەمەس-تۇعىن.
ءبۇل باسپانالاردىڭ ادەتتەگى جيھازى — ساباننان، نە جۋىپ كوپتىرىلگەن تەڭىز بالدىرىنان جاسالعان توسەك-ورىن، شوپتەن توقىلعان كورپە، بىرنەشە ماي شام مەن شاقپاق قانا.
ماركيز بەن ونىڭ سەرىگى ەڭكەيە ءجۇرىپ، ءبىرازدان سوڭ اعاش تامىرى قيسىق-قىڭىر بىرنەشە بولمە ەتىپ تۇرعان جەركەپەنىڭ ىشىنەن ءبىر-اق شىقتى. ولار توسەك ورنىنا سالىنعان ءبىر قۇشاق قۇرعاق بالدىردىڭ ۇستىنە جايعاسا وتىردى. ەسىك ورنىنداعى ەكى تامىردىڭ اراسىنان ءالسىز جارىق ءتۇسىپ ءتۇر. دالادا ءتۇن بولاتىن، ءبىراق ادام كوزى قاراڭعىلىققا ۇيرەنىپ، ءالسىز جارىقتى دا اجىراتاتىن حالگە جەتەدى. ونىڭ ۇستىنە جەركەپەنىڭ بوساعاسىنا اي ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان. بۇرىشتا سۋ قۇيىلعان قۇتى؛ قاسىندا قارا قۇمىقتان پىسىرىلگەن شەلپەك پەن كاشتان جاڭعاعى جاتىر.
— كانە، تاماققا قاراڭىز، — دەدى قايىرشى.
ولار جاڭعاقتى ءبولىستى، ماركيز ءوزىنىڭ كەپكەن نانىن ورتاعا قويدى، ءسويتىپ، ەكەۋى جالعىز شەلپەكتى كەزەك-كەزەك ءۇزىپ جەپ، ءبىر قۇتىدان كەزەك-كەزەك سۋ ۇرتتاپ، تاماق ىشۋگە كىرىستى.
اڭگىمە دە باستالىپ كەتتى. ماركيز قايىرشىعا ۇستى-ۇستىنە سۇراق قويدى:
— ءسويتىپ، سىزگە ءبارىبىر عوي، شاماسى؟
— تەگى، سولاي عوي دەيمىن سىزدەر — مىرزالارسىزدار، ەسەپكە مىقتىسىزدار. مىرزالاردىڭ ىسىندە جۇمىسىمىز قانشا؟
— ءبىراق بولىپ جاتقان نارسەلەر...
— ونىڭ ءبارى سوناۋ جوعارى جاقتا بولىپ جاتقان جوق پا، — دەدى قايىرشى، سونسوڭ ول تاعى ءتىل قاتتى: — ءتىپتى ودان دا جوعارىدا بولىپ جاتقان قۇبىلىستار بار عوي: كۇن ۇياسىنان شىعادى، اي تۋىپ، كوكجيەككە بارىپ باتادى... ويلايتىنىم، مىنە، وسىلار. ول قۇتىسىنان ءبىر ۇرتتاپ: — ءموپ-مولدىر، ءتاتتى سۋ، ءا؟ — دەپ تامسانىپ قويدى. — سىزگە ۇناي ما، مونسەنور؟ — دەپ سۇرادى ول سونان سوڭ.
— ەسىمىڭىز كىم؟ — دەپ سۇرادى ماركيز جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا.
— ەسىمىم — تەلمارش، لاقاپ اتىم — قاڭعىباس. قارت دەگەن تاعى ءبىر لاقاپ اتىم بار. جۇرتتىڭ قارت دەپ كەلە جاتقانىنا قىرىق جىل بولىپ قالدى، — دەپ قوسا ايتتى ول.
قىرىق جىل دەيسىز بە؟ ول كەزدە ءسىز جاس ەمەس پە ەدىڭىز؟
مەن ەشقاشان جاس بولىپ كورگەن ەمەسپىن. ال ءسىز ءاردايىم جاسسىز، ماركيز مىرزا. ءجۇرىسىڭىز جيىرما جاسار جىگىتتىڭ جۇرىسىندەي شيراق، شاعىلعا دا ورمەلەپ شىعاسىز. ال مەن شيرەك لە جۇرسەم-اق شارشاپ، بولدىرىپ قالامىن. ەكەۋىمىز تۇيدەي قۇرداسپىز، ءتىپتى. ايتسە دە باي ادامداردىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى — ولار كۇن سايىن تاماقتانادى. Ac — ادامنىڭ ارقاۋى دەگەن بار ەمەس پە؟
ول ءبىراۋىق ۇندەمەي قالدى دا، اڭگىمەسىن قايتادان قوزعادى:
— گاپتىڭ نەدە ەكەنىن بىلەسىز بە؟ بايلىق پەن كەدەيلىك دەگەنىڭ نەتكەن سۇمدىق ەدى، ءا؟ مەنىڭشە، بار پالە وسىدان شىعىپ جاتىر. كەدەي باي بولعىسى كەلگەنىمەن، بايدىڭ كەدەي بولعىسى جوق. بار گاپ وسىندا عوي دەيمىن. ءبىراق مۇنىمەن شارۋام قانشا. ءبارىبىر ەشتەڭەنى وزگەرتە المايسىڭ: بالەنىڭ بەتىن قايتارار لاج جوق. مەن نەسيەشىلەردى دە، بورىشكەرلەردى دە جاقتامايمىن. بىلەتىنىم: بورىش دەگەن بار نارسە جانە ول بورىشتى تولەۋ كەرەك. كورولدى ولتىرمەگەن جاقسى سياقتى، ءبىراق مۇنىڭ نەلىكتەن ەكەنىن ايتۋعا قينالار ەدىم. ال جازىقسىز جانداردى كۇنى كەشە عانا دارعا تارتقان جوق پا ەدى؟ — دەپ تايتالاسۋلارى دا مۇمكىن بىرەۋلەردىڭ. ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، قيىن-قىستاۋ كەزدە كورولدىڭ كيىگىن اتىپ ولتىرگەنى ءۇشىن ءبىر ادامدى دارعا اسقانىن ءوز كوزىممەن كورگەم. ول بەيباقتىڭ ايەلىمەن قوسا جەتى بىردەي بال اسى بولاتىن... قازبالاي بەرسە، اڭگىمە تاۋسىلماس.
ول تاعى دا تىنا قالىپ، سونسوڭ:
— ءسىز بىلەسىز، ال ءوز باسىم ءىستىڭ جاي-جاپسارىن تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. اينالا ويران-بوتقا، وڭشەڭ جان ۇشىرىپ الاسۇرىپ جاتقان جۇرت. ال مەن جايناعان جۇلدىز استىندا جەركەپەمدە تۇرىپ جاتقانىم، بار-جوعى وسى، — دەپ قوسا ايتتى.
ول تاعى دا الدەنەنى ويلانىپ، ۇزاماي قايتادان سويلەپ كەتتى:
— مەنىڭ ازداعان تاۋىپتىگىم دە بار، اۋرۋ-سىرقاۋدى ەمدەي الامىن. نەشە ءتۇرلى ءشوپتى بىلەمىن. كەيدە ءبىر ءشوپتى كورە قالىپ، سونى ارى-بەرى قاراپ جاتساڭ، جۇرت كورىپ: انە، دۋانا دەسەدى. ادام ويلانا قالسا، ول باسقالارعا بەيحابار بىردەڭەنى بىلەدى دەپ ويلايتىن جۇرتتىڭ ادەتى ەمەس پە.
— وسى جەردە ءتۋىپ-وستىڭىز بە؟ — دەپ سۇرادى ماركيز.
— ءيا، وسى جەردە تۋىپ، وسى جەردە ءوستىم، وسى جەردە قارتايدىم دا.
— مەنى بىلەسىز بە؟
— بىلگەندە قانداي. ءسىزدى مەن سوڭعى رەت بۇدان ەكى جىل بۇرىن وسىندا كەلىپ-كەتكەنىڭىزدە كورگەم. سونان سوڭ انگلياعا كەتىپ قالدىڭىز. مىنە، جاڭاعى ازىردە بىرەۋدىڭ ءدوڭ باسىندا تۇرعانىن كوردىم. ءوزى سۇڭعاق ەكەن. بويشاڭ ادامداردى ءجيى كەزدەستىرە بەرمەيسىڭ عوي: برەتان حالقى تىم ۇساق. ءسويتىپ، قاراپ تۇرمىن (جارنامانى بۇرىننان وقىعام). ىشىمنەن: "اپىرماۋ، سونىڭ ءوزى ەمەس پە؟" دەپ ويلايمىن. سول كەزدە اي دا تۋدى. ءسىز تومەن ءتۇسىپ، جاقىن كەلدىڭىز. تاني كەتتىم.
— ال مەن ءسىزدى تانىمايمىن، — دەدى ماركيز.
— ءسىز مەنى تالاي رەت كوردىڭىز، ءبىراق ءبۇل كورمەگەنىڭىزبەن بىردەي بولاتىن. ال ءسىزدى مەن جادىمدا بەرىك ساقتاپ قالدىم. كەلىم-كەتىمدى ادامدار قايىرشىعا بۇرىلىپ قارار ما؟ ال قايىرشىنىڭ وندايلاردان كوز جازبايتىن ادەتى.
— بۇرىن سىزبەن جولىقتىم با؟
— ءتىپتى ءجيى جولىققانسىز. مەن ۇنەمى ءسىزدىڭ قامالدان شىعاتىن جول بويىندا جۇرەتىنمىن. ءسىز كەيدە ماعان تيىن-تەبەن بەرەتىنسىز، ءبىراق قايىر بەرۋشى كىمگە بەرىپ جاتقانىنا قاراي ما، ال ساداقا الۋشى ءبارىن دە اڭعارادى، ەشتەڭەنى دە ءمۇلت جىبەرمەيدى. جۇرت قايىرشىلاردى تىڭشى دەپ ويلايدى. ءبىراق مەن تىڭشى ەمەسپىن، راس، تۇرمىسىم ءماز ەمەس، سوندا دا تىڭشى بولماۋعا تىرىسام. مەن قايىر سۇراي قولىمدى سوزاتىنمىن. ءسىز سوزىلعان قولدى عانا كورىپ، سوعان تيىن-تەبەن ۇستاتاتىنسىز. بۇل تيىن-تەبەن ماعان ەرتەڭگىلىك تاماق ءىشىپ، كەشكە ىشەگىم ءۇزىلىپ، اشتان ولمەۋ ءۇشىن قاجەت بولاتىن. ءبىز سياقتى پاقىرلاردىڭ تاۋلىك بويى اش جۇرەتىن كەزى دە بولادى. كەيدە ادامنىڭ ومىرىنە ءبىرلى-جارىم تيىن دا اراشا تۇرادى. ءسىز مەنىڭ تالاي رەت جانىمدى ساقتادىڭىز: سىزگە ەندى بورىشىمدى وتەمەكپىن.
— ءيا، ءسىز مەنى قۇتقارعالى تۇرسىز.
— قۇتقارماقپىن، مونسەنور، تەك... وسى جەردە تەلمارشتىڭ داۋسى سالتاناتتى دا بايسالدى ەستىلدى، — تەك ءبىر شارتىم بار.
— قانداي شارت؟
— ءسىز مۇندا بالە باستاعالى كەلگەن جوقسىز با، سونى ايتىڭىزشى؟
— مەن يگى ءىس ىستەۋگە كەلدىم، — دەپ جاۋاپ بەردى ماركيز.
— جارايدى، ەندەشە. وندا جاتالىق.
ولار ۇيىلگەن بالدىر ۇستىنە قاتارلاسا جاتتى. تەلمارش سالعان جەردەن قور ەتتى. ماركيز قانشا شارشاسا دا ءۇيىقتاي قويمادى. ول ءبىراز ويلانىپ جاتتى، سودان سوڭ قورىلداپ جاتقان كورشىسىنە قاراپ، قيسايا كەتتى. مۇنداي توسەكتە جاتۋ قۋ تاقىردا جاتقانمەن بىردەي. سوندىقتان ماركيز جەرگە قۇلاعىن توسىپ، تىڭ تىڭدادى. دىبىستىڭ جەر ارقىلى تارايتىنى جۇرتقا ءمالىم. قۇلاعىنا ءبىر گۋىل كەلدى. بۇل قاعىلىپ جاتقان قوڭىراۋ داۋسى بولاتىن. دابىل سول كۇيىنشە ءالى قاعىلىپ جاتىر ەكەن.
ماركيز ءسويتىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتتى.
V. "گوۆەن" دەپ قول قويىلعان
ول ۇيقىدان ويانعاندا كۇن شىعىپ قالعان ەكەن. قايىرشى تاياعىنا سۇيەنىپ كىرەبەرىستە ءتۇر. ويتكەنى جەركەپە ىشىندە بوي جازۋ دا مۇمكىن ەمەس. بەتىنە كۇن ساۋلەسى شاشىرايدى.
— مونسەنور، تانيس قوڭىراۋى الگىندە عانا ساعات ءتورتتى سوعىپ ءوتتى، — دەدى ول ماركيزگە. — مەن قوڭىراۋدىڭ تورت رەت سوعىلعانىن ەسىتتىم، دەمەك، جەل باعىتىن وزگەرتىپ، ەندى جاعا جاقتان سوعىپ تۇرسا كەرەك. بوتەن داۋىس ەستىلمەيدى، دەمەك، دابىلدىڭ توقتاعانى. ەندى ءبارى سايابىر تاپقان: كوكتەر نە كەتكەن، نە ۇيىقتاپ جاتىر. باستى قاۋىپتەن قۇتىلدىڭىز، ەندى قوشتاسقانىمىز ابزال بولار. كەتەر ۋاقىتىم بوپ قالدى. مەن مىنا جاققا بارامىن، ال ءسىز اناۋ جاققا كەتىڭىز.
ول كەتىپ بارا جاتىپ قوناقپەن تاعزىم ەتە، ىزەتپەن قوشتاستى دا، كەشتەن قالعان تاماقتىڭ قيقىمىن كورسەتىپ:
— جاڭعاقتى الا كەتىڭىز: بالكىم، كەرەگى بولار، — دەدى. سالدەن سوڭ ول تەرەك تاساسىنا ءتۇسىپ، جوق بولدى. ماركيز تەلمارش نۇسقاعان جاققا بەتتەدى.
ماركيز بۇرىن ءوزى تەلمارشەن بىرگە جۇرگەن جولىمەن اياڭداپ كەلە جاتتى. قالىڭ جىنىستان شىعىسىمەن تاس كرەست تۇرعان جول تورابىنا تاپ بولدى. جارناما بۇرىنعى جەرىندە، شىعىپ كەلە جاتقان كۇن ساۋلەسى ءتۇسىپ، اعاراڭداپ كورىنەدى. ول جارنامانىڭ اياق جاعىندا ۇساق قارىپتەرمەن بىردەڭە جازىلعانىن، ونى قاراڭعىدا اجىراتا الماعانىن ەسىنە ءتۇسىردى. ماركيز كرەستكە جاقىن كەلدى. شىنىندا دا، مارنادان شىققان پريەردىڭ قولى استىندا تاعى دا ەكى جول ءسوز بار ەكەن. ول وقىپ شىقتى:
"ماركيز دە-لانتەناك كىم ەكەنى انىقتالىسىمەن اتىلادى". سوڭىندا: "باتالون كومانديرى، ەكسپەديسيالىق وتريادتىڭ باستىعى گوۆەن" دەپ قول قويىلعان.
— گوۆەن! — دەپ كۇبىر ەتتى ماركيز.
ول قاتتى ويعا كەتىپ، جارناماعا قاراپ تۇرىپ قالدى.
— گوۆەن! — دەدى تاعى دا قايتالاپ.
ول كەيىن شەگىنىپ كرەستكە تاعى كوز تاستادى، قايتىپ كەلىپ، جارنامانى تاعى وقىپ شىقتى. سونان سوڭ ارتىنا بۇرىلىپ، جولمەن اياڭداپ كەتە باردى. جاقىن ماڭدا بىرەۋ-مىرەۋ بولا قالسا، ماركيزدىڭ "گوۆەن!" دەپ بىرنەشە رەت اقىرىن كۇبىرلەگەنىن ەستىر ەدى.
ول كەلە جاتقان سايدىڭ تابانىنان سول قولدا قالعان فەرمانىڭ شاتىرى كورىنەر ەمەس. ول ەندى جابايى شومىرتگۇل شاشا قاۋلاي وسكەن بيىك، تۇيەتايلى توبەنى اينالىپ بارا جاتتى. قىرات توبەسى سۇيىرلەنىپ بىتكەن. جەرگىلىكتى تۇرعىندار ونى "قابان باس" دەپ اتاپ كەتكەن. ونىڭ كوزى ەتەك جاققا ۇيىسا وسكەن بۇتا مەن تەرەككە ءتۇستى. جاپىراعى تۇگەلدەي كۇن نۇرىنا شومىلعان. تابيعات تاڭەرتەڭگى شادىمان تىنىشتىققا بولەنىپ، ماۋجىراپ تۇر.
كەنەت ءبارىنىڭ استان-كەستەنى شىقتى. كۇن نۇرى توگىلگەن دالا مەن ورماندى قايداعى ءبىر جويقىن مىلتىق داۋسى مەن سۇمدىق ايعاي باستى دا، فەرما جاقتا ۇپ-ۇلكەن دىڭگەك ءتۇتىن اسپانعا شانشىلا قالدى. ارا-اراسىندا قىپ-قىزىل وت ءتىلى سۋماڭ قاعادى. پوسەلكە مەن فەرما سابان شومەلەشە قوسارلانا لاپ بەردى.
ەرب-ان-پايل فەرماسىندا شايقاس ءجۇرىپ جاتقان. ماركيز توقتاي قالدى.
مۇندايدا ادامنىڭ قاۋىپتەن گورى اۋەستىككە بوي ۇرعىش كەلەتىن ادەتى ەمەس پە؟ مۇندايدى باستان كەشپەگەن ءتىرى جان بولماس، ءسىرا. ول اۋەلى نە بولىپ جاتقانىن بىلۋگە قۇشتار، وندايدا ءتىپتى سول جەردە ءولىپ كەتۋگە دە بار! ماركيز توبەگە كوتەرىلدى. ول جەردەن جۇرتتىڭ ونى بايقاپ قالۋى مۇمكىن ەدى، ءبىراق ەسەسىنە ونىڭ ءوزى دە اينالانى تۇگەل كورەدى ەمەس پە؟ ول توبەگە اپ-ساتتە ورمەلەپ شىقتى.
ءيا، ءشۇبا جوق، ءورت شالعان فەرما جانىندا اتىس بولىپ جاتىر. اينالا ازان-قازان، الاسۇرا ايعايلاعان داۋىستار، جالاڭداعان وت. ول جەردە نە بوپ قالدى ەكەن سونشاما؟ فەرماعا شابۋىل جاسالدى ما، الدە؟ كىم شابۋىل جاساماق؟ بۇل ۇرىس پا ءوزى؟.. جوق، ءبۇل جاۋمەن سايىس ەمەس، توپالاڭ سالۋشىلىق ءتارىزدى. مىناۋ ءورت جۇرتتىڭ ءتىل الماعانى ءۇشىن ادەيى قولدانىلعان جازا ەمەس پە ەكەن؟
ماركيز ۇستىنە شىعىپ، توڭىرەكتى بايقاپ تۇرعان توبەدە قالىڭ بۇتا قاپتاي وسكەن؛ كەي جەرلەردە اراسىنان ءوتۋ قيىنعا سوعاتىن. بۇل ۇيىسقان بۇتا ۇلكەن القاپتى قامتىعان: ول فەرماعا دەيىن سوزىلعان جانە برەتانداعى ورمان-توعاي سياقتى ءوزىنىڭ يت تۇمسىعى وتپەس قالىڭ جىنىسىمەن قىرۋار ساي-سالانى، ور-جىلعانى، سۇرلەۋ-سوقپاقتى جاسىرىپ جاتىر. توقەتەرى، جەر جاعدايىمەن تانىس ەمەس رەسپۋبليكاشىل وتريادتار وپ-وڭاي اداسىپ كەتە الاتىن ىلعي شىرعالاڭ-شاتقال.
ماركيز نە ءتۇرلى جورامالعا قالىپ، توبە ۇستىندە تۇرا بەرەيىن بە، الدە تومەن تۇسەيىن بە دەپ ويلانىپ-تولعانىپ، اينالاعا قاراپ، تىڭ تىڭداپ تۇرعاندا، تارس-تۇرس اتىس كىلت توقتادى نەمەسە، دالىرەك ايتساق، كىلت باسىلدى. ماركيز ايعاي سالا، ماز-مەيرام بولعان ءبىر توپ ادامنىڭ بۇتا اراسىنا جاپاتارماعاي كىرگەنىن كوردى. جۇرت قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەگىشە قۇجىناپ، ەرسىلى-قارسىلى شاپقىلاپ، بۇتا مەن تەرەك تۇبىندە ەرەۋىلدەپ ءجۇر. بارشا جۇرت فەرمادان ورمانعا لاپ قويدى. بارابان دابىل قاقتى. مىلتىق داۋسى باسىلدى. ەندى تورۋىل باستالعانداي. الدەكىمدى قۋعىنداپ، الدەكىمنىڭ ىزىنە تۇسكەندەي، الدەكىمدى ىزدەپ جۇرگەندەي. ورمان ءىشى داڭعىر-دۇڭگىر داۋىسقا تولىپ كەتتى. بىرەۋدىڭ اشۋ-ىزا كەرنەگەن، ەندى بىرەۋدىڭ ماسايراعان داۋسى ەستىلەدى، ءبىراق تولاسسىز ۋ-شۋدىڭ اراسىندا ءسوزىن اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس. كەنەت كوكتەن جاي تۇسكەندەي وسىناۋ ىزى-قيقۋدىڭ اراسىنان جەكەلەگەن داۋىستار اپ-انىق ەستىلە باستادى. كوپ داۋىس ءبىر ادامنىڭ اتىن عانا قايتالايدى. ماركيزدىڭ قۇلاعىنا:
— لانتەناك! لانتەناك! ماركيز دە-لانتەناك! — دەگەن ءسوز ايقىن شالىندى.
جۇرت سونى ىزدەپ جۇرگەن بولاتىن.
VI. ازامات سوعىسىنىڭ الاپاتى
سول ساتتە ونىڭ توڭىرەگىندە قالىڭ جىنىستىڭ و جەر، بۇ جەرىنەن وڭشەڭ نايزا تىكىرەيىپ، وڭشەڭ قىلىش جالاڭ ەتە قالدى. جاسىل جاپىراق اراسىنان ءۇش ءتۇستى تۋ كوتەرىلدى.
— لانتەناك! — دەگەن داۋىس شاڭق ەتتى ونىڭ وكپە تۇسىنان، سويتكەنشە بولماي اياق استىنان، شومىرت بۇتاسىنىڭ اراسىنان ءتۇسى سۋىق ادامدار كورىندى.
ول جالعىز بولاتىن. بيىكتە تۇرعاندىقتان ورماننىڭ تۇس-تۇسىنان كوزگە ءتۇسىپ تۇر. ول ءوز اتىن ايعايلاي اتاعان ادامداردى جاقسى كورە الماسا دا، ونى جۇرتتىڭ ءبارى كورىپ تۇردى. ورمان ىشىندە كەمىندە مىڭ مىلتىق بولاتىن، سوندىقتان ول وسى بۇكىل قارۋعا تاماشا نىسانا ەدى. ول بۇتا اراسىنان وزىنە تەسىلە قاراي قالعان وتكىر كوزدەردەن باسقا ەشتەڭەنى اجىراتا المادى.
ول تەلپەگىن الىپ، ءبىر شەتىن كوتەرىڭكىرەي، شومىرت بۇتاعىنان قۋراعان ۇزىن تىكەن سىندىردى دا، قالتاسىنان اق كوكارداسىن الىپ، ونى تىكەنەكپەن ەتەگى كوتەرىڭكى تەلپەگىمەن بىرگە توبەسىنە قادادى، سونان سوڭ تەلپەگىن باسىنا كيىپ، بۇكىل ورمانعا داۋىستاي:
— ىزدەپ جۇرگەن ادامدارىڭ مەنمىن. مەن ماركيز دە-لانتەناك، ۆيكونت لە-فونتەنە، برەتان مۇراگەرى، كورول اسكەرلەرىنىڭ گەنەرال-لەيتەنانتىمىن. ءجا، جەتەر ەندى! كوزدەڭدەر! اتىڭدار! — دەدى وكتەم ۇنمەن. ءسويتتى دە، ەكى قولىمەن بىلعارى كەۋدەشەسىن ايقارا اشىپ، ومىراۋىن جالاڭاشتادى.
ول وزىنە باعىشتالعان مىلتىق ۇڭعىسىن كورمەك بولىپ، تومەن قاراپ ەدى، ءوزىن قاۋمالاي ءتاجىم ەتكەن ادامداردىڭ ورتاسىندا تۇرعانىن كوردى. ورمان ءىشىن سان مىڭ ادامنىڭ:
— جاساسىن لانتەناك! جاساسىن ءبىزدىڭ سەنور! جاساسىن گەنەرال! — دەگەن ايعايى كەۋلەپ بارادى.
جۇرت قالپاقتارىن اسپانعا اتتى. جۇزدەگەن قول ءماز بولا قىلىشتارىن سەرمەلەپ، ورمان ءىشى ۇشىنا قوڭىر جۇننەن تىگىلگەن بورىك ءىلۋلى ارلى-بەرلى بۇلعاڭداعان ۇزىن سىرىققا تولىپ كەتتى.
لانتەناك ۆاندەيا بانداسىنىڭ قاق ورتاسىندا تۇر ەدى. ونى كورگەن بويدا مىنا ادامداردىڭ ءبارى جۇرەلەي وتىرا قالىستى.
بۇل توبىر تۇگەلدەي مىلتىقپەن، قىلىشپەن، وراق، شوت، سويىلمەن قارۋلانىپ العان. ءبارىنىڭ ۇستىندە كەڭ ەتەكتى كيىز قالپاق نەمەسە اق كوكارداسى بار قوڭىر بورىك، تولىپ جاتقان تاسپيىق پەن تۇمار، تىزەدەن تۇسكەن ۇزىن قامزول، مامىق كەۋدەشە مەن بىلعارى كۇلاپارا. ءبارىنىڭ تىزەسى جالاڭاش، شاشتارى البا-جۇلبا. كەيبىرەۋى سۇستى-اق، ءبىراق ءبارىنىڭ كوزقاراسىنان اڭعالدىق سەزىلەدى. جۇرەلەگەن توبىر ىشىنەن كەلبەتتى ءبىر جاس جىگىت العا شىقتى. ول تەز باسىپ، قىراتقا كوتەرىلىپ، ماركيزدىڭ قاسىنا كەلدى. قالعان جۇرت سياقتى ونىڭ ۇستىندە دە انشەيىن مامىق كەۋدەشە مەن كوتەرىڭكى ەتەگىنە اق كوكاردا قادالعان كيىزدەن تىگىلگەن شارۋا تەلپەگى، دەگەنمەن قولى سۇيرىكتەي اپپاق، كويلەگى جۇقا كەزدەمەدەن، كەۋدەشەسىنىڭ ۇستىندە يىعىنان اسىرا اق جىبەك بوكەباي سالعان، وعان التىن ساپتى ساپى تاعۋلى.
ول توبەگە شىعىسىمەن قالپاعىن جەرگە تاستاپ، ءبىر تىزەرلەي وتىردى، ساپى تاعۋلى بوكەبايىن شەشىپ، ماركيزگە ۇسىندى دا:
— ءسىزدى ىزدەپ ءجۇر ەدىك. مىنە، ەندى تاپتىق. مىناۋ باس كومانداشىنىڭ ساپىسى. مىنا ادامدار ءسىزدىڭ قول استىڭىزدا. مەن ولاردىڭ كومانديرى ەدىم — ەندى ءسىزدىڭ سولداتىڭىزبىن: مەن ءۇشىن بۇل — شەنىمنىڭ جوعارىلاعانى. بارشامىزدىڭ سالەمىمىزدى قابىل الىڭىز، مونسەنور. بۇيىرا بەرىڭىز، گەنەرال، — دەدى.
ول بەلگى بەردى دە، بۇتا اراسىنان قولدارىنا ءۇش ءتۇستى تۋ ۇستاعان بىرنەشە ادام شىقتى. ولار ماركيزدىڭ قاسىنا كەلىپ، تۋدى اياعىنا جىقتى. ءبۇل ونىڭ جاڭا عانا قالىڭ اعاش اراسىنان كورگەن تۋى بولاتىن.
— گەنەرال، ءبىز ءبۇل تۋدى فەرمانى يەمدەنگەن كوكتەردەن تارتىپ الدىق. مەنىڭ اتىم — گاۆار، — دەدى تاعى وعان بوكەبايى مەن ساپىسىن بەرگەن الگى جىگىت.
— جاقسى، — دەدى ماركيز.
ول ساپى تاعۋلى بوكەبايدى بايىپپەن ءارى سالتاناتپەن ۇستىنە بايلاپ الدى. سونان سوڭ ساپىنى قىنىنان سۋىرىپ، باسىنان اسىرا بۇلعالاي:
— تۇرىڭدار! جاساسىن كورول! — دەپ ايعاي سالدى. ءبارى اياقتارىنان اتىپ تۇرىپ، ورمان ءىشى شاتتاندى ايعاي—شۋمەن جاڭعىرىپ كەتتى:
— جاساسىن كورول! جاساسىن ءبىزدىڭ ماركيز! جاساسىن لانتەناك!
— بارلىعىڭ قانشاسىڭدار؟ — دەدى ماركيز گاۆارعا بۇرىلىپ.
— جەتى مىڭبىز.
ول ماركيزبەن بىرگە توبەدەن ءتۇستى. ماركيزدىڭ الدىنان شارۋالار بۇتا-بۇتانى جالما-جان ىسىرىپ، جول اشتى. گاۆار جول-جونەكەي ءمان-جايدى تۇسىندىرە باستادى.
— ءىستىڭ ءبارى اياق استىنان بولدى، مونسەنور. توقەتەرىن ايتايىن. جۇرت ۇشقىندى عانا كۇتىپ كەلگەن. ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىزدى رەسپۋبليكاشىلاردىڭ جارناماسىنان ەستىپ-بىلدىك. ول بارشا جۇرتتى اياعىنان تىك تۇرعىزدى. ءبارى كورولدى قورعاۋعا اتتاندى. ايتپاقشى، ءسىز جونىندە گرەنۆيلدىڭ مەرى دە بىزگە جاسىرىن حابارلاعان-دى. ول دا ءبىزدىڭ ادام. ال وعان قوسا بۇگىن تۇندە دابىل قاعىلدى.
— نە ءۇشىن؟
— ءسىز ءۇشىن.
— سولاي ما! — دەدى ماركيز.
— ءسويتىپ، ءبىز دە كەلىپ جەتتىك.
— سونىمەن، سەندەر جەتى مىڭسىڭدار عوي؟
— ءيا، ازىرگە. ەرتەڭ ون بەس مىڭ بولامىز. ءبۇل ءبىر عانا وكرۋگتەن. ءسىزدى وسى ورماننىڭ ءبىر جەرىندە جاسىرىنىپ جۇرگەن شىعار-اۋ دەپ ىزدەپ جۇرگەنبىز.
— جاڭاعى ازىردە فەرماعا تاپ بەرگەن سەندەر مە ەدىڭدەر؟
— ءيا. كوكتەر دابىلدى ەستىگەن جوق، ويتكەنى جەل قارسى جاقتان ەدى. ولار قاننەن-قاپەرسىز دەم الماققا جايعاسىپتى. وڭشەڭ ءميعۇلالار ولاردى فەرمادا دا، پوسەلكەدە دە ءماز بوپ قارسى الىپتى. بۇگىن ءبىز تاڭەرتەڭگىلىك كوكتەر تىرايىپ ۇيىقتاپ جاتقاندا فەرماعا تاپ بەرىپ، ءبارىن ءبىر-اق جايعاستىردىق. مەنىڭ ءبىر سايگۇلىگىم بار، سونى قابىل الىڭىز، گەنەرال
— جاقسى.
ءبىر شارۋا اسكەري ەر-تۇرمانى بار بوز اتتى كولدەنەڭ تارتتى. ماركيز ءوزىن دەمەمەك بولعان قولدى ىسىرىپ تاستاپ، ەرگە قارعىپ ءمىندى.
— پا، شىركىن! — دەپ شۋ ەتە قالدى جيىلعان جۇرت.
— نەگىزگى پاتەرىڭىز قايدا بولماق، گەنەرال؟ — دەپ سۇرادى گاۆار ماركيزگە ىزەت بەرىپ جاتىپ.
— ىلكىدە فۋجەر ورمانىندا بولماق.
— ول وزىڭىزگە ءتيىستى جەتى ورماننىڭ ءبىرى عوي، مونسەنور.
— بىزگە اۋليە اكەي قاجەت.
— اۋليە اكەي ارامىزدا بار.
— ول كىم؟
— ەربرەي شىركەۋىنىڭ ۆيكارييى.
— بىلەم ونى. ول دجەرسەيگە كەلىپ كەتكەن.
شارۋالاردىڭ اراسىنان اۋليە اكەي العا شىعىپ:
— ءۇش رەت بارعانمىن، مونسەنور، — دەدى.
ماركيز وعان مويىن بۇردى.
— سالەمەتسىز بە، ۆيكاريي اعزام. سىزگە جۇمىس كوبەيگەلى تۇر.
— ابدەن جاقسى، ماركيز مىرزا.
— سىزگە كوپ جۇرتتىڭ، البەتتە، ولەر الدىندا تىلەك بىلدىرگەندەردىڭ جانازاسىن شىعارۋعا تۋرا كەلمەك.
الدەنەندەي جارلىق بەرۋگە كەتكەن گاۆار قايتىپ كەلدى.
— گەنەرال، ءامىرىڭىزدى كۇتىپ تۇرمىز، — دەدى ول.
— بىرىنشىدەن، جينالاتىن جەر — فۋجەر ورمانى. جۇرتتىڭ ءبارى سوندا بىرتىندەپ جينالاتىن بولسىن.
— مەن بۇل جونىندە جارلىق بەرىپ قويعانمىن، گەنەرال.
— ءسىز فەرما مەن پوسەلكە تۇرعىندارى كوكتەردى جىلى شىرايمەن قارسى الدى دەگەن ەدىڭىز عوي وسى؟
— ءدال سولاي، گەنەرال.
— فەرمانى ورتەدىڭدەر مە؟
— ورتەدىك.
— پوسەلكەنى شە؟
— ورتەگەن جوقپىز.
— ورتەڭدەر.
— كوكتەر قورعانباق بولدى، ءبىراق وزدەرى باس-اياعى ءجۇز ەلۋدەي ادام ەكەن، ال ءبىز جەتى مىڭ بولاتىنبىز.
— ول قايداعى كوكتەر؟ قاي وتريادتان؟
— گەنەرال، ولاردىڭ تۋىنا "قىزىل بورىك باتالونى" دەپ جازىلعان.
— بىلەم، ەندەشە: وڭشەڭ حايۋاندار.
— جارالىلاردى قايت دەمەكسىز؟
— كوزىن جويىڭدار.
— تۇتقىنداردى شە؟
— اتىپ تاستاڭدار.
— وزدەرى سەكسەن شاقتى.
— ءبارىن دە اتىپ تاستاڭدار.
— ارالارىندا ەكى ايەل بار.
— ايەلدەر دە اتىلسىن.
— جانە ءۇش بالا بار.
— بالالاردى وزدەرىڭمەن الا كەتىڭدەر. ولاردى قايدا جىبەرەرىمىزدى كەيىن كورە جاتارمىز. سونى ايتتى دا، ماركيز اتىن تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى.
VII. راقىمشىلىق بولماسىن!
وسى وقيعا بولىپ جاتقان كەزدە قايىرشى قارت ەسكى سۇرلەۋ-سوقپاقپەن ساي-سالانى كەزىپ، قالىڭ ورمان ىشىنە بويلاي ءتۇستى. ول بىرەسە ەشتەڭەنى بايقاماي، بىرەسە قايداعى جوقتى قىزىقتاپ، ويدان گورى قيالعا بوي ۇرا ءجۇرىپ كەلەدى. ءالسىن-الى جولدان شىعىپ، دەم الماق بوپ وتىرا قالادى، ەڭكەيىپ، قىمىزدىق جاپىراعىن جۇلىپ جەپ، الىستان تالىپ جەتكەن شۋعا قۇلاق تۇرەدى، سونسوڭ تاعى دا جابايى جاراتىلىستىڭ مەيىربان قۇشاعىنا قايتا بولەنەدى، جالبا-جۇلبا كيىمىن كۇن كوزىنە قاقتاي، تاعى ويعا شومادى، ادام داۋسىن، بالكىم، ەمىس-ەمىس ەستىسە دە، سايراعان قۇس ۇنىنە عانا قۇلاق توسادى.
جاسى ابدەن ۇلعايعاندىقتان قول-اياعى اۋىر تارتقان: ءجۇرىپ-تۇرۋ قيىنعا سوعاتىن. ول ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتقاندا كەش تە بولىپ قالعان-دى.
ونىڭ نازارى جەر بەتىنەن بۋداقتاي كوتەرىلگەن قويۋ تۇتىنگە اۋدى.
ءتۇتىن قاپ-قارا ءارى ونى وقتىن-وقتىن قىزىل شوق شارپىپ قويادى؛ ءورتتىڭ بىرتە-بىرتە ءوشىپ بارا جاتقانى اپ-انىق. ءتۇتىن ەرب-ان-پايل فەرماسىنىڭ ۇستىنەن شىعىپ جاتىر.
تەلمارش تەزىرەك باسىپ، تۋرا تۇتىنگە قاراي ءجۇردى. ول ابدەن قالجىراپ ەدى، ءبىراق نە بوپ جاتقانىن بىلگىسى كەلدى.
ول بوكتەرىندە پوسەلكە مەن فەرما ورنالاسقان قىراتتىڭ توبەسىنە شىقتى.
فەرما دا، پوسەلكە دە ءىز-تۇزسىز عايىپ بولىپتى. جانىپ بىتۋگە تاياعان قايداعى ءبىر ۇيىندىلەر عانا بىقسىپ جاتىر. ەرب-ان-پايل فەرماسىنىڭ ەندىگى سيقى وسى ەكەن.
جانىپ جاتقان سارايعا قاراۋعا ءداتىڭ شىداماسا، لاشىق جانىپ جاتقاندا ساي-سۇيەگىڭ ودان بەتەر سىرقىرايدى. كەدەيدىڭ ءورت شالعان لاشىعىنان اسقان نە سۇمدىق بار!
تەلمارش الدىنان تاپ بولعان مىناۋ كورىنىسكە سىلەيىپ تۇردى دا قالدى. بۇلىنشىلىك ءوز ءىسىن تىم-تىرىس ءبىتىرىپ جاتىر. ءتىپتى ءتىرى جاننىڭ قىبىر ەتكەن دىبىسى ەستىلەر ەمەس.
ءتۇتىن بۋداقتاپ جاتقان جەردە قۇلاققا وندالاعان ەشبىر ءۇن كەلمەيدى. قۇلاپ جاتقان بورەنەلەردىڭ سالدىر-گۇلدىرى مەن جانىپ جاتقان سابان شاتىردىڭ شىتىرىنان باسقا ەشتەڭە ەستىلمەيدى. ءتۇتىن اۋىق-اۋىق سەرپىلگەندە قۇلاعان شاتىردىڭ ارا-اراسىنان لاشىقتىڭ ءىشى: قىزىل ءتىل جالماپ جاتقان كەدەيلەردىڭ ەسكى-قۇسقى جيھازى مەن لاپىلداعان بولمە ىشىنەن كونەتوز جيھاز كورىنىپ قالادى.
وت فەرماعا ىرگەلەس كاشتان توعايعا شاپشىپ، تاياۋ ماڭداعى ءىن اشتار دا جانىپ جاتىر.
تەلمارش ادام ءۇنىن، قانداي دا بولسىن ءبىر دىبىس، شاقىرعان داۋىس ەستيمىن بە دەگەندەي قۇلاق تىكتى. ءبىراق شىتىرلاعان وتتان باسقا دانەڭە ەستىلەر ەمەس. اينالا جىم-جىرت.
شىنىمەن-اق بار جان بوسىپ كەتكەن بە؟
ءاردايىم قانداي دا ءبىر ىسپەن اينالىسىپ جۇرەتىن، وسىناۋ وشاققا جان ءبىتىرىپ جۇرەتىن جۇرت قايدا عانا كەتتى ەكەن؟ ولارعا نە بوپتى مۇنشاما؟
تەلمارش ىلديعا ءتۇستى. الدىندا الدەبىر سۇمدىق جۇمباق جاتتى. ول ءتىرى ارۋاقتاي-اق اياعىن اقىرىن باسىپ، كورگەن نارسەسىنەن كوز جازباي، فەرمانىڭ ويران بولعان جۇرتىنا جاقىنداي ءتۇستى. ول ءوزىن مولاعا كومۋلى مۇردەدەي سەزىندى.
ول ءبىر كەزدە فەرما قاقپاسى بولعان نارسەگە كەلىپ، اۋلا ىشىنە كوز جىبەردى. بۇعان دەيىن كورگەنىنىڭ ءبارى مىنا كورگەنىمەن سالىستىرعاندا تۇك ەمەس ەكەن: اۋلا ورتاسىندا ۇيمە-جۇيمە بىردەڭە قارايادى. وعان ءبىر جاعىنان ءورت ساۋلەسى، ەكىنشى جاعىنان اي جارىعى ءتۇسىپ ءتۇر. ءبۇل ءۇيىندى جەردە جاتقان ادامدار ەكەن، ءبارى جانسىز ولىك.
اينالاسى بۋى بۇرقىراعان ۇلكەن شالشىق. وعان ءورت جالىنى ءتۇسىپ ءتۇر. ءبىراق ول ساۋلە تۇسپەسە دە قىپ-قىزىل: كول-كوسىر قان ەدى.
تەلمارش جاقىنداي ءتۇستى. ول بىلق-سىلق ەتكەن ادام دەنەلەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قاراي باستادى: ءبارى ولگەن. اي مەن ءورت جالىنى ولارعا جارىعىن اياماي توگىپ تۇر.
ولىكتىڭ ءبارى سولدات ءمۋنديرىن كيگەن، ءبىراق اياقتارى جالاڭاش. ءسىرا، ەتىكتەرىن شەشىپ الىپ، قارۋ-جاراعىن توناپ اكەتسە كەرەك. ءمۋنديردىڭ ءبارى كوك: ىبىرسىعان جانسىز قولدىڭ، اياق پەن باستىڭ اراسىنان ءۇش ءتۇستى كوكارداسى بار وق تەسكەن ءۇش بۇرىشتى باس كيىمدەر دە كەزدەسەدى. ءبۇل ولىكتەر رەسپۋبليكاشىلار، وسىنىڭ قارساڭىندا عانا ەرب-ان-پايل فەرماسىندا گارنيزون بولىپ تۇرعان پاريج باتالونىنىڭ ساۋ-سالەمەت، جايدارى-جارقىن سولداتتارى بولاتىن.
دەنەلەردىڭ قاز-قاتار جاتۋى ءبۇل ادامداردىڭ اتىپ ولتىرىلگەنىن ايقىن اڭعارتىپ ءتۇر: ولاردى تۇرعان ورىندارىندا ءبىر دۇركىن وق اتىپ، ءمۇلت جىبەرمەستەن باۋداي قىرىپ سالىپتى. ءبىرى ءتىرى قالماپتى: ەشبىر قىرىل-سىرىل، ىڭىرسىعان ءۇن جوق.
تەلمارش ولىكتىڭ ەشقايسىسىن نازاردان تاسا ەتپەي، مۇقيات قاراپ شىقتى: وق ءبارىن شۇرق تەسكەن.
قىرعىن سالۋشىلار اسىقسا كەرەك، ولىكتەردى كومىپ ، ۇلگەرمەپتى.
ول كەتۋگە ىڭعايلانعاندا، ورتتەن امان قالعان الاسا قابىرعاعا اڭداۋسىزدا كوزى ءتۇسىپ كەتتى دە، ونىڭ ار جاعىنان ەربيگەن ءتورت اياقتى بايقاپ قالدى. اياقكيىمدەرى ورنىندا ءارى باسقالاردىكىنەن گورى كىشىرەك كورىندى. ول قابىرعاعا جاقىنداپ ەدى، الگى ايەلدىڭ اياعى بولىپ شىقتى.
قابىرعانىڭ ارعى جاعىندا اتىلعان ەكى ايەل قاتار جاتىر. تەلمارش ولارعا ەڭكەيە قارادى. بىرەۋىنىڭ ۇستىندە سولدات ءمۋنديرى سياقتى بىردەڭە بار. قاسىندا بىت-شىت بولعان بوس قۇتى جاتىر. بۇل — ماركيتانت ايەل بولاتىن. باسىن ءتورت جەردەن وق تەسىپ وتكەن. جانسىز.
ول ەكىنشى ايەلدى قاراي باستادى. بۇل شارۋا ايەل ەكەن. بەتى قۇپ-قۋ، اۋزى اشىلىپ كەتكەن، كوزى جۇمۋلى. باسىندا جارا كورىنبەيدى. كيىمى، ءسىرا، ۇزاق جول جۇرگەندىكتەن بە، جالبا-جۇلبا. كويلەگى قۇلاعان كەزدە ءتۇرىلىپ كەتسە كەرەك، ءتوسى جالاڭاشتانىپ قالعان. تەلمارش ءبىر يىعىن وق تەسكەن دوپ-دوڭگەلەك جارانى كوردى. بۇعاناسىن ءۇزىپ كەتىپتى.
— بالا ەمىزىپ جۇرگەن ايەل ەكەن... — دەپ كۇبىرلەدى ول ايەلدىڭ بوزارىپ كەتكەن جانسىز كەۋدەسىنە قاراپ.
ول دەنەگە قولىن تيگىزىپ ەدى، جۇرەگىنىڭ اقىرىن سوعىپ جاتقانىن سەزدى. ايەل ءالى ءتىرى ەكەن... سوندا ول بويىن جازىپ:
— بۇل جەردە بىرەۋ-مىرەۋ بار ما، ەي؟ — دەپ ايعايلاپ جىبەردى.
—بۇل سەنبىسىڭ، قارت؟ — دەپ ءتىل قاتتى وعان بىرەۋ. داۋىستىڭ اقىرىن شىققانى سونشا، قۇلاققا تالىپ ەستىلدى. ويرانى شىققان جەردە الدەنەندەي بىرەۋ باسىن كوتەردى. ىزىنشە باسقا تاسادان تاعى بىرەۋدىڭ باسى قىلتيدى. بۇلار ۋاقتىلى جاسىرىنىپ ۇلگەرگەن، فەرمادا ادام اتاۋلىدان ءتىرى قالعان ەكى شارۋا بولاتىن. ولار قايىرشىنىڭ تانىس داۋسىن ەستىپ، تاۋەكەلدەپ، وزدەرى تىعىلىپ قالعان ۇڭگىردەن ەڭبەكتەپ شىعىپ كەلەدى ەكەن. كورگەن سۇمدىقتان ءالى ەسىن جيىپ ۇلگەرمەي، ءدىر-دىر ەتكەن قالپى تەلمارشقا جاقىندادى.
تەلمارش تەك ايعايلاي الاتىن، سويلەۋگە شاماسى جوق-تى. بۇل ۇرەي ۇشقاندا اركىمنىڭ ادەتى عوي. ول شالقاسىنان جاتقان ايەلدى ساۋساعىمەن نۇسقادى.
— ويپىرىم-اي، ءتىرى مە ەكەن؟ — دەپ سۇرادى شارۋالاردىڭ ءبىرى.
تەلمارش باسىن يزەدى.
— ەكىنشى ايەل دە ءتىرى مە؟ — دەپ سۇرادى ەكىنشى شارۋا. تەلمارش باسىن شايقادى.
وعان ءبىرىنشى بولىپ ءۇن قاتقان شارۋا داۋسى قالتىراپ، سويلەي باستادى:
— قالعاندارىن تۇگەلدەي ءولتىرىپ كەتكەن شىعار. مەن ءبارىن كورىپ جاتتىم. استىڭعى ۇيدە تىعىلىپ جاتقانمىن. وتباسىنىڭ جوقتىعى ءۇشىن سول كەزدە قۇداي-تاعالاعا مىڭ دا ءبىر شۇكىرشىلىك ەتتىم ەمەس پە؟ ءۇيىمدى ورتەپ جىبەردى... و، جاببار يەم! ءبارىن قىرىپ كەتتى! مىناۋ ايەلدىڭ بالالارى، ءۇش بىردەي بالاسى بولاتىن. كىلەڭ ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى. سول بالالار "ماما، ماما!" دەپ قۇلىن داۋسى شىقپاسىن با؟ بايعۇس شەشە "شىبىندارىم-اي..." دەپ بەبەۋ قاقتى. شەشەسىن ءولتىردى دە، بالالارىن الىپ كەتتى. ءوز كوزىممەن كوردىم. و، جاساعان، جاساعان! ءبارىن قىرىپ-جويىپ، ءبىر نارسەنى تىندىرعانداي، ماز-مەيرام بولىستى. بالالارىن ايداپ، شەشەسىن ءولتىرىپ قايقايدى... الدە، ول ءالى ءتىرى مە ەكەن؟ ءتىرى عوي، ءا؟ قارت قالاي ويلايسىڭ، ونى قۇتقارىپ قالۋعا بولماس پا؟ قالاساڭ، جەركەپەڭە اپارىسار ەدىك.
تەلمارش باسىن يزەدى.
ورمان فەرمانىڭ ىرگەسىنە دەيىن وسكەن. ولار جۋان بۇتاقتار مەن پاپوروتنيكتەن اپ-ساتتە زەمبىل جاسادى دا، وعان ءالى ەس-تۇسسىز جاتقان ايەلدى كوتەرىپ سالىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
ەكى شارۋا زەمبىلدى ءبىرى اياق جاعىنان، ەكىنشىسى باس جاعىنان كوتەرىپ، تەلمارش ايەلدىڭ قولىن ۇستاي، تامىرىن بايقاپ، جانىندا كەلەدى. ايەلدىڭ ءقان-سولسىز قۋقىل بەتىنە اي ساۋلەسى قۇيىلىپ تۇر.
شارۋالار جول بويى اھ ۇرىپ، قاپالانۋمەن بولدى:
— تىگەرگە تۇياق قالدىرماي، قىرىپ كەتتى-اۋ!
— دىمىن قالدىرماي ورتەپ جىبەردى!
— وي، توبا-اي، ەندى نە بولار ەكەن دەسەيشى؟
— وسىنىڭ ءبارىن ىستەتكەن اناۋ ۇزىنتۇرا قارت.
— ءيا، سول عوي ءامىر ەتكەن.
— جۇرتتى اتىپ جاتقاندا مەن ونى كورگەن جوقپىن. ول دا باسى-قاسىندا بولدى ما؟
— جوق، ول ەرتەرەك كەتىپ قالعان. ءبىراق ءبارىبىر وسىنىڭ ءبارى سونىڭ بۇيرىعىمەن ىستەلدى.
— دەمەك، بارىنە كىنالى سول دەسەيشى.
— ءيا. "ولتىرىڭدەر! ورتەڭدەر! راقىمشىلىق جاساماڭدار!" دەگەن سول
— ءوزىن قايداعى ءبىر ماركيز دەيدى عوي.
— البەتتە، ءبىزدىڭ ماركيز تاپ سونىڭ ءوزى.
— ءاتى-جونى كىم سوندا؟
— دە-لانتەناك مىرزا.
تەلمارش كوككە تەلمىرە قاراپ:
— بىلسەمشى مۇنى! — دەپ تىستەنە كۇبىر ەتتى.
ەكىنشى ءبولىم
پاريجدە
ءبىرىنشى كىتاپ
سيمۋردەن
I. پاريج كوشەلەرىندە
ءومىر بارشانىڭ كوز الدىندا ءوتىپ جاتتى. جۇرت ءۇي-ۇيدىڭ ەسىگى الدىنا ۇستەل قويىپ، تۋرا كوشە بويىندا تاماق ىشۋدە؛ ايەلدەر شىركەۋ پاپەرتىنە جايعاسىپ، "مارسەلەزانى" اندەتە، جارا تاڭاتىن ءجۇن-جۇرقانى ءتۇتىپ وتىر. بارلىق كوشە توراپتارىندا قارۋ-جاراق شەبەرحانالارى جەڭ سىبانا جۇمىسقا كىرىسكەن: قول شاپالاقتاعان توپ الدىندا مىلتىق بىرىنەن سوڭ ءبىرى دايىن بولىپ جاتىر. بارشانىڭ اۋزىنان: "شىداۋ كەرەك، بىزدە ريەۆوليۋسيا بولىپ جاتىر" دەگەن ءسوز عانا ەستىلەدى. جۇرت قايمىقپاستان، جىميا كۇلەدى.
نەمىستەر پاريج قاقپاسىنىڭ الدىندا تۇر. پرۋسس كورولى وزىنە وپەرا تەاترىندا بىرنەشە لوجا قالدىرۋعا بۇيرىق بەرىپتى دەگەن قاۋەسەت تاراپ كەتتى.
كوكارداسىز ءبىر قالپاق كورىنبەيدى. "بىزگە قىزىل بورىك جاراسادى" دەستى ايەلدەر.
ەسكى-قۇسقى ساتۋشىلاردىڭ دۇكەندەرى تاجدەرگە، ميترالارعا*، التىن جالاتقان اعاش سكيپەترلەرگە* جانە گەربىلى ليليالارعا، كورول سارايلارىنان شىققان نەشە ءتۇرلى قوقىسقا تولدى: بۇل قوقىستان مونارحيانىڭ كوبەسى سوگىلىپ جاتقانى كورىنىپ-اق تۇر. شۇبەرەكشىلەردەن جۇرت ستيحار* مەن رياسانى قولدان-قولعا تيگىزبەي، ساتىپ الۋدا. ۇستىنە ستيحار كيگەن، جابۋدىڭ ورنىنا ارقاسىنا زەرلى كەزدەمە سالىنعان ەسەك مىنگەن ادامدار كاباكتارعا كەلىپ، قوجايىنداردان وزدەرىنە سوبوردىڭ سىرلى توستاعانىنا شاراپ قۇيۋعا ءامىر ەتىپ جاتقانى.
سەن-جاك كوشەسىندە جول توسەۋشى جالاڭاياق شەبەرلەر اياقكيىم ساتۋشىلاردىڭ ارباسىن توقتاتىپ قويىپ، ءبارى قوسىلا ون بەس پاردان باشماك ساتىپ الىپ، "ءبىزدىڭ سولداتتار ءۇشىن" دەپ كونۆەنتكە جونەلتىپ جاتىر.
ۇلكەن دۇكەندەردىڭ كوبى جابىق، ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە قولاربا سۇيرەگەن ايەلدەر كوشە-كوشەنى ارالاپ، ويىنشىقتار مەن مايدا-شۇيدە تاۋارلار ساتىپ ءجۇر: كەشكىلىك اربا ۇستىنە جارىق ءتۇسىرۋ ءۇشىن مايشام جاعىلىپ، ونىڭ تاۋارعا مايى تامشىلىپ تۇرعانى. اشىق اسپان استىنان قاتارلاسا تىزىلگەن دۇكەندەردە اقسارى پاريك كيگەن بۇرىنعى موناح ايەلدەر ساۋدا ىستەۋدە. جاماپ-جاسقاۋعا شۇلىق قابىلداپ جاتقان ايەل اياق استىنان گرافينيا بولىپ، قايداعى ءبىر تىگىنشى — ماركيزا بولىپ شىعا كەلەدى؛ دە-بۋففلە حانىم شارداقتا تۇرادى، بۇل جەردەن وعان جۋىردا عانا وزىنە ءتيىستى بولىپ كەلگەن ساراي انىق كورىنەدى.
"سوڭعى حابارلاردى" جۇرتقا ايگىلەي جار سالىپ، كوشە بويىندا گازەتشىلەر شاۋىپ ءجۇر.
اياق باسقان سايىن كەزبە انشىلەر ۇشىراسادى. جينالعان توپ روياليست ءانشى ءپيتۋدى ىسقىرىق استىنا الىپ جاتسا دا، ونىڭ ازاماتتىق ەرلىگىن مويىنداماسقا بولمايتىن: ول جيىرما ەكى رەت تۇرمەدە وتىرىپ شىققان، ال بىردە ءتىپتى "ازاماتتىق ەرلىك" دەگەن ءسوزدى ايتىپ، جۇمساق جەرىن قاعىپ قالدى دەپ ايىپ تاعىلىپ، ريەۆوليۋسياشىل تريبۋنال الدىنا بارۋعا ءتيىس بولادى. ءبۇل ءۇشىن باس كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن تۇسىنگەن ول: "اپىرىم-اي، بۇعان كىنالى باسىم ەمەس، دەنەمنىڭ باسقا ءبىر مۇشەسى ەدى عوي" دەپ ىلە ءسوز تاستايدى. مۇنىڭ ءوزى تورەشىلەردى قىران-توپان كۇلدىرىپ، ونى اجالدان امان ساقتاپ قالىپتى.
جۇرت كوشە بويىندا اياعى تالعانشا "كارمانولانى" بيلەپ، سونىڭ وزىندە بىر-بىرىنە: "جىگىت" جانە "بيكەش" دەمەي، "ازامات" جانە "ازاماتشا" دەستى. جۇرت التار ۇستىندەگى شامنىڭ ءالسىز جارىعىندا قيراعان موناستىر ىشىندە بيلەپ جاتتى.
"تيران" دەگەن قامزول كيۋ سانگە اينالدى. ەر كويلەكتەرى اق، كوك جانە قىزىل تاسپەن اشەكەيلەنگەن "بوستاندىق" تۇيرەۋىشىمەن تۇيمەلەنەتىن.
ريشەلە كوشەسى زاڭ كوشەسى دەپ، سەنت-انتۋان ءوڭىرى داڭق ءوڭىرى دەپ اتالدى. باستيليا الاڭىندا جاراتىلىس ستاتۋياسى تۇردى.
جۇرت اسكەري مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ مارشىنا قىزىقتاي قارايدى.
سىربازدار ازاماتتىق نەكەنى كۇلكىگە اينالدىرماق بولادى. ولار مەريا ەسىگىنە كيمەلەپ، ونان شىعىپ كەلە جاتقان جاس جۇبايلاردى:
— مۋنيسيپاليتەتكە نەكەسىن قيدىرعاندار! — دەپ كەلەمەجدەي ايعايلايدى.
قوعامدىق باۋلاردا جەر جىرتىلىپ جاتىر: تيۋيلريدە تۇرەن ىسكە كىرىسكەن.
جەر-جەردىڭ ءبارى — گازەت. شاشتاراز كومەكشىلەرى جۇرت كوزىنشە ايەل پاريكتەرىن بۇيرالاپ جاتسا، قوجايىن ولارعا "مونيتەردى" داۋىستاي وقىپ تۇرعانى؛ وزگەلەرى توپ-توپ بولىپ جينالىپ، گازەت ماقالالارىن تالقىلاي، قولدارىن وڭدى-سولدى سەرمەلەيدى. شاراپ ساتۋشىلار كوشە بويىندا "ەميگرانت" شاراپتارىن ساپىرتا ساتىپ جاتىر.
استىق تا، كومىر دە، سابىن دا — ءبار-بارى جەتىسپەدى. پروۆينسيالاردان كەلگەن ءۇيىر-ۇيىر ساۋىن سيىرلاردى كوشە بويلاي ايداپ بارادى. ون كۇندە ءار ادامعا ءبىر فۋنتتان سيىر ەتى بەرىلەدى. دۇكەندەردىڭ الدىندا كەزەك كۇتكەن حالىق. ونى جۇرت، باسقاشا ايتقاندا، "ءجىپ ۇستاۋ" دەيتىن، ويتكەنى ىعى-جىعى كەزەكتە تۇرعانداردىڭ ءبارى ۇزىن جىپتەن ۇستاپ تۇرۋعا ءتيىس-تۇعىن. ايەلدەر وسىناۋ قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە شىدامدىلىق كورسەتىپ، كەزەگىن توسىپ، نان دۇكەنىنىڭ الدىندا ءتۇن بويى تىرپ ەتپەستەن تۇراتىن.
ريەۆوليۋسيا قولدانعان شەكتەن شىققان شارالار كادەگە استى: ول قايىرشىلىقتىڭ سۇمدىق كەساپاتىنا قارسى ءقاۋىپتى ەكى قۇرالمەن — اسسيگناسيامەن جانە مەيلىنشە قىمبات باعا قويۋ ارقىلى كۇرەستى. ءبۇل فرانسيانى قۇتقارىپ قالدى. ۆيۆەن كوشەسىنەن شىققان باشماعى بالشىق-بالشىق، شاشى مايدان جىلتىراعان، تۇلكى قۇيرىعى بۇلعاڭداعان مامىق بورىك كيگەن بيرجاشىلار دا، جىپ-جىلتىر ەتىك، قىرمىزى قالپاق كيگەن، ءتىس تازالاعىشى اۋزىنان تۇسپەيتىن ۆالۋا كوشەسىنەن شىققان ولجاشىلار دا بولدى. حالىق ولاردى ۇرى-قارىداي كورىپ، قۋدالايتىن. ولاردى روياليستەر "بەلسەندى ازاماتتار" دەپ اتايتىن. دەگەنمەن ۇرلىق تىم سيرەك بولدى. ال ادامدار يۋۆەلير جايمالارىنىڭ جانىنان سىرت بەرىپ، بايسالدى جۇزبەن ءوتىپ كەتەتىن. بىردە ءتىنتۋ كەزىندە جينالعان توي باقتان گۇل جۇلىپ يمانى ءۇشىن ءبىر ايەلدى ساباپ تاستادى.
ءبىر ساجىن وتىن اعاش كۇمىستەي ءتورت ءجۇز فرانك تۇردى. كوشە بويلارىندا كەرەۋەتتەرىن وتىنعا جارىپ جاتقان ادامدار كورىنەدى.
قىستا بۇرقاقتار قاتىپ قالدى دا، جۇرتتىڭ ءبارى سۋ تاسۋشى بولىپ الدى.
حالىق ىشىندە مويىعاندىقتىڭ نىشانى دا جوق، تەك تاقتىڭ كۇنى وتكەنىنە عانا جابىرقاۋ قۋانىش ۇستىندە. ەرىكتىلەر وتانىنا ءومىرىن پيدا ەتپەككە لەك-لەگىمەن اعىلىپ جاتىر.
ءار كوشە ءبىر باتالوننان بەرۋدە. جەر-جەردە وكرۋگ تۋلارى جەلبىرەي كورىنەدى. ءارقايسىسىنىڭ ءوز ۇرانى بار. ءبىر تۋدا "ءبىزدى ەشكىم جەڭە المايدى" دەلىنىپتى. ەكىنشىسىنە "بىزگە ىزگى جۇرەكتەن باسقانىڭ كەرەگى جوق" دەپ جازىلعان.
قابىرعادا ىلىنگەن جارنامالاردان كوز سۇرىنەدى. ۇلكەندى-كىشىلى، اعى دا، سارىسى دا، جاسىلى مەن قىزىلى دا، تاسقا باسىلعانى دا، قولدان جازىلعانى دا بار جانە ءبارى ءبىراۋىزدان "جاساسىن رەسپۋبليكا!" دەپ جار سالىپ تۇر.
كىشكەنتاي بوبەكتەر "كارمانولانىڭ"* قايىرماسىن بىلدىرلاي ايتادى.
بۇل بالالار ۇلان-عايىر بولاشاقتىڭ بەينەسى ەدى.
ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان 93-جىلى پاريج كوشەلەرىنە ريەۆوليۋسيانىڭ باستاپقى كەزەڭىنىڭ اسقاق تا سۋىق سيپاتى ءتان بولاتىن. ولاردىڭ ءوز شەشەندەرى، ءوز قاھارماندارى، ءوز سۇيىكتىلەرى بار-دى. ايگىلى جانداردىڭ كەيبىرى بالەكەت سالسا، كەيبىرى اسىل ۇرىق سەبەتىن. ولاردىڭ اراسىندا وجەت ءارى اق — ادال ءبىر ادام كوزگە تۇسەتىن. ونىڭ اتى سيمۋردەن ەدى.
II. سيمۋردەن
سيمۋردەن كوپكە ونەگەلى جان بولسا دا، تۇيىق مىنەزدى ەدى. مىنەز-قۇلقىندا ءبىرتۇرلى قايسارلىق بار. بۇرىن ول اۋليە اكەي بولدى، ال مۇنىڭ ءوزى ءىزىن سالماي قويسىن با؟
ونىڭ ءومىربايانى تىپتەن قاراپايىم. ول اۋىل كيۋرەسى ءارى ءبىر اقسۇيەكتىڭ ۇيىندە ءمۇعالىم بولدى. سونان سوڭ وعان ازىن-اۋلاق مۇرا ءتيدى دە، ول ءوزىنىڭ ءدىني قاۋىمىن تاستاپ، تايىپ تۇردى.
()ل ەڭ الدىمەن تاباندى ەدى. كوڭىلىنە ورالعان ويعا تاس كەنەشە جابىسىپ ايرىلمايتىن. ءبىر نارسەنى ويلاي قالسا، بايىبىنا جەتپەي تىنبايتىن. ول ورشەلەنە ويلايتىن. ەۋۋروپالىق تىلدەردىڭ ءبارىن جانە باسقا دا ءبىرسىپىرا ءتىل بىلەتىن. ول ءومىر بويى، جاتپاي-تۇرماي وقۋمەن بولدى.
اۋليە اكەي كەزىندە ول پارىز اتاۋلىنى تۇگەلدەي اتقاردى. ءبىراق ءدىنىن ساقتاپ قالا المادى. ءدىنىنىڭ تۇبىنە عىلىم جەتتى. سوندا ول ىشكى دۇنيەسىن بارلاي كەلىپ، ءوزىن جانى مۇگەدەك كىسىدەي سەزىندى دە، بويىندا اۋليە اكەي كەزىنەن ساقتالىپ قالعان قاسيەتتەن ارىلا الماي، ەندى ءوزىن ادامدىق قاسيەتكە، ءبىراق ءوزىنىڭ قاتاڭ تۇسىنىگىنە وراي باۋلىپ، تاربيەلەي باستادى.
ونى وتباسىنان ايىرعان سوڭ وتان ونىڭ جاناشىرىنا اينالدى.
سيمۋردەننىڭ اكە-شەشەسى قاراپايىم شارۋالار، ونى جاي حالىقتىڭ ىشىنەن ادام بولىپ شىعۋى ءۇشىن ءدىندار ەتىپ ەدى، قايتادان حالىق ىشىنە ورالدى، تال بويىنداعى بۇكىل ىنتىزارىمەن ورالدى.
عارىپتىك اتاۋلى ونى الدەنەندەي ىستىق مەيىرىمگە بولەيتىن. ءدىندار فيلوسوفقا، فيلوسوف جاۋىنگەرگە اينالدى. ليۋدوۆيك XVء-نىڭ كوزى تىرىسىندە-اق سيمۋردەن، نەگە ەكەنىن ءوزى دە تۇسىنبەستەن، ءوزىن رەسپۋبليكاشىل سەزىندى. ءبىراق ول قانداي رەسپۋبليكانى ارمانداۋشى ەدى؟
وعان سۇيۋگە تىيىم سالىنعاندىقتان، ول جەك كورۋدى ۇيرەندى. ول جالعاندىقتى، مونارحيانى، پوپتاردىڭ ۇستەمدىگىن، ءوزىنىڭ قارا شاپانىن جەك كوردى. ول ءوز زامانىن جەك كورىپ، بولاشاققا قۇشتارلانا تالپىندى. ريەۆوليۋسيانىڭ ۇلى جىلدارىن باستان كەشىپ، ونىڭ بارلىق دۇربەلەڭىنە ءۇن قوستى: 89-جىلى — باستيليا* قۇلادى، حالىقتىڭ قايعى-قاسىرەتى تىيىلدى؛ 90- جىلى — فەودالدىق قۇرىلىس قۇرىدى؛ 91-جىلى — مونارحيالىق وكىمەت قۇلادى؛ 92-جىلى — رەسپۋبليكا قۇرىلدى. ول ريەۆوليۋسيانىڭ قالاي ورلەگەنىن كەردى. اينالاداعى نارسەنىڭ تۇگەلدەي ءوسىپ-وربۋى ونى جىگەرلەندىرىپ، جانداندىرا ءتۇستى. سول كەزدە ەلۋ بىرگە اياق باسقانىنا قاراماستان، ول دا وسە باستادى. جىلدان-جىلعا ورىستەپ كەلە جاتقان وقيعالارعا قاراي وتىرىپ، سولارمەن بىرگە ءوزى دە ءوستى. اۋەلى ريەۆوليۋسيا تاعدىرى ءۇشىن قورىقتى. وعان ءجىتى كوز سالدى. پاراسات پەن قۇقىقتىڭ ريەۆوليۋسيا جاعىندا ەكەنىنە كوزى جەتىپ، وعان جان-تانىمەن تىلەكتەس بولدى. ريەۆوليۋسيا ۇرەي تۋدىرعان سايىن ونىڭ جانى جاي تابا باستادى. وسىلايشا 93-جىلعا دا جەتتى.
93-جىل — ەۋروپانىڭ فرانسيامەن جانە فرانسيانىڭ پاريجبەن سوعىسى. ال ريەۆوليۋسيا دەگەنىمىز نە؟ بۇل — فرانسيانىڭ ەۋروپانى جانە ءپاريجدىڭ فرانسيانى جەڭۋى. XVIII عاسىردىڭ وزگە جىلدارىنىڭ بارىنەن كوپ نارسە بەرگەن بۇل سۇمدىق جىلدىڭ ۇلان-اسىر ماڭىزى دا وسىندا.
مۇنان بەتەر قاسىرەتتى ءجايتتى كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس: ەۋروپا فرانسياعا، ال فرانسيا پاريجگە شابۋىل جاساپ جاتتى.
93-جىل كۇش-جىگەر ابدەن شارىقتاعان جىل بولدى. ول جىلى كوك ۇيىرگەن نايزاعاي ءوزىنىڭ جايناعان كەكتى ىزاسىن، ءوزىنىڭ الاپات ۇلىلىعىن پاش ەتتى. سيمۋردەن كوكسەگەنىنە جەتكەندەي سەزىندى. مىناۋ الاي-تۇلەي زامان ونىڭ قۇلاش سەرمەۋىنە دوپ كەلگەندەي ەدى. تەڭىزدىڭ اقيىعى سەكىلدى وعان دا ىشتەي بايسالدىلىققا قوسا سىرتتاي قاۋىپ-قاتەرگە دەگەن قۇشتارلىق ءتان-تۇعىن. جان دۇنيەسىندە داۋىل ۇيتقىپ جاتاتىن ادامدار دا بولادى.
ول جاپا شەككەندەرگە عانا جانى اشيتىن. ءتىپتى ۇرەي ۇشىرار ازاپ تا بەتىن قايتارا المايتىن. مەيىرباندىعىنىڭ ەرەكشەلىگى دە وسى. بىردە تاماعىنا قاتەرلى جارا شىققان بىرەۋ اۋرۋحانادا بۋىنا جازداپ، جان القىمدا جاتقان. جارا جيىركەنىشتى، ساسىق ءارى جۇقپالى بولۋى دا مۇمكىن ەكەن؛ اجال اۋزىنداعى ادامدى امان الىپ قالۋ ءۇشىن دەرەۋ جارانىڭ ءىرىڭىن اعىزۋ كەرەك بولادى. سوندا سيمۋردەننىڭ كەزدەيسوقتا سول ناۋقاستىڭ قاسىندا بولا قالۋىن قاراڭىزشى. ول ەرنىمەن جاراعا جابىسادى دا، ءىرىڭىن سورعىلاپ، اۋزى تولعان سايىن تۇكىرىپ تاستاپ وتىرادى، ءسويتىپ، الگى ادامدى اجال تىرناعىنان قۇتقارىپ قالادى. سول كەزدە ول ءدىندار شاپانىمەن جۇرگەندىكتەن، قاسىندا تۇرعانداردىڭ ءبىرى:
— ءسىز مۇنى كورولگە ىستەسەڭىز، كۇنى ەرتەڭ-اق ەپيسكوپ بولار ەدىڭىز، — دەپتى وعان.
— مەن مۇنى كورولگە ىستەمەس ەدىم، — دەپ جاۋاپ قاتىپتى سيمۋردەن.
وسى ارەكەتى مەن وسى جاۋابى ءپاريجدىڭ كەدەي ماحايالالارىنا ونىڭ اتىن جايىپ جىبەرگەن-دى.
اتى ايگىلى بولعانى سونشا، قايعى-قاسىرەت شەككەندەردىڭ ءبورى، ءجابىر-جاپا كورىپ، زىعىردانى قايناعانداردىڭ ءبارى ونىڭ الدىنا كەلگەندە ايتقانىن ەكى ەتكىزبەي، بالاۋىزداي بالقىپ جۇرە بەرەتىن. الىپساتارلارعا قارسى حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسى بۇرق ەتكەن كەزدەرى -وكىنىشتى قاتەلىكتەرگە وسىنشاما ءجيى ۇرىندىرىپ كەلگەن اشۋ-ىزا ۇستىندە - سيمۋردەن اۋليە نيكولاي ايلاعىندا ءبىر-اق اۋىز سوزىمەن سابىن تيەلگەن جەلكەندى كەمەنى تالقاندالۋدان ساقتاپ قالىپتى، ەكىنشى ءبىر رەتتە سەن-لازار زاستاۆاسىنىڭ قاسىندا جۇك تيەلگەن كولىكتەردى توقتاتپاق بولىپ، ەلىرگەن توپتى تاراتىپ جىبەرگەن.
جانە تاپ سول سيمۋردەن ونىنشى تامىزدان كەيىن ون كۇننەن سوڭ كورولدەردىڭ مۇسىندەرىن قۇلاتۋعا سوڭىنا ءبىر توپ ادامدى ەرتىپ بارادى. مۇسىندەر تۇعىردان قۇلاعاندا جۇرتتى دا قاعىپ كەتىپ جاتتى. ۆاندوم الاڭىندا ءبىر ايەل ليۋدوۆيك XIVء-نىڭ قولا ءمۇسىنىنىڭ موينىنا ءجىپ بايلاپ، تۇعىردان سۇيرەپ تۇسىرگەندە استىندا جانشىلىپ قالدى. ءبۇل ءمۇسىن وسى ورنىندا ءدال ءجۇز جىل تۇرىپ كەلگەن ەدى: ول 1692-جىلى 12 تامىزدا تۇرعىزىلىپ، 1793 جىلى 12 تامىزدا قۇلاتىلدى.
كەلىسىم الاڭىندا گەنگەرلو دەگەن بىرەۋدىڭ ءمۇسىندى قيراتۋشىلاردى "سۇمىرايلار وڭشەڭ" دەۋى مۇڭ ەكەن، جينالعان جۇرت ونى تابان اۋزىندا ليۋدوۆيك XVء-نىڭ ءمۇسىنى جانىندا تاپتاپ كەتەدى. ءمۇسىن بىت-شىت بولىپ قيراتىلادى. كەيىننەن ودان مىس اقشا سوعىلادى. ونىڭ ءبىر قولى — ليۋدوۆيك XVء-نىڭ ريم يمپەراتورىنشا العا سوزىپ تۇرعان وڭ قولى الدەقالاي ساۋ قالىپتى. سيمۋردەنيىڭ ءوتىنىشى بويىنشا حالىق وعان وسى قولدى بەرەدى دە، سالتاناتتى دەپۋتاسيا ونى باستيليادا وتىز جەتى جىل وتىرعان لاتيۋدكە اپارادى. ءمۇسىنى پاريج ۇستىندە سورايىپ تۇرعان كورولدىڭ بۇيرىعى بويىنشا موينىنا تەمىر قارعى تاعىلىپ، شىنجىرمەن قابىرعاعا تاڭىپ تاستالعان لاتيۋد وسى تۇرمەنىڭ زىندانىندا تىرىلەي ءشىرىپ جاتقاندا وسى تۇرمەنىڭ قابىرعاسى كۇيرەيدى، كورولدىڭ ءمۇسىنى قۇلاتىلادى دەپ، ءوزى، ياعني لاتيۋد، مولاسىنان شىعادى، ال مونارحيا قۇريدى دەپ، ءناپسىقۇمار دەسپوتتان قولادان قۇيىلعان وسىناۋ قولدان باسقا ەشتەڭە قالمايدى دەپ، ءسىرا، ونىڭ ءۇش ۇيىقتاسا، تۇسىنە ەندى مە ەكەن؟
سيمۋردەن ءوزىنىڭ ار-ۇجدانىنا قۇلاق اسىپ وتىراتىن ادامداردىڭ ساناتىنان بولاتىن. مۇنداي ادامدار سىرت قاراعاندا اڭعال كورىنەدى، ال شىنىندا وتە اڭعارىمپاز كەلەدى.
سيمۋردەن جايلى ول ءبارىن بىلەتىن ءارى تۇك بىلمەيتىن ادام دەۋگە بولار ەدى. ول عىلىم ۇيرەتەتىن نارسەنى تۇگەل بىلەتىن دە، تۇرمىس، كۇنكورىس جاعىنان مۇلدەم بەيحابار بولاتىن. بىربەتكەي تۋراشىلدىعىنىڭ سىرى دا وسىندا جاتىر. سيمۋردەن العان بەتىنەن قايتپاي، قايسارلى تاباندىلىعىمەن تۇپ-تۋرا ىلگەرى تارتا بەرەتىن.
ول الەۋمەتتىك توڭكەرىستەردە اسىرە شارالار عانا بولاشاقتىڭ باياندى نەگىزى بولىپ تابىلادى دەپ كامىل سەندى. سيمۋردەن كونۆەنتتەن دە، كوممۋنادان دا ءارى كەتتى: ول ەپيسكوپاتقا مۇشە بولدى.
بۇرىنعى ەپيسكوپ سارايىنىڭ ءبىر زالىندا ءماجىلىس قۇرعاندىقتان ەپيسكوپات دەپ اتالىپ كەتكەن ريەۆوليۋسيالىق، قوعامدىق ساياسي پارتيادان گورى الا-قۇلا توبىرعا كوبىرەك ۇقسايتىن. كوممۋنا سياقتى ونىڭ ماجىلىستەرىنە دە كوپ ۇندەي قويمايتىن، ءبىراق "قالتا سايىن ءبىر پيستولەتى" بار سەستى كورەرمەندەر قاتىسىپ وتىراتىن. ەپيسكوپات نەشە ءتۇرلى كيىم-كەشەك پەن كەسكىن-كەلبەتتىڭ ەرسىلەۋ جيىنتىعى — تازا ءپاريجشىل ءارى حالىقارالىق جيىنتىق ىسپەتتەس ەدى. مۇنىڭ ءوزى ءبىرىن-بىرى تەرىستەمەيتىن، ويتكەنى پاريج — بارلىق حالىقتاردىڭ جۇرەگى سوعىپ تۇرعان مەكەن عوي. ەپيسكوپاتتا پلەبەيلىك سەزىم كەمەرلەي تاسقىنداپ جاتاتىن.
ەپيسكوپاتپەن سالىستىرعاندا كونۆەنت سالقىن، ال كوممۋنا ءسال جىلى سياقتى كورىنەتىن. ەپيسكوپات جانارتاۋلى فورماسيالارعا ۇقساس ريەۆوليۋسياشىل ۇيىمداردىڭ قاتارىنا قوسىلاتىن. وندا از-ازدان ءبارى دە — اقىماقتىق تا، ناداندىق تا، قاھارماندىق تا، ءادىل اشۋشاڭدىق تا، ءتىپتى تىڭشىلىق تا بولدى. ءبىراق كوپشىلىگى اق پەيىل، كوزسىز ەرلەر بولاتىن. ءپاريجدىڭ كوپتەگەن تۇرعىندارى پاريج توڭىرەگىنە توپتاسۋدىڭ قاجەتتىگىن كامىل سەزىندى. سيمۋردەن، مىنە، وسى توپقا قوسىلدى.
ءبۇل توپ رەاكسيونەرلەرمەن بەلسەنە كۇرەستى. ەپيسكوپات بارلىق ريەۆوليۋسيالارعا ءتان قاسيەت بولىپ تابىلاتىن قوعامنىڭ زورلىق-زومبىلىققا دەگەن قاجەتىن تۋدىردى. وسى كۇشتەن ءال جيعان ول قۇرمەتتى ورىندى ىلە جەڭىپ الدى. سول كەزدە پاريجدەگى تولقۋلاردىڭ بارىندە دە كوممۋنا زەڭبىرەكتەن وق جاۋدىرىپ جاتسا، ەپيسكوپات دابىل قاعاتىن.
سيمۋردەن اقيقاتقا قىزمەت ەتۋ ءبارىن اقتايدى دەپ سەندى: بۇل ونى اسىرە پارتيالاردىڭ ءدايىم جەتەكشىسى ەتتى.
ەپيسكوپات مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگى، ەڭ الدىمەن كەدەيلەر، اسىرە كوزقاراستاعى جانە ادال نيەتتى ادامدار سيمۋردەنگە سەنىپ، سونىڭ سوڭىنا جۇمىلا ەردى.
كوممۋنا كونۆەنتتى، ەپيسكوپات كوممۋنانى باقىلاپ وتىردى. ايلا-شارعىنى جانى جەك كورەتىن تۋراشىل ادام بولعاندىقتان، سيمۋردەن تالاي-تالاي قۇپيانى اشكەرەلەدى. ول نەشە ءتۇرلى ەلەمەنتتەر اراسىنداعى دانەكەر بولدى. بۇل ونىڭ جاعدايىن تىم شالقاقتاتىپ جىبەرمەگەنمەن، مىقتاي ءتۇستى.
ءبۇل كەزدە سيمۋردەن قايسارلىقپەن ءامىر جۇرگىزدى. ول ءوزىن جاڭىلماس جان ساناعان ىزگى ادام بولاتىن. ونىڭ جىلاعانىن ەشكىم كورگەن ەمەس. مۇنىڭ ءوزى اقىلعا سىيىمسىز مۇزداي مەيىرباندىق ەدى؛ ول ادىلدىك ۇستىندە جان شوشىرلىق بولاتىن.
ريەۆوليۋسياعا قوسىلعان اۋليە اكەي ءۇشىن ەكى ورتا دەگەن جوق. مۇنداي عالامات، ادۋىندى وقيعالارعا اۋليە اكەي نە ەڭ ۇسقىنسىز، نە ەڭ شاراپاتتى سەزىممەن عانا بەلسەنە قاتىسا الاتىن؛ ءبۇل ءۇشىن نە وڭباعان، نە ابزال ادام بولۋ كەرەك. سيمۋردەننىڭ جانى ابزال-تۇعىن، ءبىراق ونىسى ەلسىز جارتاسقا ۇيالاعانداي، وز-وزىنەن وقشاۋلانىپ، اسقاقتىعىمەن جۇرتتى سەسكەندىرىپ، شىڭىراۋ ۇستىندە كەزىپ جۇرەتىن. مۇنداي ءتانتى قىلار تازالىق اسقار تاۋعا عانا ءتان.
سيمۋردەننىڭ سىرتقى ءپىشىنى قاراپايىم: ول ولپى-سولپى كيىنەتىن، كەدەي سياقتاناتىن. جاسىندا توبە شاشىن ۇستارامەن العىزاتىن. قارتايا كەلە ناعىز اي قاسقا بولىپ، ءار جەردە قىلتيعان سەلدىر شاشى اعارىپ كەتتى. جازىق ماڭداي، زەر سالا قاراعان كىسى ءبۇل ماڭدايدان ۇلكەن زيالى اقىل-ويدىڭ تابىن اڭدار ەدى. ول سالتاناتتى تۇردە، وكتەم داۋىسپەن ءارى داقپا-داقتاپ سويلەيتىن. كەزەرگەن ەرنىنەن الدەنەندەي وكىنىشتى سىزات كەتپەيتىن. جانارى بايسالدى دا وتكىر، بۇكىل بەت الپەتى ۇستامدى ىزبارلىقتى تانىتقانداي.
سيمۋردەن وسىنداي ادام ەدى.
قازىرگى كەزدە ونىڭ ەسىمى جۇرت ەسىنەن ۇمىت بولعان. زامانىندا اتى جەر جارا دۇرىلدەگەن مۇنداي بەيمالىم جاندار تاريحتا از بولىپ پا؟
III. تاربيەشى
مۇندا ادامدى ادام دەۋگە بولاتىن با ەدى؟ ادامزاتقا قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، ول جەكە باسىن كۇيتتەۋگە قۇقتى ما؟ سيمۋردەن سۇيە الاتىن با ەدى؟
تۋراسىن ايتساق: سۇيە الاتىن.
جاس شاعىندا ءبىر اقسۇيەكتىڭ ۇيىندە تاربيەشى ءارى ءمۇعالىم بولىپ جۇرگەندە قامقورلىعىندا ءبىر جاس تۇلەگى بولدى. ول وسى وتباسىنىڭ بالاسى ءارى مۇراگەرى ەدى جانە ونى سيمۋردەن جاقسى كورەتىن. بوبەككە باۋىر باسۋ قيىن بولىپ پا؟ سابيگە نەنى عانا كەشىرمەسسىڭ؟ ونىڭ اتاقتى تەكتەن شىققاندىعىندا، مۇراگەر ەكەندىگىندە، كورول ەكەندىگىندە نە تۇر. ونىڭ جاس كۇندەگى پاكتىگى اۋلەتىنىڭ قىلمىسىن ۇمىتتىرادى؛ قۇيتىمداي ءسابيدىڭ دارمەنسىزدىگى ونىڭ شىققان تەگىن كولەگەيلەپ، تاسالايدى. ونىڭ كىشكەنتايلىعى سونشا، جوعارى مارتەبەلىلىگىنە دە كەشىرىم جاسالادى. قۇل وعان قوجايىندىعى ءۇشىن وشىكپەيدى. قارت نەگر اق ءناسىلدى تۇلەگىن ءپىر تۇتادى. سيمۋردەن شاكىرتىنە جان-تانىمەن ءۇيىر بولىپ الدى. بالالىق شاقتىڭ ءتىل جەتپەس عاجاپ سىرى سول، بوبەكتى ەلجىرەي سۇيە الاسىڭ. سيمۋردەننىڭ بويىنداعى مەيىرباندىق اتاۋلى وسى بالاعا ۇيىپ-توگىلدى دەسە دە بولادى: جالعىزدىققا دۋشار بولعان جۇرەگىن وسى ءبىر سۇيكىمدى دە بەيكۇنا ءسابي باۋراپ اكەتتى. ءبۇل ونى بويىنا بىتكەن بارشا ماحابباتپەن ءارى اكەسىنشە، ءارى باۋىرىنشا، ءارى دوسىنشا ءسۇيدى. سيمۋردەن بۇل بالانىڭ اكەسى ەمەس-تى، ونىڭ ەسەسىنە ۇستازى، باپكەرى، زەرگەرى ەدى. وسىناۋ قۇيتاقانداي مىرزانى ول ادام ەتىپ شىعاردى، بالكىم، كىم بىلگەن، ۇلى ادام ەتىپ تاربيەلەگەن شىعار! قالاي بولعاندا دا، ول وسىنى ارماندادى. وتباسىنىڭ قاپەرىنەن تىس ءوز تۇلەگى — جاس ۆيكونتكا ءوز بويىنداعى ءوسىپ-وربىپ جاتقان نارسەنىڭ ءبارىن دارىتتى. ايتپاقشى، اقىل-ويدى، ىقتياردى جانە تۋراشىل مىنەز-قۇلىقتى سارالاپ، شىڭداۋعا رۇقسات الىپ جاتۋدىڭ كەرەگى بار ما؟ ول ءوزىنىڭ بەرىك سەنىمىن، ار-نامىسى مەن اسىل مۇراتىن ونىڭ قان تامىرىنا قۇيىپ، سىڭىرە بەردى، سىڭىرە بەردى. اقسۇيەكتىڭ ميىنا ول حالىقتىڭ جان دۇنيەسىن تەلىدى.
كەيدە باۋىر باسقان ايەلدىڭ تۋعان شەشەدەن بەتەر انا اتاعىنا لايىق كەلەتىنى سياقتى، كەيدە تاربيەشى دە اكە اتانۋعا تۋعان اكەدەن بەتەر قۇقىلى كەلەدى.
سيمۋردەندى تۇلەگىمەن ناق وسىنداي تەرەڭ رۋحاني اكەلىك سەزىم توعىستىراتىن. وسى بالانى كورگەن بويدا جانى جادىراپ سالا بەرەتىن.
بۇل رەتتە اكەنىڭ ورنىن باسۋ ونشاما قيىن بولماعانىن ايتا كەتكەن ءجون. بالا جەتىم بولاتىن، اكە-شەشەسى ءولىپ، سوقىر قارت اجەسى مەن ونە بويى ۇيىندە بولمايتىن نەمەرە اتاسىنىڭ قولىندا قالعان-دى. كوپ ۇزاماي اجەسى دە دۇنيە سالدى. وتباسى باسى — قارت اتاسى ساراي جانىندا كورنەكتى قىزمەت اتقارعان اسكەري ادام ءارى اقسۇيەك بولاتىن. ول ءوزىنىڭ ناسىلەتتى قامالىنا سيرەك كەلەتىن جانە جەتىم بالانى وڭاشا قامالدا جالعىز تاستاپ، بىرەسە ۆەرسالدا، بىرەسە ارميا جانىندا جۇرەتىن. ءسويتىپ، تاربيەشى بالانىڭ شىن مانىسىندەگى ءامىرشىسى بولدى.
بالا قارشادايىندا-اق ءقاۋىپتى ناۋقاسپەن اۋىردى. ول بىرنەشە كۇن اجال اۋزىندا جاتتى دا، سيمۋردەن قاسىنان كۇنى-تۇنى ەكى ەلى كەتپەدى. دارىگەر ەمدەيدى، كۇتۋشى ايەل باعىپ-قاعادى. ال سيمۋردەن بولسا، بالانى قۇلان-تازا جازىپ شىعاردى. تۇگەلى وعان تاربيەسى، العان ءتالىمى مەن ءبىلىمى ءۇشىن عانا ەمەس، اۋىر ناۋقاستان ساۋىققانى ءۇشىن دە، دەنساۋلىعى ءۇشىن دە بورىشتار بولاتىن. ول تاربيەشىسىنە وي تولعاۋعا ۇيرەتكەنى ءۇشىن عانا ەمەس، اجالدان امان الىپ قالعانى ءۇشىن دە پارىزدار بولاتىن.
ادەتتە نە بولمايدى: ءومىر ەكەۋىن ەكى اجىراتتى. تاربيە ءتامامدالىپ، بالا ەرجەتتى دە، سيمۋردەنگە ونىمەن قوش ايتىسۋعا تۋرا كەلدى. مۇنداي قوشتاسۋ قانشالىقتى ءجون-جوسىقسىز، قاتىگەز دە قايىرىمسىز نارسە دەسەڭىزشى! بالانىڭ ساناسىنا ءوز وي-پاراساتىن قۇيعان ۇستازدى، وعان ءوز بويىنداعى بۇكىل ءنار-شىرىنىن سارپ ەتكەن قامقور ايەلدى اكە-شەشەسىنىڭ ءمىز باقپاس بايسالدىلىقپەن قالاي اتتاندىرىپ سالاتىنىن ايتساڭشى؟ سيمۋردەنمەن دە ەسەپ ايىرىسىپ، تابالدىرىقتان شىعارىپ سالدى؛ ول قوعامنىڭ ويىنا قايتا ءتۇسۋ ءۇشىن، قىرىنان تايىپ تۇردى. بۇل دۇنيەنى مىقتىلاردان، السىزدەردەن ءبولىپ تۇرعان دىراۋ ەسىك ارتىنان تارس جابىلدى. تۋا سيلا ارمياعا وفيسەر بولىپ جازىلىپ، ەندى بىردە كاپيتان شەنىنە جوعارىلاتىلعان جاس اقسۇيەك گارنيزونىنا كەتتى دە، بار ىقىلاسىمەن قايسار جانداردىڭ لاگەرىنە ويشا الدەقاشان قوسىلعان قاراپايىم اۋليە اكەي — ءمۇعالىم شىركەۋدىڭ تومەنگى دىنشىلدەر دەپ اتالاتىن قاراڭعى، قاپاس قاباتىنا اسىعا ورالىپ، شاكىرتىنەن كوز جازىپ قالدى.
ريەۆوليۋسيا دا كەلىپ جەتتى. سيمۋردەن ءوزى ادام قاتارىنا قوسقان بوزبالانى ەشقاشان ەسىنەن شىعارعان ەمەس. بۇل سەزىم ونىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە ءاردايىم ۇشقىنداپ جاتاتىن، سوندىقتان قوعامدىق وقيعالار قانشاما زور بولعانمەن بۇل ۇشقىندى وشىرە المادى.
تاماشا ءمۇسىن سوعىپ، وعان جان ءبىتىرۋ — جاقسى-اق، ءبىراق جاپ-جاس اقىل-ويدى ءوربىتىپ، جاس جاندى وزىڭشە سومداۋ جانە وعان شىنشىل سەزىم دارىتۋ — ونان دا ارتىق.
اقىل-ويدىڭ ءوزىنىڭ رۋحاني پەرزەنتى بولۋى مۇمكىن.
وسىناۋ جەتىمەك شاكىرتى سيمۋردەننىڭ تىرشىلىكتە جاقسى كورگەن جالعىز پەندەسى ەدى.
ءبىراق وسىنداي ادامنىڭ ىقىلاس-پەيىلىندە ولقىلىق تا بار ما ەدى، قالاي؟ ءبىز مۇنى كەيىن كورەمىز.
ەكىنشى كىتاپ
توتى قۇس كوشەسىندەگى شاعىن كاباك
I. ۇشەۋ
توتى قۇس كوشەسىندە ءبىر شاعىن كاباك نەمەسە، جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، ءدامحانا بولاتىن. وسى ءدامحانانىڭ جانىندا تۇكپىر بولمە بار-دى. ءقازىر ول تاريحي بولمەگە اينالعان. مىنە، وسىندا قۇدىرەتتى كۇش يەسى بولعان ءارى ۇنەمى قاتاڭ باقىلاۋدا جۇرگەندىكتەن، بىر-بىرىمەن جۇرت كوزىنشە سويلەسۋدەن تايسالاتىن ادامدار، مۇمكىن، قادەرىنشە، جاسىرىن تۇردە اۋىق-اۋىق باس قوساتىن.
1793 جىلعى 28 ماۋسىمدا وسى بولمەدە ۇستەل باسىندا ءۇش ادام وتىردى. ولاردىڭ ءارقايسىسى ۇستەلدىڭ ءبىر-بىر جاعىپ الىپتى دا، ءتورتىنشى جاعى بوس قالىپتى. كەشكى ساعات سەگىزدەر شاماسى بولاتىن. كوشە ءالى جارىق، ءبىراق ءدامحانانىڭ تۇكپىر بولمەسى قاراڭعى تارتىپ، ۇستەل ۇستىنە اسپالى شام جارىق ءتۇسىرىپ ءتۇر.
اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ۇشەۋدىڭ ءبىرى بوپ-بوز، بايسالدى، جۇقا ەرىندى، جانارى سۋىق جاس جىگىت. ءبىر شىقشىتى كەيىستىكپەپ ءالسىن-الى بۇلت-بۇلت ەتەدى. ونى كۇلدىرمەي تۇرعان دا سول بولسا كەرەك. باسىندا وپالانعان پاريك، قولىندا بيالاي.
قالعان ەكەۋىنىڭ ءبىرى — الىپ تا، ەكىنشىسى — ەرگەجەيلى دەرلىك. الىپتىڭ بەتىن شەشەك ايعىزداپ تاستاعان. كونتەك ەرىن، بالعا ءتىس، اباجاداي جۇدىرىق، جايناق كوز؛ ەكى قاسىنىڭ ورتاسىندا سەستيگەن قىرتىس، ءبىراق ەزۋى مەيىرىمدىلىك تانىتقانداي. ءۇشىنشىسى — سارعىش بەت تاپال وتىرعاندا بۇكىر سياقتى؛ اۋزى دورباداي ءارى ادۋىن ءتارىزدى.
ءبىرىنشىسىنىڭ اتى — روبەسپەر، ەكىنشىسى — دانتون، ءۇشىنشىسى مارات بولاتىن.
ولار بولمە ىشىندە ءوزدى-وزى وڭاشا وتىر. دانتوننىڭ الدىندا توستاعان مەن شاراپ قۇيۋلى شاڭ-شاڭ بوتەلكە؛ ماراتتىڭ الدىندا — ءبىر كەسە كوفە، روبەسپەردىڭ الدىندا — جايۋلى قاعاز.
قاعاز جانىندا سيا ساۋىت، عاسىردىڭ سوناۋ باس شەنىندە مەكتەپتەردە قولدانىلىپ كەلگەن كەدىر ورنەكتى دوڭگەلەك قورعاسىن سيا ساۋىتتاردىڭ ءبىرى. تاپ وسى جەردە قاۋىرسىن قالام جاتىر. قاعاز ۇستىندە مىستان جاسالعان ۇلكەن ءمور. ۇستەل ورتاسىندا فرانسيانىڭ جايۋلى قارتاسى.
كەڭەستە تالقىلانىپ جاتقان ماسەلە ۇستەل ۇستىندە جايۋلى جاتقان جانە روبەسپەر داۋىستاي وقىپ شىققان قاعازدار. اڭگىمە قىزا-قىزا ايتىسقا ۇلاسىپ بارادى. داۋىستار بارعان سايىن زورايىپ، قاتقىل سارىن ەستىلە باستادى.
II. رەسپۋبليكا ءقاۋىپ ۇستىندە!
دانتون تۇرەگەلىپ، ورىندىعىن ارەگىرەك يتەرىپ تاستادى.
— ەستيمىسىڭدەر! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى ول. — الدىمىزدا تۇرعان مىندەت بىرەۋ-اق — ول رەسپۋبليكانى قۇتقارۋ. رەسپۋبليكا ءقاۋىپ ۇستىندە! ءقازىر مەن ءۇشىن ەڭ باستىسى — فرانسيانى جاۋدان ازات ەتۋ. بۇل ءۇشىن قۇرال اتاۋلىنىڭ ءبارى جاقسى. اينالا اجال ءتونىپ تۇرعاندا مەن قۇرالدىڭ ءبارىن پايدالانامىن. بارىنەن قورىقسام، ءبارىن ىستەۋگە دايىنمىن. ريەۆوليۋسيادا شالاعاي شارانىڭ، كىنامشىلدىكتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. وزگەنىڭ زارەسىن الساق قانا پايدامىز بولماق. ءپىل تابانىن قايدا قويارىن ويلاپ، باس قاتىرىپ جاتا ما؟ جاۋدى تاپتاپ ءوتۋ كەرەك!
روبەسپەر اقىرىن جاۋاپ قاتتى:
— مەنىڭ دە تىلەگىم وسى. — ءسويتتى دە ول: — اڭگىمە تەك جاۋدىڭ قايدا ەكەندىگىندە، — دەپ قوسا ايتتى.
— ول فرانسيادان تىس جەردە، ءارى ونى مەن قۋىپ تاستاعانمىن! — دەپ دۇڭك ەتتى دانتون.
— ول ءبىزدىڭ شەپتە، ءارى مەن ونى باقىلاپ ءجۇرمىن، — دەدى روبەسپەر.
— مەن ونى قايتا قۋىپ تاستايمىن، — دەدى دانتون.
— ىشتەگى جاۋدى قۋا المايسىڭ.
— ەندەشە، ونى قايتۋ كەرەك؟
— قىرۋ كەرەك.
— مەن مۇنى قوستايمىن، — دەدى دانتون ءوز تاراپىنان؛ سونان سوڭ، قايتالايمىن، روبەسپەر، جاۋ ەلدەن تىس جەردە، — دەدى.
— قايتالاپ ايتامىن، دانتون، ول — ىشىمىزدە.
— روبەسپەر، ول — ءبىزدىڭ شەكارادا.
— دانتون، ول ۆاندەيادا.
— سابىر ەتىڭىزدەر، — دەپ ءۇن تاستادى ءۇشىنشى داۋىس، — جاۋ جەر-جەردىڭ ءبارىن جايلاپ العان، سوندىقتان سىزدەر قۇرىدىڭىزدار.
مۇنى ايتقان مارات ەدى. روبەسپەر ونىڭ بەتىنە جالت قارادى دا، سابىرمەن پىكىر تالاستىردى:
— جالپىلاما ءسوز جەتەر ەندى. مەن سىزدەرگە فاكتىنى مىسالعا كەلتىردىم. — روبەسپەر قولىن الدىندا جاتقان قاعاز ۇستىنە قويىپ، ءسوزىن ساباقتاي ءتۇستى. — مەن سىزدەرگە جەلامبر جەتكىزگەن مالىمەتتى حابارلادىم. دانتون، سىزگە ايتارىم: سىرتقى جاۋمەن سوعىس — دانەڭە ەمەس؛ گاپتىڭ ءبارى ازامات سوعىسىندا. سىرتقى سوعىس — شىنتاققا تۇسكەن سىزاتتاي: ازامات سوعىسى — ءىش-قازاندى كەۋلەپ كەتەر قاتەرلى ىسىك. جاڭا عانا مەن وقىپ بەرگەن مالىمەتتەن ءبىر نارسە ايقىن اڭعارىلادى: كۇنى بۇگىنگە دەيىن كۇشى بىتىراڭقى بولىپ، جەكەلەگەن باسبۇزارلار عانا قيمىل جاساپ كەلگەن ۆاندەيا ەندى توپتاسۋعا دايىن. بۇدان بىلاي ونىڭ باس كومانداشىسى بولماق.
قاراقشى اتامان! — دەپ دۇڭك ەتتى دانتون.
ول ءبىزدىڭ جاعالاۋعا ەكىنشى ماۋسىمدا كەلىپ ءتۇستى، —دەدى ونىڭ سوزىنە قۇلاق اسپاستان روبەسپەر. — مۇنىڭ قانداي ەكەنىن بىلەسىزدەر. بۇتا اراسىنان جۇرگىزىپ كەلگەن سوعىس ەتەك جايا باستادى. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە اعىلشىن دەسانتى ازىرلەنىپ جاتىر. ۆاندەيالىقتار مەن اعىلشىندار — برەتان مەن بريتانيا. مەن سىزدەرگە قولعا تۇسكەن حاتتى كورسەتتىم، وندا "كوتەرىلىسشىلەر اراسىنا جيىرما مىڭ قىزىل مۋندير* كەلە قالسا، ءجۇز مىڭ ادام كوتەرىلمەك" دەلىنگەن. شارۋا بۇلىگى شارىقتاعاندا اعىلشىن دەسانتى كەلىپ تۇسپەكشى. ولاردىڭ جوسپارى مىناۋ. كارتاعا قاراڭىزدار. سونان سوڭ كارتانى ساۋساعىمەن تۇرتكىلەپ، اڭگىمەسىن جالعاستىرا ءتۇستى. — اعىلشىنداردىڭ قالاۋى مول: ولار مىنا جاعالاۋدىڭ كەز كەلگەن جەرىنە تۇسە الادى. ەكى اپتادان كەيىن ءۇش ءجۇز مىڭ ادامدىق ارميا جينالادى دا، بۇكىل برەتان فرانسۋز كورولىنىڭ قولىنا كوشەدى.
— ياعني اعىلشىن كورولىنىڭ، — دەپ تۇزەتتى دانتون.
— جوق، فرانسۋز كورولىنىڭ. ءسويتتى دە، روبەسپەر تاعى دا بىلاي دەدى: — فرانسۋز كورولى ودان دا جامان: شەت جەرلىك جاۋدى ەكى اپتادا قۋىپ جىبەرۋگە بولادى، ال مونارحيادان قۇتىلۋ ءۇشىن بىزگە ون سەگىز عاسىر قاجەت بولمادى ما؟
دانتون ورنىنا وتىرىپ، ويلانا، قولىمەن باسىن سۇيەدى.
— ەندى ءقاۋىپتىڭ قايدان ءتونىپ تۇرعانىن كورىپ وتىرسىزدار ما، — دەدى روبەسپەر. — برەتان اعىلشىندارعا پاريجگە جول اشپاق.
دانتون باسىن كوتەرىپ، ىزالانا تۇيگەن ۇلكەن جۇدىرىعىن توسكە قويعان بالعاداي ۇستەلگە ءتۇسىردى.
— روبەسپەر، ۆەردەن پرۋسساكتارعا پاريجگە جول اشپاپ پا ەدى؟
— سوندا شە؟
— سوندا ما، ءبىز پرۋسساكتاردى قۋعانداي اعىلشىنداردى دا قۋىپ شىعامىز! — وسىنى ايتتى دا، دانتون ورنىنان تاعى ۇشىپ تۇردى.
روبەسپەر ساپ-سالقىن قولىمەن ونىڭ قىز-قىز قايناعان جۇدىرىعىن ۇستادى.
— وتىرىڭىز، دانتون، كارتانى جۇدىرىقپەن تۇيگىشتەۋدىڭ ورنىنا كوز قيىعىڭىزدى سالىڭىزشى.
ءبىراق دانتوندى پىكىرىنەن تايدىرۋ وڭاي ەمەس-تى.
— جوق، مۇنىڭىز ءتىپتى ارتىق! — دەپ ساڭق ەتتى ول. — شىعىستان ءتونىپ كەلە جاتقان اپاتتى باتىستان كۇتپەكپىز بە؟.. ءيا، روبەسپەر، انگليا بىزگە مۇحيت جاعىنان ءقاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر، قوش. ءبىراق پيرەنەيدە — يسپانيا، الپىدە — يتاليا، رەيندە — گەرمانيا بىزگە قارسى كوتەرىلىپ كەلە جاتقان جوق پا؟ ال كوز ۇشىندا تاعى دا ورىس ايۋى جاتىر... روبەسپەر، قاتەر جان-جاقتان ءتونىپ تۇر: ول ءبىزدى تار قۇرساۋمەن قورشاپ الدى. ارميا مىقتاپ سيرەدى. ءتورت جۇزدەن استام سولداتى بار بىردە-بىر باتالون جوق. جاۋجۇرەك دە-پونت پولكىندە نەبارى بەس ءجۇز ادام قالدى. پامار لاگەرى جاۋعا تاپسىرىلدى. جيۆەدە قالعان بۇكىل ءۇن قورى بەس ءجۇز قاپقا جەتەر-جەتپەس. ءبىز شەگىنىپ كەلەمىز — براۋنشۆەيگ* كۇشەيىپ، بىزگە قارسى ەنتەلەي، وزدەرى باسىپ العان فرانسۋز قالالارىنىڭ بارىنە نەمىس تۋىن تىگىپ جاتىر. پرۋسس كورولى ەۋروپانىڭ تاعدىرىن بيلەي باستادى. ول ءبىزدىڭ پروۆينسيالاردى باسىپ الۋدا، ول، ءالى كورەرسىز، بەلگيانى دا ۋىسىنا الماق. ول راس، ءبىز شىنىندا دا بەرلين ءۇشىن قارا تەر بوپ جۇرگەنگە ۇقسايمىز. بۇيتە بەرسە، ەگەر اقىل-ەسىمىزدى جيماساق، فرانسۋز ريەۆوليۋسياسى پوتسدامعا پايدا كەلتىرگەن بولىپ، فريدريح ەكىنشىنىڭ كىشىگىرىم يەلىكتەرىنىڭ ۇلعايۋى سونىڭ بىردەن-بىر ناتيجەسى بولىپ شىقپاق جانە ءبىز فرانسيانىڭ كورولىن پرۋسسيا كورولىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن جاھاننامعا اتتاندىرعان بولىپ شىقپاقپىز! وسى جەردە دانتون، ۇرەيلى دانتون قارقىلداي كۇلىپ جىبەردى.
ونىڭ كۇلكىسىن ەستىپ، مارات جىميا مىرس ەتتى.
— اركىمنىڭ ءوز بىلگەنى بار، — دەدى ول — ءسىزدىڭ ويىڭىز، دانتون — پرۋسسيا، ال ءسىزدىڭ ويىڭىز، روبەسپەر — ۆاندەيا. ەندى مەن دە ءوز ويىمدى ايتايىن. ەكەۋىڭىز دە شىن ءقاۋىپتى كورمەي وتىرسىزدار. ەكەۋىڭىز دە قاتەلەسەسىزدەر. ءقاۋىپ، روبەسەردىڭ ويلاعانىنداي، لوندوندا دا جانە دانتوننىڭ ويلاعانىنداي، بەرليندە دە ەمەس: ءقاۋىپ — پاريجدە. ءبۇل ءقاۋىپ بىرلىكتىڭ جوقتىعىندا، سىزدەردىڭ ەكەۋىڭىزدەن باستاپ اركىمنىڭ وز دەگەنىنەن قايتپاي، قاسارىسۋعا قۇقىقتىمىن دەپ وتىرعانىندا. ءقاۋىپ — يدەيالىق بىلىقتا، ەرىك-جىگەر انارحياسىندا.
— سوندا ءسىز دە انارحيا تۋرالى ايتپاقسىز با؟ — دەپ ءۇزىپ جىبەردى ونى دانتون. — ونى تۋعىزىپ وتىرعان سىزدەن باسقا كىم؟
ءبىراق مارات كىدىرمەي سويلەي بەردى:
— روبەسپەر، دانتون، قاۋىپ-قاتەر كاباكتاردا، قىزويناقتاردا، كلۋبتاردا... ءقاۋىپ اشتىقتا. ءقاۋىپ قۇنى كۇن ساناپ قۇلدىراپ بارا جاتقان قاعاز اقشادا. اسسيگناسيانى الىپساتارلار مەن ساۋداگەرلەر — ءقاۋىپتىڭ ناعىز وشاعى ... ءا- ءا، سىزدەر پاريجگە ءمان بەرمەيدى ەكەنسىزدەر عوي! سىزدەر اياق استىنداعى ءقاۋىپتى ايدالادان ىزدەپ وتىرسىزدار. ەندەشە، قويىڭىزدار: ءقاۋىپ ۇستەرىڭىزدە، تاپ ىرگەلەرىڭىزدە. اينالا گولى استىرتىن ارەكەت. جۇرگىنشىلەر كوشە بويىندا بىر-بىرىنە گازەت وقىعان بولىپ، كوز الا باس شۇلعىسادى. نيەتى تۇزۋلىگى تۋرالى كۋالىگى جوق التى مىڭ ادام — قايتىپ ورالعان ەميگرانتتار، ءفاني سىربازدار مەن تىڭشىلار — استىڭعى ۇيلەردە، شاتىرلار مەن پالە-رويالدىڭ اعاش گالەرەيالارىندا جاسىرىنىپ-پىسىرىنىپ ءجۇر. نان دۇكەندەرى الدىندا — ۇزىن-شۇباق كەزەك. ءار بوساعادا سۇمىرەيىپ تۇرعان بەيشارا ايەلدەر جانە ءبارى دە "تىنىشتىق ەندى قاشان ورنايدى؟" دەپ جالبارىنا سۇرايدى. ءيا، ءقاۋىپ — جەر-جەردىڭ بارىندە، اسىرەسە ورتالىقتا، پاريجدە. بۇرىنعى دۆورياندار استىرتىن ارەكەت ازىرلەپ جاتىر، پاتريوتتار جالاڭاياق ءجۇر. توعىزىنشى ناۋرىزدا قاماۋعا الىنعان اقسۇيەكتەر ەندىگى بوساتىپ جىبەرىلگەن. شەكارادا زەڭبىرەك سۇيرەپ جۇرۋگە ءتيىس مىڭداعان جەلىس اتتارىنىڭ كوشەدە بىزگە بالشىق شاشىراتىپ بارا جاتقانى. ءتورت فۋنت قاتقان نان — ءۇش فرانك — ون ەكى سۋ تۇرادى. تەاترلاردا ادەپسىز پەسالار وينالىپ جاتىر، جانە كوپ ۇزاماي روبەسپەر دانتوندى گيلوتيناعا* اتتاندىرماق.
— ءسويتىپ كورسىن! — دەپ دۇڭك ەتتى دانتون. روبەسپەر كارتانى شۇقشيا قاراپ ءتۇر.
— ال مەنىڭ ۇسىنىسىم مىناۋ، — دەدى مۇنان سوڭ مارات. — اقىرعى رەت كۇش جۇمساپ كورەلىك. كەلىسىمگە كەلۋگە تىرىسالىق. مۇندايدا تىرىسىپ كورۋدىڭ ءجونى بار سياقتى. ەكەۋىڭىز ءدىڭ دە سوزىڭىزدە شىندىقتىڭ ۇشىعى جاتىر، ءبىراق تۇگەل شىندىق — مەن ايتىپ تۇرعان نارسەدە. بىزگە جەتىسپەي تۇرعانى نە؟ بىرلىك. ءتىرى قالماعىمىز وسى بىرلىكتە عانا. ءبىراق اسىعۋىمىز كەرەك. پاريج ريەۆوليۋسيا تىزگىنىن قولىنا الۋعا ءتيىس. تىم بولماسا ءبىر ساعاتتان ايرىلساق، ەرتەڭ، ۆاندەيالىقتاردىڭ ورلەاننان، ال پرۋسساكتاردىڭ — پاريجدەن تابىلۋى ىقتيمال. كورىپ وتىرسىزدار ما، دانتون مەن روبەسپەر، مەن سىزدەرگە ءبىر ءسات ىرىق بەرمەكپىن. مۇنان قانداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى؟ قورىتىندى بىرەۋ عانا، ول — ديكتاتۋرا. ءبىز ۇشەۋمىز ريەۆوليۋسيانى بەينەلەيمىز. ءبىز — ونىڭ ءۇش بىردەي باسىمىز. وسى ءۇش باستىڭ بىرەۋى سويلەيدى، ول ءسىز — روبەسپەر، ەكىنشىسى ىرىلدايدى، ول ءسىز — دانتون...
— ال ءۇشىنشىسى تىستەيدى، ول ءسىز — مارات، — دەپ قوستاپ اكەتتى دانتون.
— ۇشەۋى دە تىستەۋىك، — دەپ تۇزەتتى روبەسپەر.
ءبىر ءسات ۇنسىزدىك باستى. سونان سوڭ اڭگىمە قايتا باستالدى. مارات اشۋعا ءمىندى:
— روبەسپەر! دانتون! دەمەك، مەنى تىڭداعىلارىڭىز كەلمەيدى ەكەن عوي! ەندەشە، تاعى دا ايتامىن: سىزدەر قۇرىدىڭىزدار. وزدەرىڭىزدىڭ ساياساتىڭىز وزدەرىڭىزدى تۇيىققا تىرەگەلى وتىر. ءارى قاراي جول جوق. امالدارىڭ تاۋسىلدى. ىستەپ وتىرعاندارىڭىز مولاعا اپارار ەسىكتەن باسقا ەسىكتىڭ ءبارىن الدارىڭىزدان تارس جابادى.
دانتون يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
— ءبىزدىڭ ۇلىلىعىمىزدىڭ ءوزى وسىندا، — دەدى ول
— ءسىز ەكەۋىڭىز ءالى جاسسىزدار، — دەدى ودان ءارى مارات. — سەن نەشەدەسىڭ، دانتون؟ وتىز تورتتەمىن دەيسىڭ بە؟
— ال سەن شە، روبەسپەر؟ وتىز ۇشتەسىڭ بە؟.. ال مەن دۇنيە جارالعاننان بەرى جاساپ كەلەمىن: مەن — ادامزاتتىڭ ماڭگىلىك قايعى-قاسىرەتىمىن، مەن التى مىڭ جاساعان اداممىن.
III. اسىل سەزىم بۇلقىنىسى
اڭگىمە كىلت تىندى. ۇشەۋى دە ءوز ويلارىنا شومعانداي. روبەسپەر سازارىڭقىراپ كەتتى. دانتون قىزارىڭقىراپ كەتتى. ەكەۋى دە قالش-قالش ەتەدى. ماراتتىڭ كوز جانارىنداعى ۋىتتى ۇشقىن ءوشتى، ءجۇزى قايتادان جادىراپ، جايدارىلانىپ سالا بەردى.
سول مەزەت بولمەنىڭ تۇكپىر جاعىنان:
— مارات، سەنىكى دۇرىس ەمەس، — دەگەن داۋىس ەستىلدى. ءبارى جالت قارادى. ايتىس كەزىندە ولار ارتقى ەسىك ارقىلى بىرەۋدىڭ ىشكە كىرگەنىن بايقاماي قالعان.
— ءا، بۇل سەن بە ەدىڭ، ازامات سيمۋردەن؟ — دەدى مارات.
— سالەمەتسىڭ بە؟
كىرگەن شىنىندا دا سيمۋردەن ەدى.
— مارات، سەنىكى دۇرىس ەمەس دەپ تۇرمىن، —دەپ قايتالادى ول.
مارات كوگەرىپ كەتتى: بۇل ونىڭ بوزارعانى ەدى. سيمۋردەن سويلەي بەردى:
— سەن پايدالىسىڭ، ال روبەسپەر مەن دانتون قاجەت. ولاي قورقىتىپ-ۇركىتۋدىڭ كەرەگى نە؟ بىرلىك، بىرلىك قاجەت، ازاماتتار! حالىق بىرلىكتى تالاپ ەتەدى.
سيمۋردەننىڭ ارالاسۋى، ىشكى ايتىسقا ويدا-جوقتا بوگدە ادامنىڭ كيمەلەۋى شاشىپ جىبەرگەن سالقىن سۋداي ەسەر ەتتى؛ ول داۋىلدى باسىپ تاستاماعانمەن، بەتىن قايتاردى.
سيمۋردەن ۇستەلگە جاقىندادى.
دانتون مەن روبەسپەر ونى بىلەتىن. كونۆەنتتىڭ حالىققا ارناعان تريبۋنالارىندا ولار وسىناۋ الۋەتتى ادامدى تالاي رەت بايقاعان-دى. حالىق ونىڭ الدىنان باس كيىمىن الاتىن. ايتكەنمەن فورماليست روبەسپەر قايتسە دە سۇراپ قالدى.
— ءسىز مۇندا قالاي كىردىڭىز، ازامات؟
— ول ەپيسكوپاتتان، — دەپ جاۋاپ بەردى مارات.
—ە، سيمۋردەن ازامات ءبۇل جەردە ارتىقشىلىق ەتپەيدى، —دەدى دە، دانتون سيمۋردەنگە قولىن ۇسىندى، سونان سوڭ: — سيمۋردەن ازاماتقا ءمان-جايدى ءتۇسىندىرۋ كەرەك. ول دەر كەزىندە كەلدى. مەن ءبۇل جەردە گورانىڭ وكىلىمىن، مارات — كوممۋنانىڭ وكىلى، روبەسپەر — قوعامدى قۇتقارۋ كوميتەتىنىڭ وكىلى، سيمۋردەن — ەپيسكوپاتتىڭ وكىلى. ول ءبىزدى تاتۋلاستىرماق، — دەدى تاعى دا.
— ماقۇل،— دەدى سيمۋردەن سابىرمەن ءارى جاي عانا. — قانداي ماسەلە؟
— ءبىز ۆاندەيا تۋرالى سويلەسىپ وتىر ەدىك، — دەدى روبەسپەر.
— ۆاندەيا تۋرالى ما؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى دا، سيمۋردەن ءسوزىن ءارى سوزدى. — ءيا، بۇل — ۇلكەن قاتەر. ريەۆوليۋسيا وپات بولسا، بۇل ۆاندەيانىڭ عانا كەسىرىنەن بولماق: ۆاندەيا ون گەرمانيادان دا ءقاۋىپتى. فرانسيانىڭ ءومىر سۇرە الۋى ءۇشىن ۆاندەيانى قۇرتۋ قاجەت.
ءبۇل از ءسوزدىڭ ءوزى روبەسپەرگە جاعىپ كەتتى. سوندا دا ول:
— ءسىز، بۇرىن اۋليە اكەي بولدىڭىز-اۋ، وسى؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا، ازامات، — دەپ جاۋاپ قاتتى سيمۋردەن.
— مۇندا تۇرعان نە بار؟ — دەپ ءىلىپ اكەتتى دانتون. — اۋليە اكەي ءبىزدى جاقتاپ وتىرسا، جاي ادامنان قۇندىراق بولعانى. ريەۆوليۋسيا كەزىندە قوڭىراۋ مانەت پەن زەڭبىرەككە قالاي اينالسا، ءدىندار دا جاي ازاماتقا سولاي اينالماق.
— ەندى ۆاندەياعا ورالايىق، — دەدى روبەسپەر.
— ءيا، سوندا گاپ نەدە بولىپ تۇر؟ — دەپ سۇرادى سيمۋردەن.
— وندا الگى ۆاندەيادا نە بوپ جاتىر ءوزى؟
— ۆاندەيا كوسەم تاۋىپتى. ەندى ول قورقىنىشتى بولا باستادى، — دەپ جاۋاپ بەردى روبەسپەر.
— ول نەتكەن كوسەم، ازامات روبەسپەر؟
— لانتەناك دەگەن بىرەۋ، ءوزىن برەتان مۇراگەرىمىن دەپ مۇرنىن ءشۇيىرىپ جۇرگەن بۇرىنعى ماركيز.
سيمۋردەن ەلەڭ ەتتى.
— بىلەم، — دەدى ول — مەن ونىڭ ءدىني قاۋىمىندا اۋليە اكەي بولعانمىن. سودان سوڭ ءسال ويلانىپ، ءسوزىن تاعى جالعادى. — ءيا، ول قورقىنىشتى بولۋعا ءتيىس.
— شىنىندا دا قورقىنىشتى، — دەدى روبەسپەر. — ول دەريەۆنيالاردى ورتەپ، جارالىلاردى ءبىرجولا قۇرتىپ، تۇتقىنداردى ءولتىرىپ، ايەلدەردى اتىپ جۇرگەن كورىنەدى.
— ايەلدەردى دەيسىز بە؟
— ءيا. ونىڭ بۇيرىعى بويىنشا وزگەلەرمەن بىرگە ءۇش بىردەي بالانىڭ شەشەسى اتىپ تاستالعان. بالالاردىڭ نە كۇيدە ەكەنى بەلگىسىز... ءارى ول — ناعىز قولباسشى، اسكەري ونەردى بىلەتىن كىسى.
— ول راس، — دەدى سيمۋردەن. — گاننوۆەر سوعىسى كەزىندە—اق سولداتتار ول جايىندا: "جوعارىدا ريشەلە، تومەندە لانتەناك" دەيتىن. ناعىز باس كومانداشى لانتەناك بولاتىن.
روبەسپەر ايتا بەردى:
— مىنە، ءسويتىپ، سيمۋردەن ازامات، سول كىسى ءقازىر ۆاندەيادا ءجۇر.
— كوپتەن بەرى مە؟
— ءۇش اپتادان بەرى.
— ونى زاڭنان تىس دەپ جاريالاۋ كەرەك.
— ىستەلدى.
— ونىڭ باسىنا بايگە تىگۋ كەرەك.
— ىستەلدى.
— ونى ۇستاعان ادامعا اقشالاي كوپ سىيلىق بەرىلەدى دەپ ۋادە ەتۋ كەرەك.
— ىستەلدى.
— قاعاز اقشامەن ەمەس، التىنمەن.
— ىستەلدى.
— ونى گيلوتيناعا جونەلتۋ كەرەك.
— ىستەلەدى.
— مۇنى كىم ىستەمەك؟
— ءسىز.
— مەن بە؟
— ءيا، قوعامدى قۇتقارۋ كوميتەتى ءسىزدى بارشا ۋاكىلدىكپەن ۆاندەياعا دەلەگات ەتىپ جىبەرمەك.
— ماقۇل، — دەدى سيمۋردەن.
روبەسپەر ادامدى تەز تاڭدايتىن — بۇل مەملەكەت قايراتكەرىنە ءتان قاسيەت. ول الدىندا جاتقان قالىڭ قاعازدىڭ اراسىنان "ءبىرتۇتاس جانە اجىراماس فرانسۋز رەسپۋبليكاسى. قوعامدى قۇتقارۋ كوميتەتى" دەپ تاسقا باسىلعان باس تاقىرىبى بار بلانك الدى.
سيمۋردەن اڭگىمەسىن ساباقتاي ءتۇستى:
— ءيا، بۇل ۇيعارىمدى مەن قابىل الامىن. جايعا قارسى جاي اتىلماق. لانتەناك قاتىگەز — مەن دە قاتىگەز بولامىن. وعان ولىسپەي-بەرىسپەسكە سوعىس جاريالايمىن. ودان رەسپۋبليكانى ازات ەتەمىن... مەن سوندا كىمنىڭ جانىندا دەلەگات بولامىن؟
— لانتەناكقا قارسى جىبەرىلگەن ەكسپەديسيالىق وترياد كومانداشىسىنىڭ جانىندا، — دەپ جاۋاپ بەردى روبەسپەر. — تەك سىزگە ونىڭ اقسۇيەك ەكەنىن ەسكەرتۋگە ءتيىسپىن.
دانتون قوستاپ اكەتتى:
— وندا تۇرعان نە بار؟ تاعى دا شارتتىلىق. راس-اۋ، كىسى كۇلەرلىك ەمەس پە! اقسۇيەك! ونىڭ كەسىرى قانداي؟ اۋليە اجەيلەر تۋرالى نە ايتساق، اقسۇيەكتەر تۋرالى دا سونى ايتۋعا بولادى: ءبىزدى جاقتايدى ەكەن، دەمەك، جاقسى بولعانى. دۆورياندىق — ەسكىنىڭ سارقىنشاعى، سوندىقتان ونىڭ ماڭىزىن پە ءارى، نە بەرى اسىرەلەمەۋ كەرەك.
— ازامات دانتون، ازامات روبەسپەر، — سيمۋردەننىڭ داۋسى بايسالدى ەستىلدى. — سىزدەر اقسۇيەكتەرگە سەنىپ، بالكىم، دۇرىس ىستەپ وتىرعان شىعارسىزدار، ءبىراق حالىق ولارعا سەنبەيدى، ءارى ونىسى دۇرىس تا. اۋليە اكەيگە دۆوريانعا باس-كوز بولۋ تاپسىرىلعاندا ەكى بىردەي جاۋاپكەرلىك جۇكتەلەدى، سوندىقتان مۇندايدا اۋليە اكەي تايىنباۋعا ءتيىس.
— داۋ جوق، — دەدى روبەسپەر.
— ءارى ايتقانىنان قايتپاۋعا ءتيىس، — دەدى وعان ىلەسە سيمۋردەن.
—دۇرىس-اق، ازامات سيمۋردەن، — دەدى روبەسپەر. — ءسىز جاس جىگىتپەن ىستەس بولاسىز جانە جاسىڭىز ەكى ەسەدەي ۇلكەن بولعاندىقتان، ونى ىقپالىڭىزعا وپ-وڭاي الاسىز. ونىمەن ساناسا وتىرىپ، باعىت سىلتەۋ كەرەك. ءسىرا، ءوزى دارىندى وفيسەر بولسا كەرەك: اقپار بىتكەن وسىنى قۋاتتايدى. ونىڭ وتريادى ۆاندەياعا جورىق جاساۋ ءۇشىن رەين ارمياسىنان بولىنگەن كورپۋستىڭ قۇرامىنا كىرەدى. ول جاقىندا شەكارادان كەلدى. وندا اقىلى مەن ەرجۇرەكتىگى ارقاسىندا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن. ءوز كولونناسىن ۇزدىك باسقارادى. لانتەناك قارتقا ەكى اپتادان بەرى تىنىس العىزباي، تىقسىرىپ، الدىنا ساپ قۋىپ بارادى. اقىر سوڭىندا جاعاعا تىعىپ، تەڭىزگە توعىتپاق. لانتەناكتىڭ بويىندا داۋسىز تاجىريبە مەن جاۋىنگەر كارى تارلاننىڭ قۋلىعى بولسا، ونىڭ بويىندا جاس كومانديرگە ءتان ادۋىندى قايرات بار.
— بايقاۋىمشا، ول جىگىتتىڭ شىنىندا دا دارىن-قابىلەتى مول كورىنەدى، — دەپ قالدى سيمۋردەن.
— ءيا، اتتەڭ، ءبىر كەمشىلىگى بار.
بۇل ەسكەرتپە ماراتتىڭ اۋزىنان شىقتى.
— قانداي؟ — دەپ سۇرادى سيمۋردەن.
— مەيىربان جۇرەك، — دەپ جاۋاپ قاتتى دا، مارات ءسوزىن ءارى جالعاستىردى. — ول ۇرىستا قاتال دا، ۇرىستان سوڭ وسال تىم قايىرىمپاز. كەشىرىمشىل ءارى تارتىنشاق. ول موناح ايەلدەرگە ارا ءتۇسىپ، اقسۇيەكتەردىڭ ايەلدەرى مەن قىزدارىن قۇتقارىپ جىبەرەدى، تۇتقىندار مەن پوپتاردى بوساتىپ قويا بەرەدى.
— بۇل ۇلكەن قاتەلىك ەكەن، — دەپ كۇبىرلەدى سيمۋردەن.
— بۇل — قىلمىس، — دەپ تۇزەتتى مارات.
— كەي كەزدە، — دەپ ەسكەرتتى دانتون.
— كوبىنەسە، — دەدى روبەسپەر.
— ءارقاشان دەرلىك، — دەپ ءسوز قىستىردى تاعى دا مارات.
— وتان جاۋلارىمەن ءىسىڭ تۇسكەندە — ءارقاشان دا قىلمىس، — دەدى سيمۋردەن.
مارات وعان بۇرىلىپ قارادى:
— ازامات سيمۋردەن، روياليستەردىڭ كوسەمىن ەركىنە قويا بەرگەن رەسپۋبليكاشىل كوسەمگە نە ىستەر ەدىڭ؟
— اتىپ تاستاۋعا بۇيىرار ەدىم.
— نەمەسە گيلوتيناعا اتتاندىرار ەدى، — دەپ قالدى مارات.
— قالاعانىن تاڭداپ السىن، — دەدى سيمۋردەن. دانتون مىرس ەتتى.
— ماعان سالسا، ەكەۋىنىڭ جاقسىلىعى بىردەي.
— ساسپاعىن، — دەپ كۇڭك ەتتى مارات، — سەن ءالى ەكەۋىن دە بىردەي الارسىڭ. سونان سوڭ ونىڭ كوزى دانتوننان اۋىپ، سيمۋردەنگە قادالا قالدى: — ءجا، ءسويتىپ، ازامات سيمۋردەن، رەسپۋبليكاشىل كوسەم جازا باسسا، باسىن الۋعا بۇيىرار ما ەدىڭ؟
— جيىرما ءتورت ساعاتتىڭ ىشىندە.
— ەندەشە، روبەسپەردىڭ پىكىرىنە قوسىلامىن، — دەدى مارات. — قوعامدى قۇتقارۋ كوميتەتى ازامات سيمۋردەندى جاعالاۋ ارمياسىنىڭ ەكسپەديسيالىق كولونناسىنىڭ كومانديرىنە باس—كوز بولۋ ءۇشىن توتەنشە ۋاكىلدىكپەن كوميسسار ەتىپ جىبەرۋگە ءتيىس. ايتپاقشى، كومانديردىڭ اتى—ءجونى كىم؟
— ول — بۇرىنعى دۆوريانين، اقسۇيەك، — دەپ جاۋاپ بەردى روبەسپەر. ءسويتتى دە، قاعازدارىن اقتارا باستادى.
مەيلى، پوپ دۆورياننىڭ ءىزىن باعىپ ءجۇرسىن، — دەدى دانتون — مەن وقشاۋ العاندا دۆوريانعا دا، پوپقا دا سەنبەس ەدىم، ءبىراق ەكەۋىنىڭ باسى قوسىلا قالسا، ولاردان قورىقپايمىن: ولار ءبىر-بىرىنىڭ باسقان ءىزىن اڭدىپ جۇرمەك. سوندا ءبارى وڭىنان كەلمەك.
سيمۋردەننىڭ ماڭدايىندا ونە بويى جازىلماي، تۇنەرىپ تۇراتىن قىرتىس تەرەڭدەي ءتۇستى، ءبىراق بۇل ەسكەرتپەنى شىن مانىندە دۇرىس دەپ تاپسا كەرەك، ول ءتىپتى دانتونعا بۇرىلىپ تا قارامادى.
— مەنىڭ باقىلاۋىما بەرىلگەن ريەۆوليۋسياشىل اسكەر باسىنىڭ ەڭ العاش جاڭساق قادامى ءۇشىن ءولىم جازاسى كەسىلەدى، — دەدى ول قاتاڭ ۇنمەن.
روبەسپەر قاعازدان كوزىن الماي جاتىپ:
— ءا، مىنە، تاپتىم اتىن... ازامات سيمۋردەن، تاعدىرى سىزگە تاپسىرىلعالى وتىرعان جاس كوماندير — بۇرىنعى ۆيكونت. اتا-تەگى — گوۆەن.
سيمۋردەن سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى.
— گوۆەن! — دەدى ول قاپەلىمدە نە ايتارعا بىلمەي. ونىڭ لەزدە بوزارىپ كەتكەنى ماراتتىڭ نازارىنان تىس قالمادى.
— ۆيكونت گوۆەن! — دەپ ساسقالاقتاي قايتالادى سيمۋردەن.
— ءيا، — دەدى روبەسپەر.
— ال قالاي؟ — دەپ ءۇن قاتتى مارات ونان كوزىن ايىرماستان.
ءبارى ءبىر ءسات تىنا قالدى. سودان سوڭ مارات ءسوزىن جالعاستىردى:
— ازامات سيمۋردەن، ءوزىڭىز ايتقان شارت بويىنشا كومانداشى گوۆەننىڭ جانىنا كوميسسار بولىپ تاعايىندالۋعا كەلىسەسىز بە؟ توقتامعا كەلدىڭىز بە؟
-— كەلدىم، — دەپ جاۋاپ بەردى قاتتى سيمۋردەن، بۇرىنعىدان بەتەر ءوڭى قاشىپ.
روبەسپەر الدىندا جاتقان قالامدى الىپ، "قوعامدى قۇتقارۋ كوميتەتى" دەگەن تاقىرىبى بار بلانكىگە ءوزىنىڭ ءتۇپ-تۇزۋ قولتاڭباسىمەن تورت جول ءسوز جازىپ، قول قويدى دا، قاعاز بەن قالامدى دانتونعا سىرعىتتى. ول دا قولىن قويدى، سونان سوڭ ابدەن قۇتى قاشقان سيمۋردەننەن كوز جازباي وتىرعان مارات قولتاڭباسىن سالدى.
روبەسپەر قاعازدى قايتا قولىنا الىپ، ۋاقىتىن قويدى دا، سيمۋردەنگە بەردى. سيمۋردەن ونى وقىپ شىقتى:
رەسپۋبليكانىڭ ەكىنشى جىلى.
وسىمەن قوعامدى قۇتقارۋ كوميتەتىنىڭ ازامات سيمۋردەندى جاعالاۋداعى ارميانىڭ ەكسپەديسيالىق وتريادىنىڭ باستىعى ازامات گوۆەننىڭ جانىندا قۇزىرلى ۋاكىلدىگى بار كوميسسار ەتىپ تاعايىندالاتىنى كۋالاندىرىلادى.
روبەسپەر، دانتون، مارات.
28 ماۋسىم، 1793 جىل. مارات سيمۋردەن كۋالىكتى وقىپ تۇرعاندا ودان كوز جازباستان قاراپ وتىردى، سونان سوڭ وز-وزىنە سويلەگەندەي:
— مۇنىڭ ءبارىن كونۆەنتتىڭ دەكرەتىمەن نەمەسە قوعامدى قۇتقارۋ كوميتەتىنىڭ ايرىقشا قاۋلىسىمەن قۋاتتاۋ كەرەك بولادى، — دەدى كۇبىرلەپ.
— ءسىز قايدا تۇراسىز، ازامات سيمۋردەن؟ — دەپ سۇرادى روبەسپەر.
ساۋدا پالاتاسىنىڭ ۇيىندە.
ءماسساعان! مەن دە سوندا تۇرامىن، ەندەشە، — دەدى دانتون. ءوزىمىز ءتىپتى كورشى ەكەنبىز عوي.
روبەسپەر ءسوزىن ءارى جالعادى:
ءبىر مينۋتتى دا بوس جىبەرمەۋ كەرەك. ەرتەڭ ءسىز قوعامدى قۇتقارۋ كوميتەتىنىڭ بارلىق مۇشەلەرى قول قويعان رەسمي قاعاز الاسىز. ءبۇل قاعاز ارميا جانىندا جۇرگەن دەپۋتاتتارعا ءسىزدىڭ دايىندالعانىڭىزدى قۋاتتايدى. ءسىزدىڭ جەكە باسىڭىز بىزگە ءمالىم. سىزگە قۇزىرلى ۋاكىلدىك بەرىپ وتىرمىز. ءسىز گوۆەندى گەنەرال ەتە دە الاسىز، ەشافوتقا* جونەلتە دە الاسىز. تاعايىندالعانىڭىز تۋرالى بۇيرىقتى ەرتەڭ ساعات ۇشتە الاسىز. قاشان ءجۇرىپ كەتپەكسىز؟
ەرتەڭ ساعات تورتتە، — دەپ جاۋاپ بەردى سيمۋردەن. ولار وسىمەن قوش ايتىستى.
ال وسىدان ەكى كۇننەن سوڭ قوعامدى قۇتقارۋ كوميتەتى تۇتقىن قاراقشىلار مەن بۇلىكشىلەردىڭ قاشۋىنا قانداي دا ءبىر سەپتەسۋشىلىك ءۇشىن ءولىم جازاسىن كەسەتىن دەكرەتتى ۆاندەيانىڭ قالالارى مەن سەلولارىنا جاريالاپ، ونى قاتاڭ ورىنداۋ جونىندە شارتاراپقا جاسارلىق تاراتتى.
بۇل دەكرەت العاشقى قادام عانا بولدى. كونۆەنت ودان ءارى كەتتى. بىرنەشە ايدان سوڭ لاۆال قالاسى ۆاندەيالىق قاشقىندارعا قاقپاسىن اشقاننان كەيىن بۇلىكشىلەرگە باسپانا بەرگەن كەز كەلگەن قالا تالقاندالادى دەپ جارلىق ەتكەن دەكرەت جاريالانعان.
ەكىنشى جاعىنان، مۇنان بۇرىن ەۋروپانىڭ بارشا مونارحتارىنىڭ اتىنان ەميگرانتتاردىڭ تۇرتپەگىمەن جازىلعان گەرسوگ براۋنشۆەيگسكييدىڭ مانيفەسى بويىنشا قولىنداعى قارۋىمەن ۇستالعان كەز كەلگەن فرانسۋز اتىلادى جانە فرانسۋز كورولىنىڭ باسىنان ءبىر تال شاش جەرگە تۇسسە، پاريج جەرمەن-جەكسەن ەتىلەدى دەپ جاريالانعان بولاتىن.
ءۇشىنشى ءبولىم
ۆاندەيادا
ءبىرىنشى كىتاپ
ۆاندەيا
I. ورماندار
ول كەزدە برەتاندا قورقىنىشتى جەتى ورمان بولاتىن.
ۆاندەيا — پوپتاردىڭ بۇلىك شىعارعان جەرى. ءبۇل كوتەرىلىسكە سەپتەسكەن ورمان-توعاي بولدى. قايتەسىڭ، قاراڭعىلىققا كومەكتەسەدى دە.
برەتان اقسۇيەكتەرىنىڭ ءبىرىن جۇرت جەتى ورماننىڭ قوجايىنى دەپ اتايتىن. بۇل تاپ سول ۆيكونت دە-فونتەنە برەتان ءپرينسى بولاتىن. برەتان ورمانىنىڭ 1792 جىلدان 1800 جىلعا دەيىنگى تاريحى جەكە كىتاپ قۇراي الار ەدى؛ ول اڭىز سياقتانىپ تاريحقا، كولەمدى ۆاندەيا اۆانتيۋراسىنا ۇلاسا، استارلاسىپ جاتىر.
تاريحتىڭ دا، اڭىزدىڭ دا ءوز شىندىعى بار. ۆاندەيا كوتەرىلىسىنىڭ سىرىن تاريحتى اڭىزبەن تولىقتىرعاندا عانا تولىق تۇسىندىرۋگە بولادى. تاريح — تۇتاستىق ءۇشىن، ال اڭىز دارالىق ءۇشىن قاجەت.
تۋراسىن ايتساق، ۆاندەيا مۇنداي ەڭبەك سىڭىرۋگە ابدەن تۇرادى.
ۆاندەيا كوتەرىلىسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن وسىناۋ ىمىراسىز قاراما-قايشىلىقتى: ءبىر جاعىنان، فرانسۋز ريەۆوليۋسياسىن، ەكىنشى جاعىنان، برەتان شارۋاسىن كوزگە ايقىن ەلەستەتۋ كەرەك. يگىلىگىن تۇگەل قۇرتىپ جىبەرەردەي انتالاعان جاۋ قورشاۋىندا قالعان وركەنيەتتىڭ سۋىت شەرۋىمەن قاتار، وزىمەن بىرگە قيساپسىز جاقسىلىق اكەلە جاتقان پروگرەستىڭ؛ وسىناۋ قارىشتى ادىم، ءورشىل ەكپىنىمەن قاتار، تەڭدەسى جوق وسىناۋ ۇلى وقيعالارمەن قاتار -جابايى، ءوزىنىڭ ەگىنجايىنا، اۋلاسىنا، شاتىرى سابانمەن جابىلعان باسپاناسىنا ماتاپ-تاڭۋلى، توڭىرەكتەگى اۋىل بىتكەندى قوڭىراۋ داۋسىنان اجىراتاتىن، سۋدى ىشۋگە عانا پايدالاناتىن، سۇتپەن، كاشتان جاڭعاعىمەن تاماقتاناتىن شاشى جالبىراعان، كوك كوز، وزىنشە ءبىر ماڭعاز دا سابىرلى ادام تۇر. جىبەك ورنەك توگىلگەن بىلعارى كۇرتە كيگەن بۇل ادام ءبىر كەزدە ءوز اتا-بابالارى كەلتتەردىڭ بەت-اۋزىن بوياپ-بەزەگەنى سياقتى كيىم-كەشەگىن اشەكەيلەيدى جانە ءوزىنىڭ سەنور جەندەتىن قوجام دەپ قۇرمەت تۇتادى. ول وگىزىن ايداۋدى، شالعىسىن قايراۋدى، ەپتەپ-سەپتەپ جەر وڭدەۋدى، قاراقۇمىقتان شەلپەك ءپىسىرۋدى عانا بىلەدى. ول ەڭ الدىمەن سوقاسىن، سونان سوڭ اجەسىن قادىرلەيدى، ول ابزال قۇداي اناعا دا، ىزگى سيقىرشىعا دا، زالىم سيقىرشىعا دا سەنەدى. ول التار الدىندا دا، قۇم ورتاسىندا سوپايىپ تۇرعان ۇلكەن جۇمباق تاس الدىندا دا ءتاجىم ەتىپ، تىزە بۇگەدى. ءوز كورولدەرىن، ءوز مىرزالارىن، ءوز ءدىنباسىلارىن، ءوز ءبيتىن جاقسى كورەتىن بۇل ديقان، بالىقشى، براكونەر جايداق، قۇمايت جاعادا تەڭىز شۋىنا قۇلاق توسا، تۇنەرىڭكى ويعا كەتكەن كۇيى بىرنەشە ساعات تاپجىلماي تۇرۋعا بار. ەندى وسى ادامنىڭ قاسىنا فرانسۋز ريەۆوليۋسياسىن قاتار قويىپ، بۇل سوقىر ونىڭ نۇرىن اڭعارار ما دەپ وزىڭىزدەن سۇراپ كورىڭىزشى.
II. ادامدار
شارۋانىڭ تابان تىرەر ەكى نۇكتەسى بار. ءبىرى — ونى اسىرايتىن ەگىنجايى دا، ەكىنشىسى — ونى جاسىراتىن ورمان.
برەتان ورمانىنىڭ قانداي بولعانىن كوزگە ەلەستەتۋ وڭاي ەمەس: ول جۇرت مەكەندەگەن وڭشەڭ قالا بولاتىن. اعاش بۇتاعى مەن تىكەنەك بۇتا ۇيىسا وسكەن يت تۇمسىعى باتپاس قالىڭ جىنىس ءىشى تولعان جابايى قۇس، قاراڭعى تۇكپىر، ەلسىز، مەڭىرەۋ تىنىشتىق سەكىلدەنەتىن. ءبىراق كەنەتتەن، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا، اعاش بىتكەن قاعىپ تاستالسا، ءبۇل قاراكولەڭكەدە قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەگىدەي جىپىرلاپ جۇرگەن ادام كورىنەر ەدى.
ۇستىنە جالپاق تاس پەن قۋراي جابىلعان، جەر استىندا يىرىمشە كەڭەيىپ، اۋەلى تىپ-تىك تەمەن تۇسەتىن، سودان سوڭ جان-جاققا تارامدانىپ، قاراڭعى ۇڭگىرگە بارىپ تىرەلەتىن تاپ-تار دوڭگەلەك قۇدىقتار برەتاندىقتاردىڭ بوي تاسالار باسپاناسى ەدى.
ميدون ورمانىندا قاپتاعان ۇڭگىر مەن ەرسىلى-قارسىلى ادام جۇرگەن جەر استىنداعى قاتىناس جولدارى قازىپ تاستالعان ەڭ شەتكەرگى الاڭقايلاردىڭ ءبىرى "ۇلكەن قالا" دەپ اتالاتىن. ءۇستى تاپ وسىنداي ەلسىز، ال جەر استىندا جۇرت ءجيى مەكەندەگەن ەكىنشى ءبىر الاڭقاي "كورول الاڭى" دەلىنەتىن.
برەتاندا جەر استىنداعى بۇل ءومىر باعزى زاماننان باستالعان. مۇندا ادام ءوز تەكتەستەرىنەن ءاردايىم قاشىپ جۇرۋگە ءماجبۇر بولدى. ءبۇل جەردەگى ورمان-توعايدا اعاش تۇبىنەن قازىلعان ادام ءىنىنىڭ وسىنشاما كوپ بولۋى دا سوندىقتان.
ون بەسىنشى عاسىردا سەنورلار ۇيىمداستىرعان قاندى قىرعىن، ون التىنشى جانە ون جەتىنشى عاسىرلاردا — ءدىني سوعىستار، ون سەگىزىنشى عاسىردا — ادامداردى اۋلاۋعا باۋلىنعان وتىز مىڭ ءيتتىڭ ايتاقتالۋى — حالىقتىڭ كوزدەن تاسالانۋدى ءجون كورۋىنە سەبەپ بولعان نارسە، مىنە، وسىلار. بايىرعى حالىق كەلتتەردەن، كەلتتەر ريمدىكتەردەن باس ساۋعالاي، برەتاندىقتار نورمانداردان باس ساۋعالاي، گۋگەنوتتار حاتوليكتەردەن باس ساۋعالاي — ءبارى كەزەكپە-كەزەك اۋەلى ورمانعا، سونان جەر استىنا بارىپ تىعىلادى. حايۋاندار وسىلاي ەتەدى. تيرانيا حالىقتى، مىنە، قانداي حالگە ۇشىراتتى. ەكى مىڭ جىل بويى دەسپوتيزمنىڭ بارلىق تۇرلەرى — شاپقىنشىلىق، فەوداليزم، فاناتيزم، مەملەكەتتىك قازىنا — ىزگە تۇسكەن اڭشىداي-اق زارەسى ءزار تۇبىنە كەتكەن بەيشارا برەتاندى قۋدالاۋمەن بولدى، بۇل اياۋسىز قۋدالاۋشىلىق ءبىر تۇردە اياقتالار-اياقتالماستا ەكىنشى تۇردە قايتا باستالاتىن. سول سەبەپتى دە جۇرت جەر قويناۋىنا كىرىپ بوي تاسالادى.
بۇل ادامداردىڭ جان دۇنيەسىندە ءاردايىم اشۋمەن شەكتەس ۇرەي بۇعىپ جاتاتىن، ال فرانسۋز رەسپۋبليكاسى جاريالانعاندا ورمان-توعاي ىشىندە ولارعا ءىن اتاۋلى داپ-دايىن تۇردى. برەتان ەزگىگە قارسى شىققانداي-اق، ىقتيارسىز بوستاندىققا قارسى كوتەرىلىسكە اتتاندى. بۇل قۇلدارعا ءتان قاتەلىك ەدى.
III. ادامدار مەن ورمانداردىڭ ىمىرالاستىعى
نەلەر سۇمدىقتى باستان وتكەرگەن برەتان ورمانى تاعى دا ەسكى داعدىسىمەن بۇلىككە جاردەمدەسە باستادى: باعزى كەزدەگىشە بۇل جولى دا ۆاندەيا كوتەرىلىسىنە كومەككە كەلدى.
بۇل ورماننىڭ استىڭعى توپىراعى بوركەمىككە ۇقسايتىن. ول جەر استىنداعى جولداردىڭ، ىندەر مەن گالەرەيالاردىڭ كوزدەن تاسا قيساپسىز تىزبەگىمەن شۇرق تەسىك قازىپ تاستالعان.
مۇنداي ءىننىڭ ءارقايسىسىندا قىستىرىلىپ-قىمتىرىلىپ بەس-التى ادام تۇرادى. جەر استىنداعى بۇل باسپانالاردىڭ ەڭ ءبىر قولايسىزدىعى — وندا اۋا تىم تار، قاپىرىق بولاتىن.
بۇل شارۋا بۇلىگى زور شەبەرلىكپەن ءارى مەيلىنشە ۇتىمدىلىقپەن ۇيىمداستىرىلدى.
پەرتر ورمانىندا ادام داۋسى ەستىلمەيتىن، ادامنىڭ باسقان ءىزى ەش كورىنبەيتىن، سوعان قاراماستان وندا التى مىڭ ادامدىق وترياد تىعىلىپ جاتقان. ەلسىز كورىنەتىن مەلاك ورمانىندا سەگىز مىڭ قارۋلى قول بار ەدى. ال شىنىندا ونىڭ ەكەۋى دە برەتاندا ۇلكەن ورمان سانالمايتىن.
بۇل قالىڭ نۋعا اياق باسۋعا جاۋدىڭ جۇرەگى داۋالامايتىن. جەر استىنداعى قۇجىناعان قۋىسقا جاسىرىنىپ، جاۋىنگەرلەر قاپتاپ جۇرگەن وسىناۋ الدامشى قالىڭ جىنىس ريەۆوليۋسيانىڭ زىلدەي تابانىنىڭ تەگەۋرىنىمەن ازامات سوعىسى بۇرقاقشا اتقىلاپ جاتقان استىرتىن ءداۋ ۇلپا تارىزدەس.
اڭداۋسىز باتالوندار جاۋدىڭ باسقان ءىزىن اڭدىپ تۇراتىن. بىرەسە تابان استىنان سوراڭ ەتىپ، بىرەسە جەر استىنا كەيىن سۇڭگىپ، بىرەسە تۇيدەك-تۇيدەك توبىر بولىپ شىعا كەلىپ، بىرەسە اپ-ساتتە قايتادان جىم-جىلاس جوق بولىپ، ءارى كەزبە، ءارى اككى استىرتىن ارميالار رەسپۋبليكاشىل وتريادتاردىڭ اياعىنا ورالا ءجۇردى دە قويدى. ولار لەزدە شاڭ-توزاڭعا اينالاتىن قۇلاما، كىشىرەيە الاتىن الپامسا، ۇرىس كەزىندە - الىپ، جاسىرىنا قالسا -ەرگەجەيلى، كورتىشقاننىڭ قۋلىعىنا باسار كەسىرتكە دەرلىك.
ۇلكەن ورماندارعا قوسا تولىپ جاتقان شوق توعايلار مەن بۇتالار دا بولاتىن. قالا ماڭىندا اۋىلداردىڭ جاپاتارماعاي ورنالاساتىنى سياقتى، ۇلكەن ورماننىڭ توڭىرەگىنە دە كىشىگىرىم تال-بۇتا قاپتاپ وسەدى. ورماندار وسىنداي شاشىراڭقى توعايلىقتار ارقىلى ءوزارا بايلانىسىپ لاگەرلەرىنە اينالعان پوسەلكەلەر؛ اياقتان شالار تۇزاق بولار قورشاۋلى اۋلاسى بار فەرمالار؛ اينالاسىنا ور قازىلىپ، بيىك پاليسادالار تۇرعىزىلعان قوراجايلار، مىنە، وسىنىڭ ءبارى رەسپۋبليكاشىل ارميالار ءتۇسىپ قالىپ جۇرگەن قالىڭ توردىڭ تۇيىندەلەر تۇزاقتارى بولاتىن.
تال-بۇتا مەن پوسەلكەلەرىن قوسا وسىناۋ الاسا ورمان تۇتاس العاندا "شوق ورماندار" دەپ جالپىلاما اتالاتىن. ءبىز پاريج باتالونى ءتىنتۋ جۇرگىزگەن كەزدە وسى كىتاپتىڭ ءبىرىنشى تاراۋىندا تانىسقان سودرەي ورمانى دا سونىڭ قۇرامىنا كىرەتىن.
بۇل ورماندار مەن سيرەك توعايلاردىڭ كەيبىرەۋىندە كوسەم ۇڭگىرىنىڭ توڭىرەگىنە ۇيمە-جۇيمە ورنالاسقان جەر استىنداعى شاعىن دەريەۆنيالار عانا ەمەس، اعاش تاساسىنداعى الاسا لاشىقتاردان تۇراتىن ناعىز پوسەلكەلەر دە بولاتىن. كەيدە مۇنداي پوسەلكەلەردىڭ كوپتىگى سونشا — ورمان ىشىندە بىقىپ جاتاتىن. ولاردى كوبىنەسە تۇربادان شىعىپ جاتقان تۇتىنگە قاراپ اڭعارۋعا بولار ەدى.
ايەلدەر لاشىقتاردا، ال ەركەكتەر جەر استىنداعى مەكەندەردە تۇردى. سوعىس كەزىندە ولار تابيعي ۇڭگىرلەردى دە، كەلتتەردىڭ جەر استىنداعى ەجەلگى جولدارىن دا پايدالاناتىن. جەر استىندا جاسىرىنىپ جاتقان ەركەكتەرگە ايەلدەرى تاماق تاسيتىن. جەر استىندا ۇمىت قالعان ادامداردىڭ اشتان ولگەن كەزدەرى دە بولدى. بۇلار باسپانا-قۇدىقتىڭ قاقپاعىن اشا الماي قالعان ادامدار-تۇعىن. ادەتتە قۋراعان بۇتاق پەن مۇك جابىلعان مۇنداي قاقپاقتاردىڭ شەبەر جاسالاتىنى سونداي، سىرت قاراعاندا شوپ استىنان مۇلدە بايقالمايتىن، ءبىراق ىشتەن وڭاي اشىلىپ-جابىلاتىن. جەر ۇلكەن ساقتىقپەن قازىلاتىن: قازىلعان توپىراق جۋىق ماڭداعى قارا سۋعا تاستالاتىن. جەر استىنداعى مەكەندەردىڭ قابىرعاسى مەن ەدەنىنە پاپوروتنيك پەن مۇك توسەلەتىن. مۇنداي باسپانالار "لوجا" دەپ اتالاتىن. وندا جاقسىلاپ جايعاسۋعا بولاتىن، ءبىراق، ارينە، جارىقسىز، وتسىز، اۋاسىز، ال كەيدە ءتىپتى تاماقسىز كۇنەلتۋگە تۋرا كەلەتىن.
ەرەكشە ساقتىقپەن بولماسا جەر استىنان شىعۋ ءقاۋىپتى ەدى: ءوتىپ بارا جاتقان رەسپۋبليكاشىلار وتريادىنىڭ تابان استىنان شىعا كەلۋى ابدەن ىقتيمال-تۇعىن. بۇل قورقىنىشتى ورمان: ەكى بىردەي تۇزاق ەدى. كوكتەر وندا جۇرۋگە قورىقسا، اقتار باس كوتەرۋگە باتىلى بارمايتىن.
ءىV. جەر استىنداعى ءومىر
مۇنداي ۇڭگىردە وتىرعان ادامداردىڭ ءىشى پىسىپ، زەرىگەتىن. كەي تۇندەرى ولار قاۋىپ-قاتەرگە قاراماستان سىرتقا شىعىپ، بي بيلەۋگە تاياۋداعى جاسىل كوگالداردىڭ بىرىنە باراتىن. الدە ۋاقىت وتكىزۋ ءۇشىن دۇعا وقيتىن. جان شۋان جاۋىنگەرلەرىنە كۇن بويى تاسپيىق ساناتتىرىپ قويادى ەكەن.
جازدا وراق مەيرامى جاقىنداعاندا شارۋالاردى جەر استىندا ۇستاپ تۇرۋ قيىننىڭ-قيىنى-تۇعىن. كەيبىرەۋلەرىنىڭ وزىندىك ەرەكشە تالعامى دا بولاتىن. ءبىر ۆاندەيالىق ايەلشە كيىنىپ، تەاترعا باراتىن، كەيىن ىنىنە قايتىپ ورالاتىن دەسەدى جۇرت.
مۇنداي ومىرگە شىداي الماي، مولادان تۇرمەنى ارتىق كورىپ، كەيبىرەۋلەر تۋرا اجالعا اتتاناتىن.
كەي كەزدەرى ۇڭگىردىڭ قاقپاعى ءسال اشىلىپ، وندا وتىرعان ادامدار ەش جەردە وق اتىلىپ جاتقان جوق پا ەكەن دەپ تىڭ تىڭدايتىن جانە وقتىڭ داۋسىنا قاراي شايقاستىڭ بارىسىن قاداعالايتىن. ولار رەسپۋبليكاشىلاردىڭ وقتى دۇركىن-دۇركىن، ال روياليستەردىڭ بىر-بىرلەپ اتاتىنىن بىلەدى. دۇركىن-دۇركىن اتىلعان وق داۋسى كەنەت تىنا قالسا، ءبۇل روياليستەردىڭ تالقاندالعانىن بىلدىرەتىن؛ بىر-بىرلەپ اتىلعان وق داۋسى سەمبەي، الىستاپ بارا جاتسا، بۇل روياليستەردىڭ جاۋدى قۋىپ بارا جاتقانىن اڭعارتاتىن. اقتار تالقاندالعان دۇشپاندى ءاردايىم وكشەلەي قۋاتىن دا، كوكتەر ەشقاشان قۋمايتىن، سەبەبى ەل ولارعا قارسى بولاتىن.
بۇل جەر استىنداعى جاۋىنگەرلەر كوپ نارسەدەن كەرەمەت حاباردار ەدى. ولاردىڭ بىر-بىرىمەن قانشالىقتى تەز بايلانىسىپ، قارىم-قاتىناسى قانشالىقتى قۇپيا ساقتالعانىنا سەنۋدىڭ ءوزى قيىن. ولار كوپىر اتاۋلىنى قيراتىپ، كولىك اتاۋلىنى دوعارىپ تاستاسا دا، بىر-بىرىنە ءبارىن حابارلاپ، ءبىر-بىرىن ساقتاندىرۋ ءتاسىلىن ءبارىبىر تابا بىلەتىن. بۇكىل ەلدە، ورماننان ورمانعا، اۋىلدان اۋىلعا، فەرمادان فەرماعا، لاشىقتان لاشىققا، بۇتادان بۇتاعا ءوزارا الماسىپ تۇراتىن بارلاۋشىلار كۇزەتى قويىلعان.
بەت ءپىشىنى ەشقانداي سەزىك تۋدىرمايتىن اڭقاۋ دا اڭعال كەلگەن الدەبىر مۇجىق قۋىس تاياققا تىعىپ شۇعىل مالىمەت الىپ، ءوتىپ كەتە بەرەتىن.
قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ بۇرىنعى مۇشەسى بوەتيدۋ مۇنداي وكىلدەردى جاڭا ۇلگىدەگى رەسپۋبليكالىق تولقۇجاتپەن جابدىقتاپ تۇردى، وعان تەك كىسىنىڭ ءاتى-جونىن عانا جازۋ كەرەك-تى. ءبۇل وپاسىزدىڭ قولىندا مۇنداي ءتولقۇجاتتاردىڭ بۋما-بۋماسى بولدى. جۇرت بۇل تولقۇجاتتارمەن بۇكىل برەتاندا ەمىن-ەركىن سايرانداپ ءجۇردى. ولاردى تاۋىپ ۇستاۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ءتورت ءجۇز مىڭنان اسا ادامعا بەلگىلى قۇپيا قاستەرلەي ساقتالىپ كەلدى.
كوتەرىلىسكە شىققان ولكەنىڭ ءبىر عانا ورتاق جۇيكەسى بارداي، دەمەك، برەتان شەڭبەرىندە جەردىڭ قانداي دا ءبىر نۇكتەسىندەگى تەربەلىس ونىڭ ءون بويىن شارلاپ وتەتىن. حابار بۇل ولكەگە كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جايىلاتىن. بۇعان قۇستاردىڭ ءبىر قاتىسى بار-اۋ دەپ ويلاۋعا دا بولاتىنداي. "ولاردا تەلەگراف بارعا ۇقسايدى" دەپ جازدى رەسپۋبليكاشىل گەنەرالداردىڭ ءبىرى.
ءار قاۋىمنىڭ ءوز جەتەكشىسى بولدى. مەنىڭ اكەم وسى سوعىسقا قاتىسقان ادام، دەمەك، مەن بۇل سوعىس تۋرالى كۋاگەردىڭ سوزىمەن ايتىپ بەرە الامىن.
V. ولاردىڭ ءومىرى سوعىسپەن وتەدى
جۇرتتىڭ كوبىسى نايزامەن قارۋلانعان. دەگەنمەن تىم ءتاۋىر اڭشى كارابيندەر دە بارشىلىق. برەتان براكونەرلەرى مەن كونترابانديستەرىنەن اسقان اتقىش بولعان ەمەس. ولار جۇرەك جۇتقان وجەت جاۋىنگەرلەر ەدى. ءۇش ءجۇز مىڭ ادامدىق جاساق قۇرۋ تۋرالى دەكرەت التى ءجۇز دەريەۆنيادا دابىل قاقتىردى. ءورت جان-جاقتان ءبىر مەزگىلدە لاۋلاي كوتەرىلدى. العاشقى كۇركىر 1792 جىلى-اق 8 شىلدەدە قۇلازىعان كەر-بادەر جازىعىندا ەستىلدى. روياليستەر قىرىپ-جويامىز دەپ قوقان-لوقى جاساپ، قولىنا قارۋ ۇستاي الاتىنداردىڭ ءبارىن باس كوتەرۋگە ءماجبۇر ەتتى. جۇرتتى جاپاتارماعاي كوتەرۋگە پالەندەي كۇش جۇمساۋدىڭ كەرەگى دە بولمادى. رەسپۋبليكاعا انت بەرگەن قايداعى ءبىر اۋليە اكەي جيھاز ساۋىتىنا قارا مىسىقتى كۇنى بۇرىن سالاتىن دا، ناماز كەزىندە مىسىق الگى جەردەن كەنەتتەن سۋماڭ ەتىپ شىعا كەلەتىن. شارۋالار: "الباستى! الباستى!" دەپ ايعايلاسىپ، توڭىرەك ءبىر ادامداي اياعىنان تىك تۇراتىن. ۋاعىز ورىندارى وسىلايشا ءورت وشاعىنا اينالىپ جاتتى.
ءار بۇلىكشى كوكتەرگە شابۋىل جاساۋ ءۇشىن دە، قاشقاندا ور-وردان قارعىپ ءوتۋ ءۇشىن دە وزىمەن بىرگە ون بەس فۋتتىق ۇزىن سىرىق الىپ ءجۇردى. مۇنى ول ۇرىستا دا پايدالاناتىن. ۇرىس دالاسىندا، ءتىپتى جاپپاي الىس-جۇلىس نەمەسە شابۋىل كەزىندە دە، شارۋالارعا كرەست نە شىركەۋ ۇشىراي قالسا، بەرى جۇرەلەي وتىرىپ، زۋلاعان كارتەچ استىندا ناماز وقيتىن، ءسويتىپ، ءتىرى قالعاندارى ناماز وقىپ بولىسىمەن جاۋعا دۇرسە قويا بەرەتىن. ولار مىلتىقتارىن جۇگىرە وقتاپ، زور شەبەرلىك تانىتاتىن.
ولاردى نەگە دە ناندىرۋعا بولار ەدى. قايداعى ءبىر ءدىنباسى ولارعا تارامىسپەن كۇنى بۇرىن تاڭىپ تاستالعاندىقتان، موينىنا قىزىل جولاق ءىز تۇسكەن ەكىنشى ءبىر ءدىنداردى كورسەتىپ، "مىنە، گيلوتينا باسىن كەسكەن ادام قايتا ءتىرىلىپتى" دەسە، انالار يلانىپ قالاتىن. قانشاما كەرەمەت نارسە بولسا دا، كەتكەن سۋ قاراڭعىلىق دەسەڭىزشى!
ولاردىڭ كەيدە سەرىلىگى دە ۇستاپ كەتەتىن. مىسالى، ولار كەسكىلەگەن قىلىش استىندا، ۋىسىنان تۋىن شىعارماي ءولىپ كەتكەن رەسپۋبليكاشىلاردىڭ تۋ ۇستاۋشىسى فەسكىنى سىي-سياپاتپەن جەرلەدى. ىلكىدە ولار زەڭبىرەكتەن قورقاتىن، سودان سوڭ وعان شوقپارمەن تايسالماي تاپ بەرەتىندى شىعاردى، ءتىپتى وقتا-تەكتە توتەپ بەرىپ، بەتىن قايتارىپ تا ءجۇردى. ولاردىڭ العاشقى ولجاسى وزدەرى "ۋاعىزشى" دەپ اتاپ كەتكەن تاماشا قولا زەڭبىرەك بولدى. سودان كەيىن ولار ءدىني سوعىستاردان قالعان ۇستىنە اۋليە قىزدىڭ سۋرەتى ويمىشتاپ سالىنعان ەكىنشى ءبىر زەڭبىرەكتى قولعا ءتۇسىردى. بۇل زەڭبىرەكتى ولار "ماري-اننا" دەپ اتادى. ولاردى فونتەنەدەن ءتۇرىپ شىققاندا "ماري-اننانى" تارتىپ العان، وندا ونىڭ توڭىرەگىندە تابان تايدىرماستان التى ءجۇز شارۋا جان تاپسىرعان.
كەيىنىرەك ولار فونتەنەنى قايتا الىپ، "ماري-اننانى" كايتا قولعا ءتۇسىردى دە، ونى گۇل شوعىمەن بەزەندىرىپ، جولشىباي كەزدەسكەن ايەلدەردىڭ بارىنە سۇيگىزىپ، گەربىلى ليلياسى بار جەلبىرەگەن تۋ استىندا ءوز لاگەرىنە اكەتتى. ءبىراق ەكى زەڭبىرەك، سونان سوڭ ءتىپتى ءتورت زەڭبىرەك تە ازدىق ەتتى. ناندەيانىڭ ەكى كوسەمى بورەنەدەن تولىپ جاتقان زەڭبىرەك جاساپ، كانونيرلەردىڭ ورنىنا سولداتتاردىڭ قاراقشىسىن قويىپ، وزدەرى ءماز بولا كۇلگەن وسى "ارتيللەريانىڭ" كومەگىمەن بىردە كوكتەردى شەگىنۋگە ءماجبۇر ەتكەن. ءبۇل ولاردىڭ ەڭ جارقىن كەزەڭى - تابىستى كەزەڭى بولاتىن. كەيىننەن ولار اعىلشىن تاڭباسى سوعىلعان ەكى زەڭبىرەكتى ۇرىس دالاسىنا ماسقارالىقپەن تاستاي قاشتى. ول كەزدە انگليا فرانسيا پرينستەرىنە اقشا مەن قارۋ-جاراق بەرىپ كەلگەن. بۇلىكشىلەر "جاساسىن اعىلشىندار!" دەپ اتوي سالاتىن.
دۇشپان قالالارىن باسىپ العاندا توناۋشىلىق تا بولماي تۇرمايتىن. قۇدايشىل شارۋالار باۋكەسپە ۇرى بولىپ الدى. ۆاندەيالىقتار شولەنى توناپ، شاللاندى تاس-تالقان قىلدى. گرانۆيلدە ساتسىزدىككە ۇشىراعان سوڭ ولار ۆيل-دەنىڭ بىتشىتىن شىعاردى. كوكتەرگە قوسىلعان شارۋالاردى "ياكوبينشىل قۇيىرشىقتار" دەپ اتاپ، ورشەلەنە قىرىپ جويدى. ولار ۇرىس سالۋدى سولداتتارشا، كىسى باۋىزداۋدى قاراقشىلارشا جاقسى كورەتىن. "جۋان قارىنداردى"، ياعني قالا بۋرجۋالارىن اتىپ ولتىرگەندە ماسايراپ، راحاتتانىپ قالاتىن: مۇنى ولار "كوڭىل كوتەرۋ" دەپ اتايتىن. فونتەنەنىڭ جانىندا ولاردىڭ پاتەرى ءبىر قارتتى تۇرعان ورنىندا قىلىشپەن تۋراپ سالدى. سەن-جەرمەنسيۋر-يلدە ولاردىڭ ءبىر كوسەمى، دۆوريانين، اۋىل قاۋىمىنىڭ پروكۋرورىن مىلتىقپەن اتىپ ءولتىرىپ، ساعاتىن قالتاسىنا سالىپ الدى. ماشكۋلدە رەسپۋبليكاشىلاردى ءالسىن ءالى، كۇنىنە وتىز ادامنان جويىپ وتىردى. ءبۇل بەس اپتاعا سوزىلدى. ولىمگە كەسىلگەن وتىز ادامنىڭ وسىنداي ءار لەگى "تاسپيىق" دەپ اتالاتىن. ولاردى كۇنىلگەرى قازىلعان ورعا تەرىس قاراتىپ قويىپ اتاتىن. اتىلعاندار ورعا كەيدە شالاجانسار كۇيدە قۇلايتىن، ءبىراق ولاردى ءبارىبىر كومىپ تاستايتىن. ءبىر رەسپۋبليكاشىلدىڭ، وكرۋگ پرەزيدەنتىنىڭ ەكى قولىن ساۋساق تۇبىنەن ارامەن كەسىپ تاستاعاندارى دا بار. رەسپۋبليكاشىل تۇتقىنداردىڭ قولىنا شەتى قيعىر كىسەن كيگىزەتىن. ولاردى اڭشىلاردىڭ كەرنەيىن تارتىپ، قالا الاڭدارىندا ون-ونداپ ءولتىرىپ جاتتى. شارەتتى قوسا ورتەپ جىبەردى. راس، ول كەزدە رەسپۋبليكاشىل كاررە دە راقىمسىز بولدى... اق تەررورعا كوكتەر دە تەررورمەن جاۋاپ بەردى.
ۆاندەيا ارمياسىندا ءبىر ءجۇز ەلۋ ءتورت ديۆيزيا بولدى. ءبۇل اسكەرلەر دۇشپاندى دۇرىس قورشاي بىلەتىن. ولاردىڭ ءبىر كۇندە رەسپۋبليكاشىلاردىڭ ون ءتورت لاگەرىن تالقانداپ ۇلگەرگەنى دە بار.
بۇل ادامدارعا مىلتىق پاترونى ون سومنان قىمبات ەدى. لي ولار وز شاتىرىنان كوز جازىپ قالعاندا بالاشا ەڭىرەيتىن. ولار ۇرىس دالاسىنان قاشۋعا ۇيالمايتىن. مۇندايدا كوسەمدەرى: "باشماقتى لاقتىرىڭدار، تەك مىلتىقتى ساقتاي كورىڭدەر!" دەپ ايعايلايتىن. ءوق-دارى جەتپەي قالعاندا ولار ناماز وقىپ، رەسپۋبليكاشىل ارتيللەريانىڭ ءوق-دارى جاشىكتەرىن توناۋعا اتتاناتىن. كەيىنىرەك ۆاندەيالىقتار اعىلشىنداردان مىلتىق ءدارىسىن سۇرايتىن بولدى. ولار جارالىلارىن بيىك ەگىن اراسىنا نەمەسە پاپوروتنيك ىشىنە جاسىراتىن، ال ۇرىس بىتۋگە تايانعاندا ولاردى الىپ كەتۋگە ىزدەپ كەلەتىن. اسكەري فورما دەگەننىڭ ەش كەرەگى بولمادى. كوپشىلىگى جىرىم-جىرتىق كيىممەن ءجۇردى. ءبارى — شارۋالار دا، دۆورياندار دا — قولعا نە تۇسسە، سونى كيدى. ءبارىنىڭ ۇستىندە .اق بەلبەۋ مەن بانت تاعىلعان بوكەباي بولاتىن.
اسكەر باستىقتارى دا سولداتتار سەكىلدى كوبىنەسە نادان كەلەتىن. اتاماندارى ءبىرىن-بىرى كورە المايتىن. قىردان كەلگەن جەتەكشىلەر: "تاۋلىق جەتەكشىلەر قۇرىسىن!" دەپ ايعايلايتىن. ولاردىڭ اتتى اسكەرى بولدى ءارى ونى قۇرۋدىڭ ءوزى قيىن دا ەدى. ولاردىڭ كەيبىرى ۇلدارىن بەرۋگە ءازىر بولعان، ات سۇراي قالسا، ماڭىنا جولاتپايتىن. ولاردا قارۋ-جاراق دەگەندە وڭشەڭ شالعى، سىرىق، ايىر، ەسكىلى-جاڭالى مىلتىق، اڭشىنىڭ كەزدىگى، ىستىك، ۇشى تەمىر نەمەسە اينالا ەگە قادالعان شوقپار بولاتىن. كەيبىرى موينىنا ادام سۇيەگىنەن كرەست تاعىپ ءجۇردى. ولار تۇس-تۇستان — ورماننان، ءدوڭ استىنان، ساي-سالادان — تۇتقيىلدان اتوي سالا ۇمتىلىپ، دۇشپاندى قورشاپ الاتىن، مىلتىقپەن اتقىلاپ، نايزامەن تۇيرەلەپ، قىلىشپەن كەسكىلەيتىن دە، دەمدە جان-جاققا بىتىراي قاشىپ، جوق بولاتىن.
رەسپۋبليكاشىل قالالاردىڭ ۇستىمەن وتكەندە ولار ەڭ الدىمەن بوستاندىق اعاشىن تۇپ-تامىرىمەن جۇلىپ تاستاپ، ورتەپ جىبەرەتىن دە، جانىپ جاتقان وتتى اينالىپ، قول ۇستاسا بي بيلەيتىن. ءبارىنىڭ ءايلا-تاسىلى تۇندە جورتاتىن جىرتقىش اڭداردىڭ ايلا-تاسىلىندەي ەدى. ۆاندەيالىقتار ادەتتە ءاردايىم تۇتقيىلدان قيمىلدايتىن. ولار ءۇن-تۇنسىز، مۇلدە سىبىس شىعارماستان، بىردە-بىر بۇتاقتى قوزعاماي، جولشىباي ءشوپتى جاپىرماي ون بەس لە جۇرە الاتىن. كەش تۇسىسىمەن اتاماندار ەرتەڭگە، قاي جەردە رەسپۋبليكاشىل كۇزەتتەرگە تاپ بەرۋ جونىندە كەلىسۋ ءۇشىن اسكەري كەڭەسكە جينالاتىن، ءبارىن كەلىسىپ العان سوڭ بۇكىل وترياد مىلتىقتارىن وقتاپ، نامازدارىن وقىپ، سونسوڭ باشماقتارىن شەشەتىن دە، دەمىن ىشتەن الا، قاراڭعىدا جەمتىك اڭدىعان مىسىقشا تىسىر بىلدىرمەي، ورمان-توعايلاردىڭ اراسىمەن شۇباي جونەلەتىن.
كوتەرىلىسكە اتتانعان ۆاندەيادا ايەلدەر مەن بالا-شاعانى قوسقاندا كەمىندە بەس ءجۇز مىڭ ادام بار-تۇعىن.
ولارعا فەدەراسياشىلار كومەكتەستى. جيروندا ۆاندەيانىڭ سىبايلاسى بولعاندىقتان، بۇلىكتى قوزدىرا، وتقا ماي تامىزىپ وتىردى.
ءوزى ەكى ۆاندەيا: ورمان ىشىندە ۇرىس سالعان ۇلكەن ۆاندەيا جانە بۇتا اراسىندا ۇرىس سالعان كىشكەنتاي ۆاندەيا بولاتىن. وسىنىسىنا قاراپ شارەتتى* جان شۋاننان اجىراتۋعا بولۋشى ەدى. باسكەسەر شارەت ماركيز دەگەن تيتۋلمەن، كورول اسكەرلەرىنىڭ گەنەرال-لەيتەنانتى دەگەن شەنمەن جانە اۋليە ليۋدوۆيك وردەنىمەن ناگرادتالعان-دى. جان شۋان سول جان شۋان كۇيىندە قالدى.
ناعىز ۆاندەيا — ءوز ۇيىندە قالعان ۆاندەيا: مۇندا ول سوققى دا دارىتپايتىن، ۇستاتپايتىن دا. ءوز جەرىندە ۆاندەيالىق ءارى ەگىنشى، ءارى كونترابانديست، ءارى سولدات، ءارى براكونەر، ءارى ەرىكتى اتقىش، ءارى شوشقا باعۋشى، ءارى قوڭىراۋ قاعۋشى، ءارى بەيبىت تۇرعىن، ءارى تىڭشى، ءارى قانىشەر، ءارى تاسپيىقشى، ءارى ورمانداعى حايۋان ىسپەتتەس. ءبىراق ۆاندەيا شەڭبەرىنەن شىعۋعا تىرىسقان ارەكەت جەڭىلىسكە ۇشىراتۋعا ءتيىس ەدى.
ۆاندەيا كوتەرىلىسى ساتسىزدىككە ۇشىرادى دا.
بۇكىل ۆاندەيا سوعىسىنىڭ ءمانىن تۋعان اۋىل جانە وتان دەگەن ەكى سوزدەن ۇعىنۋعا بولادى. بۇل — ەكى يدەيانىڭ — جەرگىلىكتى جانە بارشاعا ورتاق يدەيانىڭ دۇشپاندىعى. بۇل اۋىل تۇرعىندارىنىڭ پاتريوتتارعا قارسى شىعۋى. بۇل — مەڭىرەۋ تۇكپىردەگى كاتوليكتىك قاۋىم ۇلدارىنىڭ وتان پەرزەنتتەرىنە قارسى شىعۋى.
VI. ۆاندەيا برەتاننىڭ تۇبىنە جەتتى
برەتان — ەجەلگى بۇلىكشى. ول ريەۆوليۋسيامەن نەمەسە مونارحيامەن، رەسپۋبليكانىڭ وكىل دەلەگاتتارمەن نەمەسە گەرسوگتارمەن جانە پەرلەرمەن، كورولدەردىڭ امىرشىلەرىمەن كۇرەسسىن، قاعاز اقشا شىعارۋعا قارسى نەمەسە ءتۇز سالىعىنا قارسى كۇرەسسىن، كورولگە قارسى نەمەسە كورولدى جاقتاپ كوتەرىلىسكە شىقسىن — ءبارىبىر سول باياعى برەتان سوعىسى: جەرگىلىكتى رۋحتىڭ ورتالىق رۋحپەن سوعىسى بولدى.
ەسكى برەتان پروۆينسيالارىن اعىنسىز توعانمەن سالىستىرۋعا بولاتىن: ءبۇل تۇيىق سۋ قاسارىسا اقپايتىن، ۇستىنەن ەسىپ وتكەن جەل ونى سالقىنداتا سەرگىتپەيتىن، قايتا لايلاي تۇسەتىن. كورول وكىمەتىنىڭ نە رەسپۋبليكاشىل ۇكىمەتتىڭ تاراپىنان بولسىن، ورتالىق پاريج ءاردايىم تۇرتكى بەرگەن سايىن ءبۇل تۇرتكى بوستاندىققا نە وزبىرلىقتا قارسى باعىتتالسا دا — برەتان ودان جاڭالىقتى سەزىنە ورە تۇرەگەلەتىن. "مازامىزدى شۇقىماڭدار! بىزدەن كەرەگى نە سەندەرگە؟" دەپ دالا تۇرعىنى ايىرعا، ال توعاي تۇرعىنى كارابينگە جارماساتىن. نەتكەن تاسساڭىراۋلىق. نەتكەن سۇرقيا تۇسىنبەستىك.
ۆاندەيا جوق نارسە ءۇشىن ءوزىن-وزى قىلعىندىرىپ، ەگويزمگە بولا ءوزىن-وزى قۇربانعا شالىپ كەلدى، قالتقىسىز قاھارماندىعىن ەسەپسىز، ستراتەگياسىز، تاكتيكاسىز، جوسپارسىز، ماقساتسىز، جاۋاپسىز، باسسىز قورقاقتارعا بولا جۇمسادى. ءوزىن جارىقتان تاسالاۋ ءۇشىن قاراڭعى قاپاس مۇنارا تۇرعىزۋعا تالپىندى؛ ناداندىق اقيقاتقا، پاراساتقا، قۇقىققا، ادىلدىككە، بوستاندىققا تاباندىلىقپەن، اقىماقتىقپەن ءارى تاڭعاجايىپ قارسىلىق كورسەتىپ كەلدى. ۆاندەيا — سەگىز جىل بويى فرانسياعا تونگەن ءقاۋىپ؛ كۇيزەلگەن ون تورت دەپارتامەنت، ويراندالعان دالا، تىپ-تيپىل بولعان ەگىنجاي، وتقا ورانعان دەريەۆنيالار، قيراعان قالالار، تونالعان باسپانالار، قىرىلعان ايەلدەر مەن بالالار، سابان توبەدە لاپىلداعان الاۋ، جۇرەككە سۇعىلعان سەمسەر، وركەنيەت قۇبىجىعى، اعىلشىنداردىڭ ماياعى — بۇل سوعىستىڭ، اكە ولتىرۋگە ەسۋاستىقپەن جاسالعان بۇل سۇمپايى قاستاندىقتىڭ سيقى وسىنداي ەدى.
ايتسە دە، جالپى العاندا، برەتاندى جاۋىپ كەلگەن ەجەلگى قارا تۇنەكتى جان-جاقتان سەيىلتۋدىڭ جانە وسىناۋ يت تۇمسىعى وتپەس برەتان جىڭعىلىنا نۇر شاشۋدىڭ قاجەتتىگىن دالەلدەپ، ۆاندەيا پروگرەسس ىسىنە قىزمەت ەتتى. اپاتتىڭ كەي-كەيدە سۇمدىق جولدارمەن ءبارىن دە جاقسىلىققا مەگزەيتىن قاسيەتى بولادى.
ەكىنشى كىتاپ
ءۇش بالا
I. ازامات سوعىسى مەن وتباسىنىڭ سوعىسى
1793 جىلدىڭ جازىندا جايماشۋاق شىلدە كۇنى ىمىرت جابىلا برەتانداعى كىشىگىرىم مەيمانحانانىڭ جانىنا ءبىر سالت اتتى كەلىپ توقتادى. مەيمانحانا پونتورسونعا كىرەبەرىستە تۇراتىن جانە وسىدان ءبىر جىل عانا بۇرىن ونىڭ ماڭدايشاسىنان "كىشكەنتاي بوشكەدەن قۇيىپ ساتىلاتىن جاقسى سيدر" دەگەن جازۋدى وقۋعا بولاتىن.
ۇزاقتى كۇن ىستىق بولعانمەن، كەشكە تامان سالقىن سامال تۇردى.
جولاۋشىنىڭ ۇستىندە اتىنىڭ جاۋىرىن جاۋىپ تۇرعان كەڭ پلاشش، باسىندا ءۇش ءتۇستى كوكارداسى بار كەڭ ەتەكتى قالپاق. مۇنىڭ ءوزى ءۇشىن ءۇش ءتۇستى كوكارداعا توسقاۋىل قۇراتىن جانە ونى بۇرىش-بۇرىشتان نىساناعا الاتىن ءبۇل ەلدە ۇلكەن باتىلدىق ەدى. جاعادان ىلگەكتەلگەن پلاششتىڭ ەتەگى جايىلىپ، ەكى قولىن بوس قالدىرعان. سوندىقتان سابى بار ەكى پيستولەت قىستىرۋلى ءۇش ءتۇستى بەلبەۋى انىق كورىنەدى. پلاششتىڭ ەتەگى استىنان قىلىشتىڭ ۇشى شىعىپ ءتۇر.
پىسقىرا كەلىپ توقتاعان اتتىڭ الدىنان مەيمانحانا ەسىگى اشىلدى دا، تابالدىرىقتا قولىنا شام ۇستاعان قوجايىن كورىندى. ءبۇل اۋلا ءىشى ءالى جارىق، ال بولمە ءىشى قاراڭعى تارتا باستاعان مەزگىل بولاتىن.
قوجايىننىڭ كوزى الدىمەن كوكارداعا ءتۇستى:
— ءسىز وسىندا ايالدايسىز با، ازامات؟ — دەپ سۇرادى ول
— جوق، كەتەم.
— قايدا بارماقسىز؟
— دولگە.
— ودان دا كەيىن قايتىڭىز، نە وسىندا قونا كەتىڭىز.
— نەگە؟
— نەگە دەسەڭىز، دولدە قىرقىس بولىپ جاتىر.
— سولاي ما؟ — دەدى جولاۋشى سابىرمەن. — اتىما س ۇلى بەرەرسىز، — دەپ قوسا ايتتى ول
قوجايىن استاۋ اكەلىپ، ءبىر قاپ س ۇلى سالدى دا، اتتىڭ اۋىزدىعىن الدى.
ات پىسقىرىنىپ قويىپ، جەمگە كىرىستى.
اڭگىمە قايتادان باستالدى:
— قاي جاقتان كەلەسىز؟
— پاريجدەن.
— تۋرا كەلەسىز بە؟
— جوق.
— باسە، جول بىتكەندى جايلاپ الىپتى. ءبىراق پوشتا ءالى ءجۇرىپ تۇرادى.
— ءيا، الانسونعا دەيىن. الانسوننان بەرمەن قاراي سالت جۇرۋگە تۋرا كەلدى.
— دەم الىپ، تىنىققانىڭىز ءجون بولار، ازامات. ايتقان اقىلدى الىڭىز. جولسوقتى بولىپ، شارشاعان شىعارسىز. اتىڭىزدى قاراڭىزشى، ابدەن بولدىرىپتى.
— اتتىڭ بولدىرۋعا قاقىسى بولماعانمەن، ادامنىڭ شارشاۋعا قاقىسى جوق قوي.
تراكتيرشى بەيتانىس ادامعا شۇقشيا قارادى. شاشىن بوز قىراۋ شالعان ءبۇل ادامنىڭ ءجۇزى بايسالدى دا سۋىق كورىندى. سودان سوڭ تراكتيرشى ەلسىز جول بويىنا كوز تاستاي:
— سوندا جاپادان-جالعىز كەتپەكسىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
— جانىمدا كۇزەتىم بار؟
— قايداعى كۇزەت.
— قىلىش پەن پيستولەت شە؟
قوجايىن سۋ تولى شەلەك اكەلىپ، اتتىڭ الدىنا قويدى. ات سۋ ءىشىپ جاتقاندا ول بەيتانىسقا باسىنان اياعىنا دەيىن بارلاي قاراپ، ىشىنەن: "ءوزى اۋليە اكەيگە ۇقسايدى ەكەن" دەپ ويلادى.
جولاۋشى تاعى ءتىل قاتتى:
— وسى ءسىز دولدە قىرقىسىپ جاتىر دەدىڭىز-اۋ؟
— ءيا. ەندىگى باستالعان شىعار.
— كىم-كىممەن قىرقىسىپ جاتىر؟
— بۇرىنعىلار بۇرىنعىلارمەن.
— نە دەدىڭىز؟
— بۇرىنعىلاردىڭ ءبىرى رەسپۋبليكا ءۇشىن، ەكىنشىسى كورول ءۇشىن قىرقىسىپ جاتىر.
— كورول ەندىگى جوق قوي.
— بار، ءبىراق ول ءالى شاقاداي جاس... ءارى ەڭ قىزىعى سول، الگى بۇرىنعىلار دەپ وتىرعان ەكەۋىم — بىر-بىرىنە تۋىس.
بەيتانىس زەيىن سالا تىڭدادى. تراكتيرشى سويلەي بەردى:
— ءبىرى — جاس جىگىت تە، ەكىنشىسى — قارت. ناعاشىسى — روياليست تە، جيەنى — پاتريوت. ناعاشىسى اقتاردى باسقارسا، جيەنى كوكتەردى باسقارىپ ءجۇر. ءپالى، ەكەۋى بىر-بىرىنە ەسە جىبەرەر ەمەس! ولىسپەي-بەرىسپەس كۇرەس دەگەنىڭ وسىنداي-اق شىعار.
— ولىسپەي-بەرىسپەس كۇرەس دەيسىز بە؟
— ءيا، ازامات. مىنە، ولاردىڭ بىر-بىرىنە قانداي ءىلتيپات ءبىلدىرىپ جاتقانىن قاراڭىزشى. مىناۋ حابارلاندىرۋدى كورىپ تۇرسىز با؟ مۇنداي جارنامالاردى قارت ماركيز قانداي تاسىلمەن بولسا دا جەر-جەرگە: ءۇي بىتكەنگە، تەرەكتەرگە جاپسىرىپ ءجۇر، ءتىپتى مەنىڭ ەسىگىمە دە جاپسىرىپ كەتكەنى.
تراكتيرشى شامدى ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا جاپسىرىلعان ءبىر پاراق قاعازعا جاقىنداتتى دا، جارناما وتە ءىرى ارىپپەن جازىلعاندىقتان جولاۋشى ونى اتتان تۇسپەي-اق وقىپ شىقتى:
"ماركيز دە-لانتەناك ءوز جيەنى ۆيكونيت گوۆەنگە، ەگەر ءوزى، ياعني ماركيز ۆيكونتتى ءساتى كەلىپ قولىنا تۇسىرسە، ونى دەرەۋ اتىپ تاستاۋعا بۇيرىق بەرەتىنىن ەسكەرتۋدى ابىروي سانايدى".
— ال مىناۋ سوعان جاۋاپ، — دەدى تاعى دا تراكتيرشى. ول ارت جاعىنا بۇرىلىپ، ەسىكتىڭ قارسى جاقتاۋىنا جەلىمدەلگەن جارناماعا قولشام جارىعىن ءتۇسىردى. جولاۋشى ونى دا وقىپ شىقتى:
"گوۆەن لانتەناكقا ەگەر ول، ياعني لانتەناك قولعا تۇسە قالسا، اتىپ تاستالاتىنىن ەسكەرتەدى".
تراكتيرشى ءسوزىن تاعى ساباقتادى:
— كەشە بۇل ەسىككە ءبىرىنشى قاعازدى، ال بۇگىن تاڭەرتەڭ ەكىنشىسىن جاپسىرىپ كەتىپتى. كورىپ تۇرعان شىعارسىز، جاۋاپ ءوزىن كوپ توستىرماپتى.
بەيتانىس وز-وزىمەن سويلەسكەندەي كۇبىرلەپ، بىردەڭە دەدى. ونى مەيمانحانا يەسى ەستىسە دە، تۇسىنە المادى:
— ءيا، بۇل ازامات سوعىسىنان بەتەر قيىن نارسە — بۇل وتباسىنىڭ سوعىسى. جاقسى، سولاي-اق بولسىن. حالىقتاردىڭ ۇلاعاتتى ورلەۋى ارزانعا تۇسپەيدى. سونى ايتتى دا بەيتانىس ەكىنشى حابارلامادان كوزىن ايىرماستان، قولىن قالپاعىنا تاياپ، ىزەت كورسەتتى. تراكتيرشى ءسوزىن جالعاي بەردى:
— بار گاپ مىنادا، ازامات. ءبىز، قالا تۇرعىندارى مەن ۇلكەن اۋىل تۇرعىندارى، ريەۆوليۋسيانى جاقتايمىز، ال شارۋالار بولسا وعان قارسى سوعىسىپ جاتىر نەمەسە، دۇرىسىراق ايتقاندا، ءبىز، قالا تۇرعىندارى — فرانسۋزدارمىز دا، ولار — برەتاندىقتار. بۇل — مۇجىقتاردىڭ قالا تۇرعىندارىمەن سوعىسى. ولار ءبىزدى "جۋانقارىندار" دەسە، ءبىز ولاردى "مەشەۋلەر" دەيمىز. دۆورياندار مەن ءدىنباسىلار سولاردىڭ جاعىندا.
— ءبارى بىردەي ەمەس، — دەپ ءبولىپ جىبەردى ونى بەيتانىس.
— ارينە، ازامات، ءبارى بىردەي ەمەس، ۆيكونت ماركيزگە قارسى شىعىپ وتىرعان جوق پا، انە؟ ءسويتتى دە، ول ىشىنەن: "شاماسى، دىنباسىمەن سويلەسىپ تۇرمىن-اۋ" دەپ ويلاپ قويدى.
— سوندا ولاردىڭ قايسىسى باسىم بوپ ءجۇر؟ — دەپ سۇرادى بەيتانىس.
— ازىرگە ۆيكونت. ءبىراق ءبۇل وعان وڭايعا تۇسەر ەمەس. قارت مۇقالماس شاقپاق تاستاي. ەكەۋى دە وسىنداعى دۆورياندار — گوۆەندەر تۇقىمىنان. ولاردىڭ تۇقىمى ەكى تارماققا اجىراپ كەتكەن. ۇلكەن تارماقتىڭ باسشىسى ماركيز دە-لانتەناك تا، كىشىسىنىڭ باسشىسى — ۆيكونت گوۆەن سانالادى. ەندى وسى ەكى بۇتاق ءوزارا قىرقىسىپ جاتىر. اعاش بولسا ويتپەس ەدى، كىسى بولعان سوڭ سويتەدى دە. اناۋ ماركيز دە-لانتەناك — برەتانداعى مىقتى: شارۋالار ونى ىقپالدى كنياز دەپ بىلەدى. جاعاعا ءتۇسۋى مۇڭ ەكەن، اپ-ساتتە سەگىز مىڭ ادام قوسىلىپ ۇلگەردى. ءبىر اپتادان كەيىن ءۇش ءجۇز قاۋىم كوتەرىلدى. ول تىم قۇرىسا ۇلتاراقتاي جاعالاۋدى باسىپ الار بولسا، اعىلشىندار جەتىپ كەلمەك. باقىتىمىزعا قاراي، ونىڭ جيەن نەمەرەسى گوۆەن كەلىپ ۇلگەردى. شىنىندا دا، تاڭدانارلىق ءجايت ەمەس پە؟ ول رەسپۋبليكاشىل وتريادقا كوماندالىق ەتەدى؛ ناعاشى اتاسىن توقتاتىپ تا تاستادى. ال ونىڭ ۇستىنە، تاعى دا باقىتىمىزعا قاراي، الگى لانتەناك دەپ وتىرعانىمىز بىردە قىرۋار تۇتقىندى قىرىپ-جويىپ، ونىڭ ىشىندە ەكى ايەلدى اتىپ تاستاۋعا بۇيىرىپتى. ولاردىڭ ءبىرى — جەسىر ايەلدىڭ ءۇش بالاسى بار ەكەن، ولاردى سونىڭ الدىندا عانا ءبىر پاريج باتالونى باۋىرىنا سالىپتى. ەندى سول باتالون اقتاردىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ، ەشكىمگە راقىمشىلىق جاساماي جۇرگەن كورىنەدى. بۇل — قىزىل بورىك باتالونى. سان جاعىنان ەندىگى از بولعانمەن، پاريجدىكتەر دەگەنىڭ وجەت حالىق ەمەس پە؟ ولار گوۆەن كوماندالىق ەتەتىن وتريادتىڭ قۇرامىنا ەنىپتى. ولارعا ەشكىم دە توتەپ بەرە الار ەمەس. ولار الگى ايەلدەر ءۇشىن كەك الىپ، بالالاردى قۇتقارماق دەسەدى. لانتەناكتىڭ بالالاردى قايدا جىبەرگەنىن ءتىرى جان بىلمەيدى: پاريج گرەنادەرلەرىنىڭ زىعىردانى قايناپ جۇرگەنى دە سول. ءبۇل جەردە بالالار ارالاسپاسا، كىم ءبىلسىن، سوعىس مۇلدە باسقا سيپات الار ما ەدى، قايتەر ەدى. ۆيكونت — ەرجۇرەك ءارى گاماشا جىگىت، ال قارتىڭ — ناعىز قۇبىجىق... ءدام تاتساڭىزشى، ازامات؟
— راحمەت. مەنىڭ نانىم دا، ءبىر قۇتى شارابىم دا بار. ودان دا دولدە نە بولىپ جاتقانىن ايتساڭىز.
— جاعداي مىناداي. گوۆەن جاعالاۋداعى ارميانىڭ وتريادىنا كوماندالىق ەتەدى. لانتەناك بولسا، تومەنگى برەتان مەن تومەنگى نورماديانى كوتەرىپ، اعىلشىندارعا قاقپا اشىپ، قاتارىندا ەكى ءجۇز مىڭ شارۋا بار ۇلى ۆاندەيا ارمياسىن جيىرما مىڭ سولداتى بار قوسىمشا اعىلشىن كورپۋسىمەن قولداماق بولدى. گوۆەن بۇل جوسپاردى اقساتتى. ول بۇكىل جاعالاۋدى يەمدەنىپ الىپ، ەندى لانتەناكتى ەلدىڭ تۇكپىرىنە، ال اعىلشىنداردى تەڭىزگە تىقسىرىپ كەلەدى. لانتەناك جۋىردا عانا وسىندا جۇرگەن-دى، ءبىراق گوۆەن ونى شەگىندىرىپ تاستادى. ەندى ونىڭ تاكتيكاسى — اقتاردى فۋجەر ورمانىنا قۋىپ تىعىپ، سوندا قورشاۋعا الۋ. بۇعان دەيىن ءبارى دە ويداعىداي كەلە جاتىر ەدى. كەشە گوۆەن ءوز وتريادىمەن وسىندا بولدى. كەنەت ءسۇستى حابار كەلدى: اككى جاۋىنگەر الگى قارت ويدا جوق جەردەن وراعىتا ءوتىپ، دولگە بەت تۇزەپتى. ەگەر ول ءدولدى الىپ، مون-دول تاۋىنا باتارەيا ورناتسا، ال ونىڭ زەڭبىرەگى بارشىلىق، وندا جاعالاۋدىڭ ءبىراز بولىگى سونىڭ قولىنا كوشەدى دە، اعىلشىنداردىڭ كەلىپ ءتۇسۋى وڭايلايدى. وندا ءبارىنىڭ قۇرىعانى. ءبىراق گوۆەن دە باسى بار ادام. ۋاقىت تىعىز-تاياڭ بولعاندىقتان، ول ەشكىممەن كەڭەسپەي، ەشقانداي نۇسقاۋدى كۇتىپ جاتپاستان جالما-جان دابىل قاعا، وتريادىن جيىپ، اتتارىن ەرتتەپ، زەڭبىرەكتەردى جەگۋگە ءامىر ەتتى دە، اتىنا قارعىپ مىنە، لانتەناكتىڭ قارسى الدىنان تۇرا ۇمتىلدى. ەندى برەتاننان شىققان بۇل ەكى باس دولدە تۇيىسپەك. سوقتىعىستىڭ كۇشتى بولۋى ابدەن ىقتيمال! ەندىگى ەكەۋى دە سوندا.
— ال دولگە قانشا ۋاقىتتا جەتۋگە بولادى؟
— جۇگى بار وترياد كەمىندە ءۇش ساعات جۇرەدى. ال ءبىزدىڭ ادامدار جەتكەن دە شىعار.
بەيتانىس الدەنەگە قۇلاق تۇرە، ءۇن-تۇنسىز ءبىراز تۇردى دا، سونان سوڭ:
— ونىڭىز راس، زەڭبىرەك داۋسىن ەستىپ تۇرعاندايمىن، — دەدى.
تراكتيرشى دە قۇلاعىن تىكتى:
— ءيا، ازامات، مىناۋ زەڭبىرەك پەن مىلتىقتىڭ داۋسى: قالاي تارسىلداپ جاتقانىن ەستىپ تۇرمىسىز؟.. شىنىندا دا، وسىندا تۇنەي كەتكەنىڭىز ابزال شىعار. وندا ءسىزدى قۇشاق جايا قارسى العالى تۇرعان ەشكىم جوق.
— اينالۋىما بولمايدى. ءجۇرۋىم كەرەك.
— مۇنىڭىز بەكەرشىلىك-اق. شارۋاڭىزدىڭ قانداي ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق ول جاققا بارۋ-تىم ءقاۋىپتى، سوندىقتان گاپ دۇنيەدەگى ەڭ قىمبات نارسەڭىز سياقتى بىردەڭەدە...
— گاپتىڭ ءدال سوندا بولىپ تۇرعانى، — دەپ ءسوز قىستىردى سالت اتتى.
— مۇنىڭ، ماسەلەن، ۇلىڭىزعا قاتىسى بولسا...
— سولاي دەۋگە دە بولادى.
تراكتيرشى وعان بارلاي قاراپ، كۇبىر ەتتى:
— اپىر-اي، ءا، ماعان ءبۇل ازامات ءدىنباسى سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. سونان سوڭ از-كەم ويلانىپ: — ايتپاقشى، اۋليە اكەيلەردىڭ دە بالاسى بولادى عوي، — دەپ قالدى.
— اتىمنىڭ اۋىزدىعىن سالىپ جىبەرگەيسىز، — دەدى وعان بەيتانىس. — سۇلىڭىز ءۇشىن قانشا بەرە جاقپىن؟ — ءسويتىپ، ول ەسەپ ايىرىستى.
تراكتيرشى استاۋى مەن شەلەگىن جيناپ قويىپ، تاعى دا ونىڭ قاسىنا كەلدى:
— قايتكەندە دە بارماق بولىپ بەل شەشكەن ەكەنسىز، ەندەشە، كەڭەسىمە قۇلاق اسىڭىز. ءسىز، ءسىرا، سەن-مالوعا باراتىن شىعارسىز. وندا دولگە بارماي-اق قويىڭىز. سەن-مالوعا ەكى جول بار: ءبىرى — دولگە اپارادى، ەكىنشىسى — تەڭىز جاعاسىمەن جۇرەدى. ەكىنشىسى بىرىنشىسىنەن ءتىپتى دە ۇزاق ەمەس. وسى جولدىڭ اياعىنا دەيىن بارساڭىز، توراپتى كورەسىز: ول جەردە ەكى ايرىلادى. سولعا، دولگە بۇرىلساڭىز، قايناعان وتتىڭ ىشىنەن ءبىر-اق شىعاسىز. شاتىستىرىپ الماڭىز، سولعا ەمەس، وڭعا الىڭىز.
— راحمەت سىزگە، — دەدى دە، بەيتانىس اتىن تەبىنىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
قاس قاراۋىتقان كەز ەدى: تراكتيرشى ودان تەز كوز جازىپ قالدى دا، اناۋ لەزدە ءتۇن قاراڭعىسىنا سۇڭگىپ، عايىپ بولدى.
بەيتانىس جول ايىرىققا جەتە بەرگەندە تراكتيرشىنىڭ:
— وڭعا الىڭىز! — دەگەن داۋسى الىستان تالىپ جەتتى. ول سولعا بۇرىلدى.
II. دول
ول كەزدە دول قالا ەمەس، كوشە — ۇلكەن ەسكى كوشە ەدى. ونداعى ۇيلەردىڭ بارىندە كولوننا بولاتىن جانە ولار ءتۇزۋ، ءبىر ساپپەن ەمەس، قالاي بولسا سولاي، قيقى-شيقى ورنالاسقان-دى: بىرەۋلەرى العا شىعىڭقىراپ، ەكىنشىلەرى كوشە بويىن ىركەس-تىركەس ەتىپ، شەگىنشەكتەي سالىنعان. اينالاسى مۇلدە اشىق بولعاندىقتان، قابىرعاسىز، قاقپاسىز ءبۇل قالا قورشاۋعا تۇسسە، توتەپ بەرە المايتىن: ءبىراق قورشاۋعا باستى كوشە شىدايتىن. وسىدان ەلۋ جىل بۇرىن-اق كورۋگە بولاتىن ونىڭ شىعىڭقى فاسادگارى جانە كوشەنىڭ ءون بويىنا سوزىلىپ جاتقان ەكى قاتار كولوننالار ونى قورعانىسقا قولايلى ەتىپ تۇردى. ءۇي بىتكەن قامال ءتارىزدى: ءار ءۇيدى ۇرىس سالا باسىپ الۋعا تۋرا كەلەتىن. كوشەنىڭ ورتا تۇسىندا ەسكى بازار بار-تۇعىن.
مەيمانحانا قوجايىنى دۇرىس ايتقان ەدى: ول بەيتانىسپەن سويلەسىپ تۇرعان ساتتە دولدە كەسكىلەسكەن ايقاس ءجۇرىپ جاتتى. قالانى تاڭەرتەڭگىلىك قولىنا العان اقتار مەن تۇندە تاپ بەرگەن كوكتەر اراسىندا ءا دەگەننەن-اق سۇمدىق جەكپە-جەك باستالدى دا كەتتى. كۇش تەڭ ەمەس ەدى: اقتار التى مىڭ دا، كوكتەر ءبىر جارىم مىڭ-اق بولاتىن. ءبىراق تاماشا شابۋىل جاساپ جاتقان — از جاعى.
ءبىر جاعىنان ىركەس-تىركەس توبىر، ەكىنشى جاعىنان سىپتاي ءتۇزۋ شەپ قيمىلعا كىرىسكەن. ءبىر جاعىندا — بىلعارى كۇرتەسىنە يسۋستىڭ جۇرەگى ورنەكتەپ سالىنعان، دوڭگەلەك قالپاعىنا اق لەنتا بايلاۋلى، جەڭىنە حريستيان ءدىنىنىڭ عاقليالارى جازىلعان، قورجىنىندا تاسپيىعى، كوپشىلىگى ايىرمەن جانە نايزاسىز كارابينمەن قارۋلانعان، ارقانمەن زەڭبىرەك سۇيرەلەپ جۇرگەن، ناشار كيىنگەن، ءتارتىپسىز، ءبىراق ناعىز قايسار، بارىنە باس تىگۋگە بار التى مىڭ مۇجىق. ەكىنشى جاعىندا — ءۇش ءتۇستى كوكارداسى بار ءۇش بۇرىشتى باس كيىم، قايىرما جاعاسى بار ستەگى ۇزىن كامزول كيگەن، ءۇستىن بەلبەۋمەن ايقىش-ۇيقىش تاڭىپ العان، جەز ساپتى ايبالتاسى مەن نايزاسى ۇزىن مىلتىعى بار، ءبارى ابدەن جاتتىققان، ساپ ساقتايتىن، تارتىپكە مويىنسۇناتىن جانە ۇرىستا بەتىنەن قايتپايتىن، سانالى ادامشا باعىنا بىلەتىن، قاجەت بولسا اسكەرگە كوماندالىق ەتە الاتىن ءبىر جارىم مىڭ سولدات. ولار دا ەرىكتىلەر، كيىمدەرى ءدال-دۇل بولعانىنا ءارى ەتىكسىز جۇرگەنىنە قاراماستان وتان ەرىكتىلەرى. مونارحيا جاعىندا -مۇجىقتار دا، ريەۆوليۋسيا جاعىندا — جالاڭاياق باتىرلار.
ءبۇل شاعىن ارميالاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ جان-جۇيكەسى — ءوز كوسەمى: روياليستەردە — كارت، رەسپۋبليكاشىلاردا — جاس جىگىت بولدى. ءبىر جاعىندا — لانتەناك تا، ەكىنشى جاعىندا — گوۆەن.
گوۆەن وتىز جاستا ەدى. قاپساعاي دەنە، اۋليەشە بايسالدى كوزقاراس، بالاشا اقجارقىن كۇلكى — بويىنا ءتان قاسيەتتەرى وسىنداي. ول ىشپەيتىن، تەمەكى تارتپايتىن، بالاعات ءسوز ايتپايتىن جانە قۇدايعا دا تابىنبايتىن. جورىق كەزىندە ول تىرناعىن، ءتىسىن جانە تاماشا قولاڭ شاشىن تازا ۇستاۋعا قام جەيتىن: ال ايالداعان جەردە وق تەسكەن جانە شاڭ تۇتىپ، اعارىپ كەتكەن اسكەري ءمۋنديرىن ءوزى قاعىپ-سىلكىپ جاتقانى. ۇرىستىڭ قايناعان ورتاسىنا ەلدەن بۇرىن قويىپ كەتىپ جۇرسە دە، ءبىر رەت جارالانىپ كورگەن ەمەس. ونىڭ بيازى داۋسى كەرەگىندە كوماندا بەرگەندە وكتەم دە قاتتى شىعاتىن. سولداتتارعا ۇلگى-ونەگە بولا ءجۇرىپ، ول پلاششىنا ورانىپ، ادەمى باسىن تاسقا قويىپ جەردە، جەل وتىندە، جاۋىپ تۇرعان جاڭبىر استىندا، قار ۇستىندە جاتا بەرەتىن. ءبۇل قاھارمان ءارى پاك جان ەدى. شابۋىلعا شىعاردا وزگەرىپ سالا بەرەتىن: جايشىلىقتا ايەلدەي ۇياڭ جىگىت ۇرىس كەزىندە تۇتەپ كەتەتىن.
مۇنىڭ ۇستىنە ول ويشىل ءارى فيلوسوف، جاس كەمەڭگەر بولاتىن.
فرانسۋز ريەۆوليۋسياسىنىڭ باستاپقى كەزىندە بۇل جىگىت بىردەن سۋىرىلىپ شىقتى.
ونىڭ ءوزى قۇرعان وترياد كىشىگىرىم ارميا ىسپەتتى ەدى. ول جاياۋ جانە اتتى اسكەردەن تۇراتىن: ونىڭ جانىندا بارلاۋشىلار دا، ساپەرلەر دە، ءۇش زەڭبىرەگى بار ارتيللەريستەر دە بولدى. ات جەگىلگەن ءۇش زەڭبىرەك وتريادتىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا قيىندىق كەلتىرمەستەن، قايتا كۇش قوساتىن.
لانتەناك تا جاقسى اسكەرباسى، ول، ءتىپتى جيەنىنەن دە اسىپ تۇسكەندەي. ودان ءارى ساعىراق ءارى باتىلىراق. قارت جاۋىنگەرلەر قايناعان ومىردەن الىستاپ كەتكەندىكتەن، جاس جاۋىنگەرلەردەن گورى سالقىنقاندىلاۋ جانە قابىرگە جاقىنداۋ بولعاندىقتان باتىلىراق كەلەدى. ولاردىڭ نەسى كەتپەك؟ ايانارى جوققا ءتان. لانتەناكتىڭ شەكتەن شىققانداي باتىل ءارى ابدەن ويلاستىرىلعان تاكتيكاسىنىڭ سىرى دا وسىندا. ءبىراق قارت پەن جاس جاعالاسقان وسىناۋ جەكپە-جەكتە جالپى العاندا جانە ءاردايىم دەرلىك گوۆەن باسىم ءتۇسىپ وتىردى، مۇنىڭ سەبەبى، ءسىرا، ونىڭ جولى بولعىشتىعىندا شىعار. باقىتتىڭ قاندايى بولسىن، ونىڭ ىشىندە جاۋىنگەرلىك باقىت تا جاستىققا تيەسىلى عوي.
جەڭىس ەكەش جەڭىس تە ازداپ ايەل قىلىقتى.
لانتەناك، بىرىنشىدەن، ۇرىستاردا ءوزىن جەڭىپ جۇرگەنى ءۇشىن، ەكىنشىدەن، وزىنە تۋىس بولعاندىقتان گوۆەندى جەك كورىپ كەتتى. اۋزىنان انا ءسۇتى كەپپەي جاتىپ، ءبۇل بوقمۇرىنىڭ ءسوبينشى بولۋ نە تەڭى ەكەن؟ وسىناۋ اۋزىنان ۋىزى كەپپەگەن جاس، شاۋىلدەگەن كۇشىك، ءوزىنىڭ جيەن نەمەرەسى، ءتىپتى نەمەرەسىنىڭ ءوزى دەرلىكتەي تۋىسى، بالا سۇيمەگەن ماركيزدىڭ مۇراگەرى ياكوبينشى بولا قالىپتى... "قولىما ءتۇسىپ كور تەك، يت تەرىسىن باسىڭا قاپتاتايىن!" دەپ قويادى ءبۇل ناعاشىسى، دالىرەك ايتساق، اتاسى.
رەسپۋبليكا لانتەناك جونىندە بەكەر قوبالجىماعان ەدى. ونىڭ فرانسۋز جاعالاۋىنا ءتۇسۋى مۇڭ ەكەن، الدىنان ءبار-بارى ءدىر-دىر قاقتى. كوتەرىلىسكە اتتانعان ۆاندەيادا ونىڭ ەسىمى جارىلعان وق-دارىدەي جاڭعىرا ەستىلىپ، ول كىندىك ورتاعا اينالدى. بارشا جۇرت ءوزارا باسەكەلەسەتىن، اركىم ءوز بۇتاسىن تاسالاپ، ءوز سايىندا بۇعىپ جاتاتىن مۇنداي كوتەرىلىستە كوپشىلىك مويىنسۇناتىن ادام پايدا بولسا، بىتىراپ جۇرگەن جەكەلەگەن اتاماندار ورتاق ءىس ءۇشىن باس قوسىپ، توپتاساتىن. ورمان-توعايعا جاسىرىنىپ جاتقان بارلىق شارۋا وتريادتارىنىڭ كوسەمدەرى لانتەناكقا قوسىلدى دا، ءبارى — الىسى دا، جاقىنى دا — سوعان باعىندى.
لانتەناك دۇرىس سوعىستى پارتيزاندىق سوعىسپەن ۇشتاستىرعىسى كەلدى. ول تۇبىندە قىرعىن تابار كاتوليكتىك كورول ارمياسى سياقتى "قىرىق قۇراۋ قالىڭ توبىرمەن" جاۋدى جانىشتايتىنداي ەمەس، ۇركىتەرلىكتەي-اق شابۋىل جاساۋدى دا، اسكەر كۇشتەرىن ورمان-توعايعا شاشىراتۋدى دا مويىندامايتىن. پارتيزاندىق شابۋىلدار سوعىس تاعدىرىن شەشە الماي، تەك جاماندىققا ۇرىندىراتىن: ولار رەسپۋبليكاعا شابۋىل جاساۋدان باستاپ، ديليجانستاردى توناۋمەن ءتامامدالاتىن. لانتەناك ناعىز سوعىستى قالادى دا، ول شارۋالاردى پايدالانا وتىرىپ، سولداتتارعا ارقا سۇيەمەك سيۋلدى. توسقاۋىلدار مەن تۇتقيىل ارەكەتتەر، ونىڭ پىكىرىنشە، شابۋىل جاساۋ ءۇشىن تاماشا قۇرال بولاتىن، سوندىقتان ءا دەگەنشە جينالىپ، اپ-ساتتە تارقاپ كەتە الاتىن مۇجىقتاردان قۇرىلعان وتريادتار وسى ماقساتقا سايما-ساي كەلەتىن. ءبىراق بۇل وتريادتاردى ول تىم تۇراقسىز دەپ سانادى: ولار سۋداي سىرعاناپ، ۋىستا تۇرمايتىن. ول وسىناۋ ءتارتىپسىز، بىتىراڭقى سوعىس ءۇشىن تاباندى تىرەك، ۇيتقى قۇرماق بولدى، ورمان جابايىلارىنىڭ ارمياسىن ونىڭ جاۋىنگەرلىك قيمىلىنا دانەكەر بولار تۇراقتى اسكەرمەن نىعايتقىسى كەلدى. ءارى تەرەڭ، ءارى قورقىنىشتى ەدى بۇل وي! جۇزەگە اسا قالسا، ۆاندەيا جەڭدىرمەي كەتەر ەدى.
ءبىراق تۇراقتى اسكەردى قايدان تابارسىڭ؟ پولكتەردى قالاي جينارسىڭ؟ سولداتتاردى قايدان الماقسىڭ؟ دايىن ارميا قايدان تابىلماق؟ ول انگليادان تابىلماق. ءسويتىپ، اعىلشىنداردى جاعاعا ءتۇسىرۋ تۋرالى وي لانتەناكتىڭ كوكەيىنەن شىقپاي-اق قويدى. ونىڭ ەسىل-دەرتى جاعالاۋدىڭ ءبىر بولەگىن باسىپ الىپ، ونى سولاردىڭ قاراماعىنا بەرۋ بولدى. سوندىقتان ول ءدولدىڭ قورعانسىز ەكەنىن ءبىلىپ، ونى يەمدەنگەن سوڭ ىرگەسىندەگى مون-دول جوتاسىن باسىپ الۋعا، ءمون-دولدى يەمدەنگەن سوڭ تاياۋداعى جاعالاۋدى دا باسىپ الۋعا ۇمىتتەنىپ، دولگە تۇرا ۇمتىلدى.
ورىن جاقسى تاڭداپ الىندى. مون-دولگە ورناتىلعان باتارەيا توڭىرەكتەگى ەلدى مەكەندەردى تالقان ەتىپ، دەسانتقا جاعالاۋدى تازالاپ بەرە الاتىن.
ءبۇل باتىل جوسپارىن ورىنداۋ ءۇشىن لانتەناك قول استىنداعى شارۋا جاساقتارىنىڭ ىشىنەن ءىلىپ الارىن — ون مىڭنان استام ادامدى جانە بۇكىل ارتيللەرياسىن: ون پۋشكا مەن ەكى زەڭبىرەكتى وزىمەن الا ءجۇردى. ول بەس زەڭبىرەكتەن ءبىر جارىم مىڭ دۇركىن وق اتقاننان ون زەڭبىرەكتەن مىڭ دۇركىن وق اتقان ارتىق دەپ پايىمداپ، ءمون-دولدىڭ ۇستىنە بارىنشا كوپ زەڭبىرەك قويۋدى ۇيعاردى.
تابىسقا قول جەتەرى كامىل سياقتى ەدى. ولار التى مىڭ ادام-تۇعىن. اۆرانش جاعىنان ءبىر جارىم مىڭ سولداتى بار گوۆەننەن جانە دينان جاعىنان — لەشەلدەن سەسكەنۋگە بولاتىن. راس، لەشەلدىڭ جيىرما بەس مىڭ سولداتى بار-دى، ءبىراق ول مۇنان جيىرما لە جەردە تۇرعان.
لانتەناك تابىسقا جەتەرىنە ءشۇبا كەلتىرمەدى. ول ءدولدى ۇرىسسىز-اق يەمدەندى. جۇرت ونى راقىمشىلىقتى بىلمەيتىن شورت مىنەز سانايتىن. قالا قارسىلىق كورسەتۋگە تىرىسقان
دا جوق. زارەسى ۇشقان تۇرعىندار ۇيدى-ۇيلەرىنە تىعىلىپ قالدى. التى مىڭ ۆاندەيالىق، جەمشوپتى جانە تۇستەنەتىن ورىندى كەرەكسىنىپ جاتپاستان اۋىل تۇرعىندارىنا ءتان الاڭسىزدىقپەن قالاعا ءدال ءبىر جارمەڭكەگە كەلگەندەي ورنالاسىپ الدى: اشىق اسپان استىندا اس ءپىسىرىپ، كەز كەلگەن جەرگە وتىرا قالىپ، كەز كەلگەن جەرگە جاتا كەتىستى، مىلتىق ورنىنا تاسپيىق ۇستاپ، شىركەۋگە باردى.
لانتەناك سول بويدا قاسىنا بىرنەشە ارتيللەريا وفيسەرىن ەرتتى دە، كوماندوۆانيەنى ەڭ جاقىن كومەكشىسى گۋج-لە-بريۋانعا تاپسىرىپ، مون-دول بيىكتىگىن كورىپ كەلۋگە كەتتى.
ءبۇل گۋج-لە-بريۋان تاريحقا ءبىرشاما ءىز قالدىردى. ونىڭ پاتريوتتاردى اياۋسىز جازالاعانى ءۇشىن كوكتەردىڭ تاجالى دەگەن جانە يمانۋس، ياعني ءسۇمىراي، ۇسقىنسىز جان دەگەن ەكى لاقاپ اتى بار-دى. ۆاندەيادا بۇلىكشىلەردىڭ ءبارى جابايىلار بولاتىن، ءبىراق گۋج-لە-بريۋان ۆارۆار ەدى. بوتەن ەشكىمگە ۇقسامايتىن ونىڭ پاسىق جاندىلىعى سىرت كەسكىنىنەن-اق كورىنىپ تۇراتىن: ول ۇرىستا جۇرەك جۇتقان باتىل دا، ۇرىستان سوڭ مەيىرىمسىز قاتال-دى. بىرەۋگە قالتىقسىز بەرىلۋگە دە، ونى جان-تانىمەن جەك كورۋگە دە بار. ونىڭ قىلمىستارى كەيدە سۇرقيالىلىعىمەن جان تۇرشىكتىرەتىن. ودان نە سۇمدىقتى كۇتۋگە بولاتىن.
يمانۋس دەگەن سۇمپايى اتىنىڭ شىعۋى دا وسىدان. ماركيز دە-لانتەناك ونىڭ قاتىگەزدىگىنە ءۇمىت ارتتى. شىنىندا يمانۋس شەكتەن شىققان قاتىگەز ەدى. مۇنىڭ ەسەسىنە سوعىس ونەرىنە شورقاق بولاتىن. ماركيز ونى وزىنە ورىنباسار ەتىپ تاعايىنداپ، بالكىم، قاتە جاساعان شىعار. قالاي بولعاندا دا ماركيز كەتىپ بارا جاتقاندا وعان كوماندوۆانيەنى تاپسىرىپ، بارىنە باس-كوز بولۋدى جۇكتەدى.
كەيىنىرەك، باتارەيا ورناتىلاتىن جەردى ارالاپ شىعىپ، لانتەناك ىمىرت ۇيىرىلە دولگە قايتىپ كەلە جاتقاندا كەنەت گۇرس ەتكەن زەڭبىرەك داۋسىن ەستىدى. ول جان-جاعىن كوزىمەن شولىپ ءوتتى. باستى كوشەنىڭ ۇستىنەن القىزىل جالىن كوتەرىلىپ كەلەدى ەكەن. جاۋدىڭ بۇلاردى قاپىلىستا باس سالعانى ايان بولدى. قالاعا دۇشپان باسىپ كىرگەن، كوشە بويىندا ۇرىس ءجۇرىپ جاتىر.
ماركيزدى اناۋ-مىناۋعا تاڭدانتۋ قيىن ەدى، ءبىراق ءبۇل جولى قايران قالدى: ول مۇندايدى ءتىپتى دە كۇتپەگەن بولاتىن. ءبۇل كىم بولۋى مۇمكىن؟ ءايتاۋىر گوۆەن ەمەس: وزىنەن ءتورت ەسە كۇشى باسىم دۇشپانعا باس سالۋعا ونىڭ تاۋەكەلى بارماس. بالكىم، لەشەل شىعار؟ ءبۇل ءۇشىن ول جيىرما لەنى جەدەل قارقىنمەن ءجۇرىپ وتۋگە ءتيىس... جوق، جوق! لەشەلدىڭ كەلۋى مۇمكىن ەمەس.
لانتەناك اتىن تەبىنىپ قالدى. جول بويى وعان قاشىپ بارا جاتقان تۇرعىندار كەزدەسۋمەن بولدى. ءمان-جايدى سۇرايىن دەسە، انالار ۇرەيدەن ەسى شىعا، "كوكتەر! كوكتەر!" دەپ ايعايلاپ، قاشىپ بەردى. اقىرى ول قالاعا جەتكەندە ۆاندەيالىقتاردىڭ جايى مۇشكىل ەدى. ءمان-جاي بىلاي ەكەن.
III. كىشكەنتاي ارميالار مەن ۇلكەن سوعىستار
جوعارىدا ايتىلعانداي، ۆاندەيا جاساعى دولگە كىرىسىمەن قالانى ارالاپ، اركىم بەتىمەن كەتتى. زەڭبىرەكتەرى مەن ءوق-دارى جاشىكتەرىن ەسكى بازار كۇمبەزىنىڭ استىنا قويىپ، شارشاپ-شالدىققان شارۋالار تاماق ءىشىپ، تاسپيىق ساناۋعا كىرىستى؛ سودان سوڭ كوشەنىڭ ءون بويىنا سۇلاي-سۇلاي كەتىپ، ونى قورعاۋدىڭ ورنىنا، دوڭكيىپ-دوڭكيىپ جاتىپ الدى. مەزگىل ءتۇن بولعاندىقتان كوپشىلىگى باسىنا دوربا جاستانىپ، ۇيىقتاپ كەتتى، كەيبىرەۋى ءتىپتى ايەلدەرىمەن جاتىر. ۆاندەيالىق شارۋا ايەلدەر جورىق كەزىندە كۇيەۋلەرىنە كوبىنە-كوپ ەرىپ جۇرەتىن.
شىلدە ءتۇنى جىپ-جىلى، اشىق. اسپاننىڭ كوگىلدىر تۇڭعيىعىنان جۇلدىز جايناپ تۇر. اسكەري قوسىننان گورى كەرۋەنگە ۇقساڭقىرايتىن وسىناۋ لاگەر تۇگەلدەي تىپ-تىنىش ۇيقىعا شومدى. كەنەت ءۇيىقتاي قويماعاندارى جۇلدىزدىڭ كۇلگىن جارىعىندا كوشەنىڭ ءبىر شەتىنەن وزدەرىنە قاق ماڭدايدان ءۇش زەبىرەكتىڭ ۇڭعىسى ۇڭىرەيىپ تۇرعانىن كورىپ قالدى.
بۇل گوۆەن ەدى. قالاعا جىمىن سەزدىرمەي تاياپ كەلگەن ول كۇزەتشىلەردىڭ دىمىن ءوشىرىپ، وتريادىمەن باستى كوشەنىڭ ءبىر شەتىن يەمدەنگەن بولاتىن. ءبىر شارۋا ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، "بۇل كىم؟" دەپ ايعاي سالدى مىلتىعىن اتىپ. وعان زەڭبىرەك جاۋاپ قاتتى. لەزدە اينالا ساتىر-كۇتىر مىلتىق داۋسىنا قاڭعىرىپ كەتتى. كوزى ۇيقىعا جۇمىلا بەرگەن توبىر ۇستىنە قايناعان سۋ شاشىپ جىبەرگەندەي ورىن-ورنىنان اتىپ تۇردى. بۇل جايلى ويانىس بولمادى: جاتاردا ۇستەرىنەن جىمىڭداپ تۇرعان جۇلدىز ورنىنا ويانعاندا كارتەچ زۋلاپ جاتىر ەكەن.
العاشقى ساتتەردە جۇرتتا زارە قالمادى. ەسى شىعىپ، ساسقالاقتاعان توبىردان بەتەر نە سۇمدىق بار؟ ءبارى قارۋعا جارماستى، بىرەۋلەر ويبايلاپ، بىرەۋلەر قاشىپ، كوبىسى قۇلاپ جاتىر. قاپىلىستا جاۋ شاپقان شارۋالار نە ىستەپ، نە قويعانىن بىلمەستەن، ءوز ادامدارىنا وق جاۋدىرۋدا. اتىستان قۇلاعى تۇنىپ، ۇرەيى ۇشقان ادامدار ۇيدى-ۇيدەن جۇگىرە شىعىپ، ودان كەرى قاشىپ، قايتادان كوشەگە جۇگىرىپ، ساندالعان توپ ىشىندە سەڭدەي سوقتىعىسىپ، قيقۋدى كۇشەيتە ءتۇستى. كۇيەۋلەرى اداسىپ قالعان ايەلدەر مەن بالالارىن شاقىرىپ، بالا-شاعا باقىرىپ، اكە-شەشەلەرىن ىزدەپ ءجۇر. وسىناۋ تۇنگى توپالاڭدا ءبارىنىڭ استان-كەستەنى شىقتى. ىسقىرعان وق قويۋ ءتۇندى قاق جارا ءوتىپ جاتىر. قاراڭعى بۇرىش-بۇرىشتان اتىلعان مىلتىق داۋسى گۇرس-گۇرس ەتەدى. ءتۇتىن مەن ايعاي-ۇيعايدىڭ ىشىنەن ەشتەڭەنى ءتۇسىنىپ بولمايدى. كوشە بويىنا جۇرت تاستاي قاشقان فۋرگوندار مەن جۇك اربالار جاپپاي دۇربەلەڭدى كۇشەيتە تۇسكەندەي: اتتار ۇركىپ، تەرتەنى تەۋىپ، ارىنداي، اسپانعا شاپشيدى. اتتار دا، ادامدار دا جارالىلاردى تاپاپ، ءار جەردەن ويبايلاعان، ىڭىرسىعان داۋىستار ەستىلەدى. بىرەۋلەردىڭ قۇتى قاشىپ، بىرەۋلەر ابىگەرگە تۇسكەن. سولداتتار مەن وفيسەرلەر ءبىرىن-بىرى ىزدەپ ءجۇر. وسىناۋ قايناعان توزاق ورتاسىندا بارىنە بەزبۇيرەك بەيتاراپتىقپەن قاراعان توسىن جايتتەر دە كەزدەسىپ قالادى. ءبىر ايەل جەردە بالا ەمىزىپ وتىر، قاسىندا ءبىر اياعىن تاڭىپ العان كۇيەۋى قابىرعاعا سۇيەنىپ، جارالى اياعىنان قان زاۋلاپ جاتسا دا، اسپاي-ساسپاي كارابينىن وقتاپ، ايدالاعا قاراڭعىعا ۇستى-ۇستىنە اتادى. بىرنەشە ادام جەر باۋىرلاي جاتىپ الىپ، جۇك اربالاردىڭ تاساسىنان وق جاۋدىرۋدا. ارەكىدىك جۇرتتىڭ داۋسى جامىراي شىعادى دا، ونى ىلە-شالا دۇركىرەگەن زەڭبىرەك ءۇنى كومىپ كەتەدى. ءبۇل جانتۇرشىگەرلىك كورىنىس ەدى.
ورمان شاۋىپ جاتقانداي: جۇرت اعاش سياقتى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى باۋداي ءتۇسىپ جاتىر.
گوۆەننىڭ وتريادى تاسادا تۇرىپ، دالدەي اتۋدا ءارى شىعىنعا دا ۇشىرار ەمەس.
ايتسە دە، ءتارتىبى قانشا ناشار بولعانمەن جاۋجۇرەك شارۋا جاساعى ەسىن جيىپ، قورعانىسقا كوشتى. ول ورمانداعىشا قىرۋار ۇزىن دىڭگەكتەن تۇراتىن تاس قامال — بازار ءۇيىنىڭ جانىنا شوعىرلاندى. پانا تاپقانىن سەزىپ، جۇرتتىڭ كوڭىلى سەرىگە باستادى: ورمان ءتارىزدى نارسەنىڭ ءبارى ولاردىڭ كوڭىلىن اشىپ، شابىتتاندىرا تۇسەتىن. يمانۋس جوق لانتەناكتىڭ ورنىن باسۋعا قولىنان كەلگەنشە تىرىسىپ-اق باقتى. ولاردىڭ ارتيللەرياسى بار-دى، ءبىراق ونى ىسكە قوسپاي-اق قويدى. بۇل گوۆەندى مىقتاپ تاڭداندىردى. مۇنىڭ سەبەبى، ولاردىڭ ارتيللەريا وفيسەرلەرى تۇگەلدەي ماركيزبەن بىرگە ءمون-دولدى ارالاپ كەلۋگە كەتكەن، ال شارۋالار زەڭبىرەكپەن نە ىستەۋدى بىلمەيتىن. دەگەنمەن مۇنىڭ ەسەسىنە ولار وزدەرىن زەڭبىرەكتەن اتقىلاعان كوكتەرگە وقتى بوراتىپ جاتتى. ەندى ولاردىڭ مىقتى باسپاناسى بار. ولار جۇك اربالاردىڭ ءبارىن، بازار ۇيىندەگى بۋمالاردىڭ، جاشىكتەر مەن بوشكەلەردىڭ ءبارىن جيناپ، كوزدەۋگە ساڭىلاۋ قالدىرا بيىك بارريكادا تۇرعىزدى دا، وسى بەكىنىستىڭ ارتىنان جويقىن وق جاۋدىردى. وسىنىڭ ءبارى وتە تەز ىستەلدى. شيرەك ساعاتتان سوڭ-اق بازار الىنباس قامالعا اينالدى.
گوۆەن ءۇشىن ءىس ناسىرعا شابايىن دەدى. بازاردىڭ بۇلايشا تابان استىنان قامالعا اينالۋى ول ءۇشىن ءتىپتى كۇتپەگەن جاي بولدى. وندا ۆاندەيالىقتار تاس ءتۇيىنىپ، تابان تىرەسە ورنىعىپ الدى. گوۆەن ولارعا تۇتقيىلدان باس سالعانمەن، جەڭىسكە دەيىن ءالى كوپ بار-دى. اتىنان ءتۇسىپ، ساپىسىن قولىنا ۇستاعان كۇيى، باتارەياسىنىڭ ۇستىندە جانعان الاۋ جارىعىندا قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ، قاراڭعىعا ۇڭىلە قاراپ تۇردى. الاۋ قارىعىندا اپ-انىق كورىنىپ تۇرعان ونىڭ بيىك تۇلعاسى بارريكادانى قورعاۋشىلارعا نىسانا ەدى. ءبىراق ول ويعا شومعان كۇيى، توڭىرەگىندە جاۋىپ جاتقان وقتى بايقامادى.
ول جەڭەتىنىنە ءتىپتى دە كۇماندانبادى. راس، اناۋ جاقتا، بارريكادادا، اتقىشتار كوپ بولاتىن، ءبىراق وسىنشاما كوپ مىلتىققا قارسى ونىڭ زەڭبىرەكتەرى بار-دى، ال وق، تۇپتەپ كەلگەندە، يادروعا ەشقاشان توتەپ بەرگەن ەمەس. جەڭىس ءاردايىم ارتيللەرياسى بار اسكەر جاعىندا. ونىڭ باتارەياسى شەبەر قولدا بولاتىن ءارى گوۆەنگە تابىستى قامتاماسىز ەتىپ تۇرعان.
كەنەت قاراڭعى بارريكادانىڭ تۋ سىرتىنان نايزاعاي جارق ەتكەندەي بولدى: جاسىل تۇسكەندەي شاتىر ەتتى دە، زەڭبىرەك يادروسى ءۇيدىڭ قابىرعاسىن گوۆەننىڭ ءدال ۇستىنەن تەسىپ ءوتتى.
بارريكادا ونىڭ ۇستى-ۇستىنە اتقان وعىنا زەڭبىرەكپەن گۇرس دەگىزىپ جاۋاپ بەردى...
بۇل نە بولدى؟ جاعداي وزگەرىپ سالا بەردى. ارتيللەريا ەندى ءبىر جاقتا عانا بولماي شىقتى.
ءبىرىنشىسىنىڭ سوڭىنان ەكىنشى يادرو دا ىلە-شالا ودان ەكى قادام جەردەگى قابىرعاعا سارت سوعىلدى. ءۇشىنشى يادرو قالپاعىن جۇلىپ اكەتتى.
يادرولار ۇلكەن كاليبرلى بولاتىن: جاۋ ون التى فۋنتتىق زەڭبىرەكتەن اتقىلاپ جاتىر ەكەن.
— كوماندير، ءسىزدى كوزدەپ جاتىر! — دەپ باج ەتىپ، ارتيللەريستەر الاۋدى وشىرە قويدى.
گوۆەن ويلانعان قالپىمەن ەڭكەيىپ، قالپاعىن كوتەردى. ونى شىنىندا دا نىساناعا العان ەكەن: ونى نىساناعا العان ارعى جاقتان جاڭا عانا بارريكاداعا شاۋىپ كەلگەن لانتەناك بولاتىن. ول كەلىسىمەن قاسىنا يمانۋس جەتىپ باردى:
— مونسەنەر، بىزگە تاپ بەردى...
— كىم؟
— بىلمەيمىن.
— دينانعا باراتىن جول بوس پا؟
— بوس سياقتى.
— شەگىنە باستاۋ كەرەك.
— شەگىنۋ باستالدى دا. كوبىسى قاشىپ بارادى.
— قاشۋدىڭ كەرەگى جوق، شەگىنۋ كەرەك. ارتيللەريانى نەعىپ ىسكە قوسپادىڭىز؟
— جۇرتتىڭ ءبارى ساسىپ قالدى، ونىڭ ۇستىنە ارتيللەريا وفيسەرلەرى بولمادى.
— باتارەياعا ءقازىر ءوزىم بارامىن.
— مونسەنەر مەن فۋجەرگە باراتىن جولمەن جۇكتەن مۇمكىن نارسەنىڭ ءبارىن جونەلتتىم. ايەلدەردى دە، قىسقاسى، باسى ارتىق نارسەنى تۇگەل جونەلتتىم. ءبىز تۇتقىنعا العان ءۇش بالانى نە ىستەۋگە بۇيىراسىز؟
— بۇل بالالار — ءبىزدىڭ كەپىلىمىز. ولاردى تۋرگكە جىبەرىڭىز. وسى جارلىقتى بەردى دە، ماركيز بارريكادا باسىنا كەتتى.
باستىق كەلىسىمەن ءبارى وزگەرىپ سالا بەردى. بارريكادا ارتيللەريا ورناتۋعا بەيىمدەلمەگەن بولاتىن: وندا نەبارى ەكى زەڭبىرەككە ورىن بار-دى. ماركيز ون التى فۋنتتىق ەكى زەڭبىرەكتى قويدى دا، ولارعا تەز-تەز امبرازۋرا جاساتتى. ول ءبىر زەڭبىرەكتىڭ ۇستىنەن امبرازۋراعا ەڭكەيىپ، دۇشپان باتارەياسىن باقىلاپ تۇرعاندا، گوۆەندى كورىپ قالدى.
اناۋ سونىڭ ءوزى! — دەدى ول جۇلىپ العانداي.
ول زەڭبىرەكتى ءوزى وقتاپ، نىساناعا دالدەي، اتىپ جىبەردى. بۇل گوۆەندى ءۇش رەت كەزدەپ، ۇشەۋىندە دە وعى دالاعا كەتتى. ءۇشىنشى رەت اتقاندا قالپاعىن عانا ۇشىرىپ ءتۇسىردى.
قاپ! — دەپ مىڭگىرلەدى ول — ءسال تومەن العاندا، باسىن قاعىپ تۇسەتىن ەم.
كەنەت الاۋ جالپ ەتىپ ءوشتى دە، دۇشپان باتارەياسى قاراڭعىلىققا شومدى.
توقتاي تۇر، بالەم! — دەپ كىجىندى لانتەناك، سونسوڭ كانونيرگە بۇرىلىپ: — كارتەچ! — دەپ بۇيىردى.
گوۆەن دە مىقتاپ ابىرجۋلى ەدى. وتريادىنىڭ جاعدايى ناشارلاي ءتۇستى. شايقاس جاڭا ساتىعا اياڭ باستى. بارريكادا جاقتان زەڭبىرەكتەر اتقىلاي باستادى. ونداعىلاردىڭ قورعانىستان شابۋىلعا شىقپاسىنا كىم كەپىل؟ جارالىلاردى، ولگەندەر مەن قاشىپ كەتكەندەردى بىلاي قويعاندا دا، وعان قارسى كەمىندە بەس مىڭ جاۋىنگەر، ال ونىڭ قولاستىندا قالعانى ءبىر مىڭ ەكى جۇزدەن اسار-اسپاس. دۇشپان وتريادتىڭ ازدىعىن سەزىپ قويسا، رەسپۋبليكاشىلار نە كۇيگە ۇشىراماق؟ وندا ورىن اۋىستىرۋعا تۋرا كەلمەك. ازىرگە بۇلار شابۋىلداپ جاتىر، ال ون كەزدە قورعانىسقا كوشپەك. بۇلىكشىلەر ۇمسىنىپ ءبىر كورسە، ءبورى قۇرىعالى تۇر.
نە ىستەۋ كەرەك؟ بارريكادانى ماڭدايدان تۋرا شابۋىلداۋدى ويلاپ تا قاجەتى جوق؛ شتۋرم جاساۋ دا مۇمكىن ەمەس: مىڭ ەكى ءجۇز ادام بەس مىڭ ادامدى بەكىنگەن جەرىنەن ءتۇرىپ شىعا المايدى. باسا-كوكتەۋ دە مۇلدە قيسىنسىز، ال كىدىرىس قۇربانعا ۇشىراتۋى ىقتيمال قايتكەندە دە ءىستى تىندىرۋ كەرەك. ءبىراق ءقايتىپ؟
گوۆەن جەرگىلىكتى ادام ەدى. ول قالانىڭ ورنالاسۋ تارتىبىمەن تانىس-تۇعىن ءارى ۆاندەيالىقتار ورنىعىپ العان بازاردىڭ سىرتقى جاعى يرەك-يرەك شىتىرمان تار كوشەلەرگە بارىپ تىرەلەتىنىن بىلەتىن.
ول اديۋتانتى، ەرجۇرەك كاپيتان گەشانعا بۇرىلدى.
— گەشان، كوماندوۆانيەنى سىزگە تاپسىرامىن، — دەدى وعان گوۆەن. — وقتى بۇرىنعىسىنشا جاۋدىرا بەرىڭدەر. ولاردىڭ بارريكاداسىن قيراتۋعا تىرىسىڭدار. ەڭ باستىسى، وسى سابازداردى الاڭداتا تۇرىڭدار.
— تۇسىنىكتى، — دەپ جاۋاپ قاتتى گەشان.
— سولداتتاردى تۇگەلدەي ساپقا تۇرعىزىڭىز. ءبارى مىلتىقتارىن وقتاپ، شابۋىلعا دايىن تۇرسىن.
گوۆەن ونىڭ قۇلاعىنا تاعى دا الدەنەنى سىبىرلادى.
— تۇسىنىكتى، — دەدى تاعى دا گەشان.
— بارابانشىلار تۇگەل مە؟ — دەپ سۇرادى گوۆەن.
— تۇگەل.
— بىزدە توعىز بارابانشى بار عوي. وزىڭىزگە ەكەۋىن قالدىرىپ، جەتەۋىن ماعان بەرىڭىز.
جەتى بارابانشى ءۇن-تۇنسىز العا شىعىپ، كومانديردىڭ الدىندا ساپقا ءتىزىلدى.
— قىزىل بورىك باتالونى، قاسىما كەل! — دەپ داۋىستادى سوندا ول.
ساپتىڭ ىشىنەن سەرجانتپەن قوسا ون ەكى ادام العا شىقتى.
— مەن باتالوندى تۇگەل شاقىردىم عوي، — دەدى گوۆەن.
— تۇگەلى وسى، — دەپ جاۋاپ بەردى سەرجانت.
— قالايشا؟ بار-جوعى ون ەكى ادامبىسىڭدار؟
— ءيا، ون ەكىمىز-اق قالدىق.
— ءجا، جاقسى، — دەدى گوۆەن.
سەرجانت سودرەي ورمانىندا تابىلعان ءۇش جەتىمدى ءوز باتالونىنىڭ اتىنان باۋىر باسقان سول باياعى مىنەزى تۇرپايىلاۋ ءارى اقكوڭىل رادۋب بولاتىن.
وقىرمانىمىزدىڭ ەسىندە شىعار، بۇل باتالوننىڭ تەڭ جارتىسى ءارب-ان-پايل تۇبىندە قىرعىنعا ۇشىراپ، رادۋب قانا عايىپتان تايىپ ءتىرى قالعان.
باتارەيا جانىندا جەمشوپ تيەلگەن فۋرگون تۇر ەدى، گوۆەن رادۋبقا سونى نۇسقادى:
سەرجانت، جولشىباي سالدىرلاماۋى ءۇشىن ادامدارىڭىز مىلتىقتارىن سابانمەن وراپ السىن.
بىرنەشە مينۋت ءوتتى. بۇيرىق قاراڭعىدا ءۇن-تۇنسىز ورىندالدى.
دايىن بولدى، — دەپ باياندادى سەرجانت.
— سولداتتار، باشماقتارىڭدى شەشىڭدەر، — دەپ بۇيىردى گوۆەن.
بىزدە ول جوق، — دەپ جاۋاپ بەردى سەرجانت.
جەتى بارابانشىنى قوسا ساناعاندا ون توعىز ادامدىق وترياد قۇرىلدى. گوۆەن جيىرماسىنشى ەدى.
— ءبىر ساپقا تۇرىڭدار! سوڭىمنان! بارابانشىلار الدا، باتالون سولداتتارى ارتتا ءجۇرسىن. سەرجانت، باتالونعا كوماندالىق ەتۋدى سىزگە تاپسىرامىن، — دەپ ءامىر ەتتى ول
گوۆەن كولوننانىڭ الدىنا بارىپ تۇردى دا، ەكى جاقتان ۇلاسىپ جاتقان كارونادا گۇرسىلىنىڭ استىندا وسى جيىرما ادام كولەڭكەدەي كولبەڭدەپ، قاڭىراپ قالعان تىعىرىق كوشەلەردىڭ تۇكپىرىنە سۇڭگىپ بەردى.
ولار ءۇي-ۇيدى جاعالاپ، وسىلايشا ۇزاق ءجۇردى. قالا يەسىز قالعانداي: توعىشارلار ۇراعا تىعىلىپ ۇلگەرگەن.
تەرەزە بىتكەننىڭ قاقپاعى جابۋلى، ەسىك بىتكەن ىشتەي كىلتتەنگەن. ەش جەردەن ەشقانداي سىعىرايعان جارىق كورىنبەيدى.
مەڭىرەۋ تىنىشتىق ورناپ، قۇلازىپ قالعان قالتارىستاردا باستى كوشە جاقتاعى اتىس انىعىراق ەستىلگەندەي. ارتيللەريا ۇرىسى توقتار ەمەس. رەسپۋبليكاشىل باتارەيا مەن روياليستىك بارريكادا بىر-بىرىنە كارلەنە كارتەچ توگىپ جاتىر.
يرەلەڭدەگەن جولدارمەن قاراڭعىدا تاپ باسىپ كەلە جاتقان گوۆەن جيىرما مينۋتتاي جۇرگەن سوڭ وتريادىن باستى كوشەگە شىعاتىن بازاردىڭ تۋ سىرتىندا ورنالاسقان ءبىر قالتارىستىڭ شەتىنە الىپ كەلدى.
سوعىسىپ جاتقانداردىڭ جاعدايى وزگەرىپ سالا بەردى. ءبۇل جاقتان بارريكادا قورعانسىز بولاتىن — بارريكادا جاساۋشىلاردىڭ، ءاردايىمعى قاتەلىگى دە — سوندىقتان گوۆەننىڭ وتريادى جولعا شىعۋعا دايىن، اتتارى جەگۋلى بىرنەشە اربا تۇرعان بازار كولونناسىنىڭ استىنا وپ-وڭاي سىپ بەردى. گوۆەن مەن ونىڭ ون توعىز سولداتىنىڭ قارسى الدىندا ۆاندەيالىقتاردىڭ سول باياعى بەس مىڭ ادامدىق ارمياسى ءتۇر، ءبىراق ەندى بۇلار ونىڭ تۋ سىرتىنان شىققان-دى.
گوۆەن سەرجانتقا بىردەڭە دەپ سىبىر ەتتى. مىلتىقتى وراعان سابان الىپ تاستالدى. ون ەكى گرەنادەر قالتارىس بۇرىشىنا تىزىلە قالدى. جەتى بارابانشى كوماندا كۇتە، تاياقشاسىن كوتەردى.
زەڭبىرەكتەر ءسال ءۇزىلىس جاساي، دۇركىن-دۇركىن اتىپ جاتىر. مىنە، وسىنداي ۇزىلىستەردىڭ بىرىندە گوۆەن ساپىسىن سەرمەپ قالىپ، ورناعان تىنىشتىقتا قۇلاق تۇندىرار اشىق داۋسىمەن:
— ەكى ءجۇز ادام وڭعا، ەكى ءجۇز ادام سولعا، قالعاندارى تۋرا العا! — دەپ ساڭق-ساڭق ەتتى.
ون ەكى مىلتىق گۇرس اتىلىپ، جەتى بارابان "شابۋىلعا" دابىل قاعا بەزەكتەپ بەردى. گوۆەن:
— جىگىتتەر نايزا الىڭدار! تۇيرەڭدەر! — دەپ كوماندا تاستادى.
ءبۇل اقتاردىڭ قۇتىن قاشىراتىن رەسپۋبليكاشىلاردىڭ سۇمدىق اتويى بولاتىن.
مۇنىڭ ءوزى ادەتتەن تىس ەسەر ەتتى.
سان مىڭ ادامدىق شارۋالار توبىرى ارت جاقتان جاۋ شاپقانىن سەزىپ، وزىنە قارسى جاڭا ارميا كەلىپ قالعان ەكەن دەپ ويلادى. سول مەزەتتە باستى كوشەنىڭ شەتىنە جايعاسىپ، گەشاننىڭ قول استىندا قالعان رەسپۋبليكاشىل كولوننا بارابان ءۇنىن ەستىسىمەن ول دا "شابۋىلعا" دابىل قاعىپ، جۇگىرە باسىپ، بارريكاداعا ۇمتىلدى. ۆاندەيالىقتار ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدى. دۇرلىگۋ باستالدى، ال دۇرلىگۋ — ۇرەيدىڭ قاشقانى، وندايدا قورىققانعا قوس كورىنەدىنىڭ كەبى كەلىپ، ءار ءسوز ارۋاقشا زارە الادى، پيستولەت داۋسى زەڭبىرەك زالپىنداي، ءيتتىڭ ءۇرىسى ارىستاننىڭ ارسىلىنداي ەستىلەدى.
بازار اپ-ساتتە قاڭىراپ قالدى. زارەسى كەتكەن شارۋالار باسى شين جاققا بىتىراي قاشتى. وفيسەرلەر تۇك ىستەي المادى. يمانۋس ەكى مە، ءۇش پە قاشقىندى اتىپ ءولتىرىپ ەدى، مۇنان دا ناتيجە شىقپادى. جان-جاقتان: "شاما كەلسە، قۇتىلىڭدار!" يمەن ايعاي عانا ەستىلەدى. ەلەكتەن ساۋلاعان ءۇن سەكىلدى وسىناۋ بۇكىل ارميا قالاشىقتىڭ تىعىرىق كوشەلەرىمەن جوڭكىلىپ، اشىق دالاعا جەل ايداعان بۇلتتاي دۇرلىگە قاشتى.
ماركيز دە-لانتەناك وسى دۇرلىگۋگە ءوز كوزىمەن كۋا بوپ تۇردى. ول زەڭبىرەكتەردى ءوز قولىمەن تىعىنداپ، ەڭ سوڭىنان كەتتى.
ءيا، ءبۇل شارۋالارمەن نە تىندىرارسىڭ. بىزگە اعىلشىندار قاجەت، — دەدى ول اسىقپاي، ماڭ-ماڭ باسىپ بارا جاتىپ.
IV. ەكىنشى رەت
جەڭىسكە تولىق قول جەتتى.
گوۆەن قىزىل بورىك باتالونىنىن سولداتتارىنا بۇرىلىپ:
— ون ەكى بولساڭدار دا، مىڭ ادامعا بەرگىسىز ەكەنسىڭدەر، — دەدى.
باستىقتىڭ ماقتاۋى ول كەزدە وردەن العانمەن بىردەي بولاتىن.
گوۆەننىڭ جۇمساۋىمەن قاشقىنداردى قۋىپ كەتكەن گەشاننىڭ وتريادى تولىپ جاتقان تۇتقىن ايداپ كەلدى.
الاۋلار جاعىلىپ، قالاعا ءتىنتۋ جۇرگىزىلە باستادى.
قاشىپ ۇلگەرمەگەندەر تۇگەل بەرىلدى. باستى كوشەگە مايشامنان جارىق ءتۇسىرىلدى؛ كوشە بويى ولگەندەر مەن جارالانعانداردان اياق الىپ جۇرگىسىز. ءاربىر ۇرىس ادەتتە ۇساق-تۇيەك قاقتىعىستارمەن اياقتالادى. وجەت جانداردىڭ ازىن-اۋلاق، جەكەلەگەن توپتارى ءالى قارسىلاسىپ جاتتى. ولار قورشاۋعا الىنعاندا عانا قارۋىن تاستادى.
جۇرت جاپىرىلا قاشىپ جاتقان الاساپىران ىشىندە گوۆەن ەرجۇرەك بىرەۋدى بايقاپ قالدى؛ ءبۇل ەپتى دە قايراتتى ادام قاشقان جولداستارىن قالقالاي، ۇرىس سالىپ جۇرسە دە، ءوز باسىنىڭ قاشاتىن ويى جوق. ول كارابينىن شەبەر پايدالانىپ، بىرەسە اتىپ، بىرەسە دۇمىمەن قورعانىپ ءجۇر. اقىرى كارابينى كۇل-تالقان بولدى. سوندا ول ءبىر قولىنا تاپانشا، ەكىنشى قولىنا قىلىش الدى. جۇرت وعان جاقىنداۋدان جاسقانا باستادى. كەنەت گوۆەن ونىڭ تالتىرەكتەپ كەتىپ، باعاناعا سۇيەنگەنىن كوردى؛ ءسىرا، جارالانسا كەرەك. ءبىراق جارالانعانىنا قاراماستان قىلىشى مەن تاپانشاسىن قولىنان تاستامادى. گوۆەن ساپىسىن قولتىعىنا قىسىپ، ونىڭ قاسىنا باردى.
— بەرىل! — دەدى و ل
جارالى وعان قادالا قارادى. كۇرتەسىنىڭ ىشىنەن قان ساۋلاپ ءتۇر ەكەن، اياق استىندا ءۇيىپ قالىپتى.
— سەن مەنىڭ تۇتقىنىمسىڭ، — دەدى گوۆەن ءسوزىن جالعاپ.
جارالى ءتىل قاپتادى.
— اتىڭ كىم؟
— اتىم — اجال ءبيى، — دەپ جاۋاپ قاتتى اناۋ.
— ساباز ەكەنسىڭ! — دەپ گوۆەن وعان قولىن سوزدى.
ۆاندەيالىق جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا:
— جاساسىن كورول! — دەپ ايعاي سالدى.
ول بار كۇشىن جيىپ، ەكى قولىن كوتەرە، بىرەۋىمەن گوۆەندى تاپانشاسىمەن اتىپ جىبەردى دە، ەكىنشىسىمەن قىلىشىن سەرمەپ قالدى.
وسىنىڭ ءبارىن ول جولبارىسشا اسقان ەپتىلىكپەن ىستەدى، ءبىراق باسقا بىرەۋ ودان دا ەپتى بولىپ شىقتى. بۇل وسىدان ءسال بۇرىن كەلىپ جەتكەن جانە وسى كورىنىستى ءۇن-تۇنسىز باقىلاپ تۇرعان باياعى سالت اتتى ەدى. ول ۆاندەيالىقتىڭ تاپانشاسىن كوتەرىپ، قىلىشىن سەرمەگەلى جاتقانىن كورىپ قالىپ، ونى مەن گوۆەننىڭ ەكى اراسىنا تۇرا ۇمتىلدى. ول بولماعاندا گوۆەن ولەتىن ەدى. وق اتقا ءتيدى دە، قىلىش ادامعا دارىپ، ات پەن سالت اتتى ەكەۋى بىردەي جالپ ەتتى. وسىنىڭ ءبارى قاس-قاعىمدا بولدى.
قانسىراعان ۆاندەيالىق ءالى قۇرىپ، كوشە ۇستىنە سىلق ءتۇستى.
قىلىش بەيتانىس ادامنىڭ بەتىن وسىپ ءوتىپتى. ول ەس-تۇسسىز جاتىر. استىنداعى اتى ءولىپ قالعان.
بۇل كىم ەكەن؟ — دەپ سۇرادى گوۆەن، بەيتانىستىڭ جۇزىنە تونە قاراپ.
ءبىراق جارادان ساۋلاعان قان بەتىن جاۋىپ كەتكەندىكتەن، قىپ-قىزىل ماسكا استىنان ەشتەڭەنى اجىراتۋ مۇمكىن بولمادى. تەك بوز قىراۋلانعان شاشى كورىنەدى.
بۇل كىسى مەنى اجالدان ساقتاپ قالدى، — دەدى گوۆەن. — ونىڭ كىم ەكەنىن ەشقايسىڭ دا بىلمەيسىڭدەر مە؟
كوماندير، ول قالاعا جاڭا عانا كەلگەن، — دەپ ءۇن قاتتى سولداتتاردىڭ ءبىرى. — مەن ونىڭ پونتورسون جاعىنان كەلە جاتقانىن كورگەم.
كولوننانىڭ اعا دارىگەرى دە كەلىپ جەتتى. جارالى ءالى ەسىن جيعان جوق-تى. دارىگەر ونى قاراپ شىقتى:
دانەڭە ەتپەيدى: تەرەڭ ءتىلىپتى، ءبىراق ءقاۋىپتى ەمەس. جاراسىن تىگەمىز، بىرەر اپتادان سوڭ اياعىنان تىك تۇرادى. دەگەنمەن، سابازىڭ مىقتاپ سەرمەگەن ەكەن!
بەيتانىستىڭ ۇستىندە ءۇش ءتۇستى باۋى بار پلاشش. جانىندا تاپانشاسى مەن قىلىشى. ونى شەشىندىرىپ، زەمبىلگە جاتقىزدى. دارىگەر ءبىر شەلەك سالقىن سۋ اكەلدىرىپ، جاراسىن جۋىپ-شايدى. ەندى بەتىن انىقتاپ كورۋگە بولاتىن ەدى. گوۆەن وعان تاپجىلماي تەسىلە قارادى.
— جانىندا قانداي دا ءبىر قاعازدارى بار ما ەكەن؟ — دەپ سۇرادى ول
دارىگەر جارالىنىڭ جان قالتاسىن سيپاپ، ءبىر ءاميان الىپ، گوۆەنگە ۇسىندى. سول ەكى ورتادا جارالى دا سالقىن سۋدان ەسىن جيا باستادى: قاباعى قيمىلداعانداي بولدى.
گوۆەن ءامياندى اقتارىپ، ءتورت بۇكتەلگەن ءبىر جاپىراق قاعاز تاپتى. قاعازدى اشىپ، وقىپ شىقتى:
"قوعامدى قۇتقارۋ كوميتەتى. ازامات سيمۋردەن..."
— سيمۋردەن! — دەدى ول جۇلىپ العانداي.
جارالى ءبۇل ءسوزدى ەستىپ، كوزىن اشتى. گوۆەن قۋانىشىن قويارعا جەر تاپپادى.
— سيمۋردەن! ءسىز بە ەدىڭىز؟... ءسىز مەنى اجالدان ەكىنشى رەت ساقتاپ قالدىڭىز...
سيمۋردەن ونىڭ بەتىنە قارادى. قانتالاعان ءجۇزى ءتىل جەتكىسىز شادىمان سەزىمگە بولەنگەن.
گوۆەن ونىڭ الدىنا جۇرەلەي وتىرا قالىپ:
— ۇستازىم مەنىڭ! — دەدى شاتتانىپ.
— اكەڭمىن عوي، — دەدى سيمۋردەن اقىرىن كۇبىرلەپ.
V. ءبىر تامشى سالقىن سۋ
كورىسپەگەلى كوپ جىل وتسە دە، ولار ءبىر-بىرىن ەشقاشان كوڭىلىنەن شىعارعان ەمەس. ەندى ولارعا بىر-بىرىمەن كۇنى كەشە ايرىلىسقانداي كورىندى.
قالالىق راتۋشادا قولما-قول كوشپەلى لازارەت جاسالدى. سيمۋردەندى جارالىلار ءۇشىن ورتاق پالاتاعا ارنالعان ۇلكەن زالمەن ىرگەلەس شاعىن وڭاشا بولمەگە جاتقىزدى. جاراسىن تىككەن حيرۋرگ ناۋقاسقا وپەراسيادان كەيىن ۇيىقتاۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپ، ەكى دوستىڭ شەر تارقاتا شۇيىركەلەسكەن اڭگىمەسىن بۇزىپ جىبەردى. راسىندا، گوۆەندى دە ءاردايىم جەڭىستەن سوڭ اسكەر باسىنى قاپتايتىن شۇعىل ىستەر كۇتىپ تۇرعان. سيمۋردەن جالعىز قالسا دا ءۇيىقتاي المادى: ءبىرى جارادان، ەكىنشىسى قۋانىشتان ەكى ءتۇرلى ءدىرىل سەزىم بويىن بيلەپ، ۇيقىسىن قاشىرىپ جىبەردى.
ول ۇيىقتاعان جوق، سوندا دا الدەنەندەي ءتۇس كورىپ جاتقانداي سەزىندى. ءبۇل مۇمكىن بە؟ ومىردەگى ارمانى ورىندالا باستادى. سيمۋردەن ءوزىنىڭ ب ا ق جۇلدىزىنا سەنبەۋشى ەدى؛ ەندى الدىنان باقىت جاز قۇشاعىن جايعانداي بولدى: ول گوۆەندى تاپتى. ونى بالا كەزىندە قالدىرىپ، ەندى ەر جەتكەن، باتىل، قايراتتى، جاۋجۇرەك شاعىندا كەزدەستىرىپ وتىر.
سيمۋردەن ونى حالىق ءىسى ءۇشىن كۇرەستە سالتاناتتى ساتتە ءمىردى. ۆاندەيادا گوۆەن ريەۆوليۋسيا تىرەكتەرىنىڭ ءبىرى بولدى ءارى ريەۆوليۋسيا ءۇشىن وسى تىرەكتى ورناتقان دا ءوزى، ياعني سيمۋردەن ەدى. بۇل جەڭىمپاز — سونىڭ تۇلەگى. وسىناۋ جاپ-جاس جىگىتتىڭ جۇزىندە جايناعان وي مەن شىندىق نۇرى — ءوزىنىڭ، سيمۋردەننىڭ ويى، سيمۋردەننىڭ شىندىعى. ونىڭ شاكىرتى، ونىڭ جان دۇنيەسىنەن تۇلەپ ۇشقان بەل بالاسى بۇدان بىلاي باتىر اتانىپ وتىر، ال تاياۋ ارادا، بالكىم، وتانىنىڭ ماقتانىشىنا مي اينالار.
جاڭا عانا باستان كەشكەن اسەرلەرىن تاعى دا وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، سيمۋردەن ۇيىقتاماي، وياۋ جاتتى، ونىڭ جان دۇنيەسى الدەقانداي تىلسىم سەزىمگە بولەنىپ، ءدىرىل قاقتى. تاڭعاجايىپ جاڭا شىراق، جارقىراماي شەشەك اتار جاس عۇمىر فرانسيانىڭ كوكجيەگىنەن يەك ارتا كوتەرىلىپ كەلەدى جانە ونى ەرەكشە ءبىر قۋانتقان نارسە — وسى عۇمىردىڭ بولاشاق تاعدىرى ءوز قولىندا. ءوزى كۋا بولعان تاعى ءبىر وسىنداي جەڭىسكە قول جەتسە، ونىڭ ءبىر اۋىز سوزىنە بولا رەسپۋبليكا گوۆەندى ارميا باسىنا قويماق.
ادامدى توسىن جەتىستىكتەن بەتەر ماستاندىرار نارسە جوق. ول كەز جۇرتتىڭ ءبارى اسكەري داڭقتى قيالداعان كەز بولاتىن: اركىم ءوز ادامىن اسكەرباسى ەتكىسى كەلدى. سيمۋردەن گوۆەندى ۇلى قولباسشى رەتىندە كورسەم دەدى. ول ەندىگى ونى (ارمان دا ءبىر قۇس ەمەس پە؟) مۇحيت ۇستىندە — قاشىپ بارا جاتقان اعىلشىنداردى قۋدالاۋشى، رەين بويىندا — كورولدەر كواليسياسىن جازالاۋشى، پيرەنەيدە — يسپانداردى تىقسىرۋشى، الپىدە — ريمگە كوتەرىلىسكە بەلگى بەرۋشى رەتىندە كوردى. سيمۋردەننىڭ بويىندا: ءبىرى — مەيىربان جۇرەكتى، ەكىنشىسى — بۇلتارماس تۋراشىلدىقتى مۇرات تۇتقان قاتال مىنەزدى ەكى ادام قوسارلاسا ءومىر سۇرگەندەي، ءارى ەكەۋى دە ريزا، ويتكەنى ول گوۆەندى ايبىندى كوسەم دەپ قانا ەمەس، قاھارلى كەكشىل جان دەپ تە ءبىلدى. سيمۋردەن جاساماي تۇرىپ قيراتۋ كەرەك دەگەن سەنىمدە بولاتىن. "ءقازىر ەركەلىكتى كوتەرەر كەز ەمەس" دەيتىن ول. ءارى ول گوۆەندى سول كەزدە جۇرتتىڭ ايتقانىنداي، "جاعداي دەڭگەيىنەن" تابىلادى دەپ كامىل سەندى. ول گوۆەندى داڭق تۇعىرىندا تۇرعان كۇيىندە كوزىنە ەلەستەتتى.
كەنەتتەن ول بولمەسىنىڭ شالا جابىلعان ەسىگىنەن گوۆەننىڭ داۋسىن ەستىگەندە قيالى ءتىپتى شارىقتاپ كەتتى. ول تىڭداي قالدى. قۇلاعىنا اياق تىقىرى ەستىلدى:
— سەن جارالانعانسىڭ با؟
— اتىپ تاستاۋلارىڭا جارايتىنداي حالدەمىن.
— بۇل ادامدى توسەككە سالىڭدار. جاراسىن تاڭىپ، ەمدەڭدەر.
— مەنىڭ ولگىم كەلەدى.
— سەن ولمەيسىڭ. سەن مەنى كورول ءۇشىن ولتىرمەك بولدىڭ، مەن سەنى رەسپۋبليكا ءۇشىن اجالدان اراشالايمىن.
سيمۋردەن تۇنەرىپ كەتتى. ول بىرەۋدىڭ تۇرپىدەي قولى وياتىپ جىبەرگەندەي، قيالدان تەز ارىلىپ، ون بويىن سەزىك-سەكەم بيلەپ الدى.
— ءيا، ول شىنىندا دا بيازى جان، — دەپ تۇڭىلە كۇبىرلەدى.
VI. جارا جازىلسا دا، جۇرەك قان جىلايدى
سيمۋردەننىڭ جاراسى كوپ ۇزاماي جازىلدى. ءبىراق جاراسى مۇنان الدەقايدا اۋىر تاعى ءبىر جان بار-دى. ول ۆاندەيالىقتار اتىپ كەتكەن، قاڭعىباس تەلمارش ەرب-ان-پايل فەرماسىندا قانعا بويالىپ جاتقان جەرىنەن تاۋىپ العان ايەل بولاتىن. ميشەل فلەشاردىڭ جاعدايى تەلمارش ويلاعاننان بەتەر ءقاۋىپتى ەدى. ونىڭ ءۇش جاراسى بار ەكەن: ءبىرى كوكتەي وتكەن — وڭ كەۋدەسىنىڭ جوعارى جاعىنان ءتيىپ، جاۋىرىنىن سىندىرىپ، ءى ۋ سىرتىنان شىعىپتى، ەكىنشى وق بۇعاناسىن، ءۇشىنشى وق يىق سۇيەگىن ۋاتىپ جىبەرگەن. ايتكەنمەن وكپەسى امان ەكەن: ونىڭ جازىلىپ كەتۋى ىقتيمال ەدى.
دەريەۆنيادا تەلمارش "فيلوسوف" اتاناتىن، شارۋالار تىلىندە بۇل ءتاۋىپ، ياعني ءبىرشاما دارىگەر ءارى حيرۋرگ، ءبىرشاما دۋانا دەگەن سوز. ول جارالى ايەلدى جەركەپەسىنە اپارىپ، مۇكتەن ىستەلگەن توسەگىنە جاتقىزدى دا، "قاراپايىم" ادىستەرمەن باعىپ-قاعۋعا كىرىستى. سونىڭ قامقورلىعى ارقاسىندا عانا ايەل ءتىرى قالدى. بۇعاناسى ءبىتىسىپ، كەۋدەسى مەن يىعىنداعى جارا بىتەلدى دە، بىرنەشە اپتادان سوڭ ساۋىعا باستادى.
اقىرى تەلمارشتىڭ قولىنا سۇيەنىپ، سىرتقا شىعاتىن بولدى. بىردە تەلمارش ونى اعاش تۇبىنە كۇن شۋاققا اپارىپ وتىرعىزدى. ءبۇل ايەل تۋرالى ول ەشتەڭە بىلمەيتىن. كەۋدەسىنەن جارالانعان كىسىگە مۇلدەم تىنىشتىق كەرەك، سوندىقتان تەلمارش ونى سويلەتپەي قويدى. ول ۇندەگەن جوق، ءبىراق قارت ونىڭ كوزقاراسىنان الدەنە جانىن جەگىدەي جەپ، ءبىر وي ەسىل-دەرتىنەن شىقپاي جۇرگەنىن اڭعاردى. بۇگىن تاڭەرتەڭ ول الدەقايدا سەرگەك بولاتىن: سۇيەمەلسىز-اق ءجۇرىپ كەتەردەي. ابزال جاندى قارت وعان قۋانا، ءتىپتى اكەلىك مەيىرمەن قاراپ تۇردى. ول ايەلگە كۇلىمسىرەي قاراپ:
— مىنە، ەندى تىك تۇراتىن بولدىق. جارامىز ابدەن جازىلدى، — دەدى.
— تەك جۇرەگىم سىزدايدى، — دەدى ايەل، سونسوڭ تاعى دا ءسوزىن جالعاي ءتۇستى: — ءسويتىپ، ءسىز ولاردىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيدى ەكەنسىز عوي، مۇلدەم بەيحابارسىز عوي، ءا؟
— كىمدەردىڭ؟ — دەپ سۇرادى تەلمارش.
— بالالارىم شە؟
ول تالاي رەت قول-اياعى قالشىلداپ، ەس-تۇسسىز ساندىراقتاپ جاتىپ تا، بالالارىن شاقىراتىن، سوندا — ادام ساندىراقتاپ جاتسا دا كوپ نارسەنى اڭعارادى ەمەس پە — قارتتىڭ بۇعان جاۋاپ بەرگىسى كەلمەيتىنىن كورگەن.
ءبىراق تەلمارش شىنىندا دا وعان نە ايتارىن بىلمەدى. جوعالىپ كەتكەن بالالارى جايلى اناعا اڭگىمەلەپ جاتۋ وڭاي بولىپ پا. ءتىپتى، شىنىنا كەلگەندە، ول نە بىلەتىن؟ تۇك تە بىلمەيتىن. ول تەك ءبىر ايەل-انانى اتىپ كەتكەنىن، ونى قانعا بويالىپ جاتقان جەرىنەن ءوزى تاۋىپ العانىن، ءبۇل مارقۇمنىڭ ءۇش بالاسى بولعانىن، شەشەسىن اتىپ كەتكەن سوڭ بالالاردى لانتەناكتىڭ وزىمەن اكەتكەنىن بىلەتىن. بار بىلەتىنى وسى. بالالارعا نە بولدى؟ ولار ءولى مە، ءتىرى مە؟.. ول ءۇش بالانىڭ ەكەۋى ۇل دا، بىرەۋى ەمشەكتەن جاڭا سۋالعان قىز بالا ەكەنىن ەستىگەن. بار بولعانى وسى. بەيشارا بالالاردىڭ تاعدىرى ونىڭ ءوزىن دە قينايتىن. ايتكەنمەن ول جاۋاپ تابا الماي-اق قويدى. توڭىرەكتەگى شارۋالاردان سۇراستىرىپ كورىپ ەدى، ولار باستارىن شايقاپ، ءلام-ميم ايتقان جوق. لانتەناك ءوزى جايلى كوپ ايتقاندى ۇناتپايتىن.
شارۋالار لانتەناك تۋرالى اڭگىمەلەۋدەن تايسالىپ، تەلمارشپەن سويلەسۋگە ونشاما قۇلىق بىلدىرمەيتىن. جالپى ولار — ايتقانعا سەنبەيتىن حالىق. وزدەرى تەلمارشتى ۇناتىڭقىرامايتىن. قاڭعىباس تەلمارش تىنىمسىز جان ەدى. سونىڭ ونە بويى اسپاننان كوز ايىرمايتىنى نەسى؟ نە ىستەيدى، قاققان قازىقتاي ءبىر ورىندا الدەنەشە ساعات تاپجىلماي تۇرعاندا نە ويلايدى ەكەن؟ ءسوز جوق، ءوزى ءبىرتۇرلى ادام. سوعىس ءورتى جايلاپ العان ەلدە، جۇرتتىڭ ءبارى ءوزىن جانارتاۋ ۇستىندە تۇرعانداي سەزىنەتىن ەلدە، بارشانىڭ ءبىر عانا ىقىلاسى — جايپاپ جالماۋ، ءبىر عانا جۇمىسى — وزگەنى باۋىزداۋ بولىپ وتىرعان ەلدە، اركىم جاۋىنىڭ ءۇيىن ورتەپ، وتباسىن قىرىپ كەتۋدى، دۇشپاننىڭ قاراۋىلىن شەتىنەن ءولتىرىپ، اۋىلىن تاس-تالقان ەتۋدى، توسقاۋىل قۇرىپ جاۋدى قاقپانعا ءتۇسىرۋدى عانا ويلايتىن ەلدە، جۇرت ءبىرىن-بىرى جارىسا قۇرتىپ جاتقان ەلدە، تابيعاتقا مۇڭدانا كوز سالىپ، شەكسىز-شەتسىز جاھاننىڭ تىلسىم تىنىشتىعىنا قۇلاق تۇرە، نەشە ءتۇرلى ءشوپ تەرىپ، ادەمى گۇلدى، سايراعان قۇس پەن جىمىڭداعان جۇلدىزدى عانا تاماشالاپ ك ۇرگەن وسىناۋ دۋانا كورىنەۋ كوزگە ءقاۋىپتى كىسى بولاتىن. دەنى ءتۇزۋ ەمەس ەكەنى ايدان انىق. ول بۇتا جامىلىپ، جاسىرىنبايدى دا، ەشكىمگە وق تا اتپايدى. اينالاداعى جۇرتتىڭ وعان قايمىعا قيرايتىن دا ءجونى بار.
اقىلىنان اداسقان، — دەيتىن وزگەلەر.
ءسويتىپ، تەلمارش جالعىزدىقتان بەتەر جايسىز حالگە ۇشىرادى: ول جۇرت بەزەتىن جانعا اينالدى.
ودان ەشكىم ەشتەڭە سۇراعان دا ەمەس. سوندىقتان قانشا تىرىسسا دا، ول ميشەل فلەشاردىڭ بالالارى جايىندا جارىتىپ ەشتەڭە بىلە الماي-اق قويدى.
تەلمارش تۇل قالعان انادان "بالالارىم-اي" دەگەن ءسوزدى ەستىپ، كۇلكىدەن تىيىلدى دا، ال بايعۇس شەشە ءوزىنىڭ قات-قابات ويىنا تاعى شومدى. بەيشارانىڭ جان دۇنيەسىندە قانداي الاقۇيىن بولىپ جاتقانىن كىم ءبىلىپتى؟ ءتۇپسىز تەرەڭ قاراڭعى شىڭىراۋعا قۇلاپ تۇسكەندەي... كەنەت ول تەلمارشقا جالت قاراپ، اشىنعانداي كەيىپپەن:
— بالالارىم-اي! — X. قۇتىلا الار ما ەكەن؟دەپ اھ ۇردى.
تەلمارش كىنالى ادامداي باسىن سالبىراتىپ جىبەردى.
ول ماركيزدى ويلادى. ال ماركيز بولسا، ارينە، ونى ويلاماق تۇگىل، ونىڭ ءبۇل دۇنيەدە بار-جوعىن ۇمىتىپ تا كەتكەن شىعار. تەلمارش مۇنى اپ-ادەمى بىلەتىن. "ۇلاعاتتى مىرزانىڭ باسىنا كۇن تۇسكەندە سەن وعان كەرەكسىڭ ءارى ول سەنىمەن دوس-اق، ءبىراق قاۋىپ-قاتەر باسىنان وتىسىمەن ونىڭ سەنىمەن ءىسى جوق"، — دەيدى ول ىشىنەن وز-وزىنە. سونسوڭ وزىنەن: "ەندەشە، سەن ءبۇل مىرزانى نەگە قۇتقاردىڭ؟" — دەپ سۇرادى دا، ىلە-شالا: "ويتكەنى ول ادام عوي"، — دەپ جاۋاپ بەردى. ول ءبىراز ويلانىپ بارىپ: "ءجا، بولدى، سونىڭ ءوزى شىنىمەن ادام با؟" — دەپ قارسى شىقتى وز-وزىنە.
— اتتەگەن-اي، بىلسەمشى مۇنى! — دەپ تاعى دا قاپالاندى ول
دۇرىس ىستەدىم بە وسى دەپ باس قاتىرا كوپ ويلاندى. مۇنى ويلاۋدىڭ ءوزى ازاپ ەدى. دەمەك، جاقسى قىلىقتىڭ دا جامان بولىپ شىعۋى مۇمكىن ەكەن عوي. قاسقىردى قۇتقارعان ادام — قويدى قۇرتپاق. قاراقۇستىڭ سىنعان قاناتىن ەمدەگەن ادام ونىڭ تىرناعى ءۇشىن جاۋاپ بەرمەك. ول ءوزىن شىنىمەن-اق كىنالى سەزىندى. بايعۇس انانىڭ اشىنارلىق تا ءجونى بار.
ءيا، ول كىنالى: ول ماركيزدى ءقۇتقارىپ جىبەردى. ءبىراق ول مىناۋ انانى دا قۇتقاردى عوي! وسى وي عانا ونىڭ جانىن ءبىرشاما بايىز تاپتىرعانداي بولاتىن.
ال بالالار شە؟ ولارعا نە بولدى؟ ەندىگى قاي جەردە ءجۇر؟..
ايەل دە وسىنى ويلايتىن. ءبۇل ەكى ادامنىڭ ويى ءبىر ىزبەن جۇرگەندەي ەدى، ءسويتىپ، ءوزارا ءتىل قاتىسپاسا دا، ولاردىڭ ويى ءبىر عانا بۇلدىر ارمانعا توعىسىپ جاتتى.
ءبىراق ايەلدىڭ مۇڭدى جانارى تەلمارشقا تاعى دا قادالا قالدى:
— قاشانعى وسىلاي بولا بەرمەك، — دەپ كۇبىر ەتتى ول
— تسس! — دەپ سىبىرلادى تەلمارش ساۋساعىن ەرنىنە باسىپ.
ايەل ونى تىڭداماستان سويلەي بەردى:
— مەنى نەگە قۇتقاردىڭىز؟ مۇنىڭىزدى كەشىرە الار ەمەسپىن. ودان دا ولگەنىم ارتىق ەدى؛ ولاردى تىم بولماسا و دۇنيەدەن كورەر ەدىم عوي. قايدا ەكەنىن بىلەر ەم، ولار مەنى كورمەسە دە، جاندارىندا جۇرەر ەم... مارقۇم شەشە دە بالالارىنا قورعانىش بولا الادى.
تەلمارش ونىڭ قولىن ۇستاپ، تامىرىن باسىپ كوردى:
— سابىر ەتىڭىز. تاعى قايتالاپ قالارسىز.
— قاشان كەتۋىمە بولادى؟ — دەپ سۇرادى ايەل وعاشتاۋ ۇنمەن.
— كەتۋدى ايتاسىز با؟
— ءيا، ءيا. سولاردى ىزدەۋگە شىعام.
— مازاسىزداناتىن بولساڭىز، ەشقاشان كەتە المايسىز. ال سابىر تۇتساڭىز، بالكىم، ەرتەڭ-اق ءجۇرىپ كەتەرسىز.
— سىزدىڭشە، سابىر تۇتۋ دەگەن نە؟
— ول — قۇدايعا سىيىنۋ دەگەن ءسوز.
— قۇدايعا دەيسىز بە؟ ال سوندا ول مەنىڭ بالالارىمدى ءقايتتى ەكەن؟
ايەل ساندىراقتاپ كەتكەندەي بولدى. ءبىراق داۋسى قايتادان سابىرلى ەستىلدى.
— تۇسىنسەڭىز ەتتى، — دەدى ول، — ءبۇيتىپ وتىرا بەرۋگە شىدامىم جوق. ءسىز بالا سۇيمەگەن ادامسىز، ال مەن قۇرساق كوتەرگەن جانمىن: ايىرما وسىندا. ادامنىڭ سەزىمىن باستان كەشپەي، پىكىر تۇيۋگە بولمايدى. ءسىزدىڭ ەشقاشان بالاڭىز بولعان ەمەس پە؟
— جوق، — دەپ جاۋاپ قاتتى تەلمارش.
— ال مەن بالادان كوز اشقان ەمەن. ەندى ولارسىز نە ىستەمەكپىن؟ وسىنى ايتساڭىزشى، تىم بولماسا... بالالارىمدى نە ءۇشىن تارتىپ اكەتكەنىن تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. ءبىر سوراقىلىقتىق بولىپ جاتقانىن كورىپ... سەزىپ ءجۇرمىن، ءبىراق تۇسىنە الار ەمەسپىن. ولار كۇيەۋىمدى ءولتىرىپ، ءوزىمدى اتىپ كەتتى. سوندا نە ءۇشىن؟ تۇسىنسەم نە دەيسىز.
— مىنە، ەندى تاعى دا قىزۋىڭىز كوتەرىلىپ بارادى، — دەدى تەلمارش. — ءبۇيتىپ، كوپ سويلەي بەرمەڭىز.
ايەل ونىڭ بەتىنە قارادى دا، تىنا قالدى. و ل وسى كۇننەن باستاپ مۇلدە اڭگىمەلەسۋدى قويدى.
تەلمارش مۇنداي ءتىل العىشتىقتى كۇتپەپ ەدى، مۇنى ول جاراتپاي دا قالدى. ايەل بۇك ءتۇسىپ، كارى ەمەن تۇبىندە نەشە ساعات بويى تاپجىلماي ءبىر ورىندا وتىرادى دا قويادى. وي ويلاپ تىم-تىرىس وتىرادى. ۇنسىزدىك — ادام قاسىرەتىن اقىرىنا دەيىن باستان كەشكەن قاراپايىم جاننىڭ سايا تابار پاناسى. ايەل ەشتەڭەنى ءتۇسىنىپ بولماسىنا كونگەن سياقتى. جەرىنە جەتە تۇڭىلگەن ادام سۇلەسوق بوپ قالا بەرمەك.
تەلمارش جانى ۋداي اشىپ، ونى سىرتىنان باقىلاۋمەن بولدى. وسىناۋ ايەل قاسىرەتىنىڭ الدىندا قايىرىمدى قارت ءوزى دە ايەلشە سەزىنىپ، ايەلشە ويلاي باستادى. "ءيا، ءوزى ۇندەمەسە دە، كوزىنەن ءبارى اڭعارىلىپ ءتۇر عوي، — دەدى ول ىشىنەن. — باياعى ءبىر ويدىڭ جانىن جاي تاپتىرماي جۇرگەنىن بايقايمىن. انا، ەمشەك ەمىزىپ جۇرگەن انا — انا بولۋدان قالدى دەگەن نە سۇمدىق؟ ايەل بۇعان كوندىگەر ەمەس. ءوزى جاقىندا عانا ەمشەك ەمىپ جۇرگەن ەڭ كەنجەسىن كوبىرەك ويلايدى بىلەمىن؛ بەيشارا جاتسا-تۇرسا دا، سونى ەسىنەن ەكى ەلى شىعارار ەمەس".
مۇنداي قايعىعا ءسوزدىڭ ەش سەپتىگى بولماسىن تەلمارش تا ءتۇسىنىپ، ۇندەمەيدى. قىر سوڭىنان قالماس ويدىڭ مىلقاۋلىعى جان شوشىرلىق.
ەندەشە، وكشەلەگەن سۇمدىق ويدان ارىلۋ كەرەك دەپ انانى قانداي سىلتاۋمەن عانا يلاندىرا الارسىڭ؟
بالا — الديلەپ، ماپەلەۋدى قاجەت ەتەتىن كىپ-كىشكەنتاي دارمەنسىز پەندە. سوندىقتان ءاربىر انانىڭ بويىندا پاراساتتان ءارى تومەن، ءارى جوعارى ءبىر نارسە بار: ول — سەزىك.
ەندى تەلمارش بۇل باقىتسىز بەيشارانى سويلەتتىرمەك بولدى، ءبىراق قولىنان كەلمەي-اق قويدى. بىردە ول ايەلگە بىلاي دەدى:
— سور بولعاندا، مەن شالمىن، سوندىقتان كوپ جۇرە المايمىن. ەشقايدا بارا المايمىن، ءالىم جوق. شيرەك ساعات جۇرگەن سوڭ-اق اياعىم تالىپ، تىنىقپاسام بولمايدى، ايتپەسە سىزبەن بىرگە كەتەر ەم... ءبىر ەسەپتەن جۇرە الماعانىمنىڭ ءوزى جاقسى ما دەيمىن. نەگە دەسەڭىز، سەرىك بولامىن دەپ سىزگە ءقاۋىپ ءتوندىرۋىم دە ىقتيمال عوي. مۇنداعىلار ماعان ءتوزىپ قانا ءجۇر، ايتپەسە ۇناتپايدى، ءتايىرى، ءوزىم شارۋا بولعاندىقتان كوكتەرگە كۇدىكتى كورىنەمىن، ال شارۋالار مەنى دۋانا سانايدى.
ول ايەل نە ايتار ەكەن دەگەندەي جاۋاپ كۇتتى. ءبىراق وعان كوز قىرىن دا سالعان جوق.
قاسارىسقان وي نە ەسۋاستىققا، نە قاھارماندىققا باستايدى. ءبىراق بەيشارا ايەل قاھارماندىق جاساپ نە كوگەرتپەك؟ ونىڭ انا بولۋدان باسقا قولىنان كەلەرى جوق. ول كۇن ساناپ وي تۇڭعيىعىنا باتا بەردى، باتا بەردى. سىرتىنان تەلمارش ءۇن-تۇنسىز باقىلاپ قانا ءجۇردى.
ول ايەلدى بىردەڭەمەن الدارقاتپاق بولدى: وعان ءجىپ پەن ينە، ويماق اكەپ بەردى. ايەل بايعۇس ونى-مۇنى تىگە باستاعاندا قارت ءماز بوپ قۋانىپ قالدى. ايەل ويىمەن بولىپ، جۇمىس ىستەي بەردى. ءبۇل دەنساۋلىق نىشانى ەدى. ول بىرتە-بىرتە ءال جيا باستادى. ءوزىنىڭ ءىش كيىمىن، كويلەك-كەنشەگىن، باشماعىن جاماپ-جاسقادى. ايتسە دە ءجۇزى سىنىق، باياعىسىنشا سەلسوق. جۇمىس ۇستىندە ىڭىرسىپ، جابىرقاۋ ون سالادى. كەيدە ءانىن كىلت ءۇزىپ، بالالارى جايلى حابار اكەلگەندەي قۇستاردىڭ سايراعان ۇنىنە قۇلاق توسا تىڭدايدى. ءبىراۋىق كۇبىرلەي باستايدى؛ بالالارىنىڭ اتىن اتاپ شاقىرىپ جاتا ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر تەلمارش ءجوندى ەستي المايدى. ەرنى ءۇنسىز قىبىرلايدى. ول بىردە قاپشىق تىگىپ، ىشىنە تولتىرا جاڭعاق سالدى. تاڭەرتەڭگىسىن تەلمارش ونىڭ جولعا شىققانىن كوردى. ەكى كوزى قالىڭ ورماندا.
— قايدا باراسىڭ؟ — دەپ سۇرادى تەلمارش.
— سولاردى ىزدەپ بارامىن، — دەپ جاۋاپ بەردى ول
تەلمارش ونى توقتاتام دەپ ارەكەتتەنبەدى.
VII. قاراما-قارسى قوس شىندىق
ازامات سوعىسىنىڭ وقيعالارىنا تولى بىرنەشە اپتا ءوتتى. فۋجەر توڭىرەگىندەگى كەۋ-كەۋ اڭگىمە بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن، ءبىراق ءبىر عانا ءىستىڭ يگىلىگىنە جۇمىس ىستەپ، ريەۆوليۋسيا ءۇشىن ۇلى شايقاستا ءيىن تىرەسە ۇرىس سالىپ جۇرگەن ەكى ادام جايىندا عانا بولدى.
ۆاندەياداعى قانتوگىس جەكپە-جەك سوزىلا ءتۇستى، ءبىراق ۆاندەيادان ەندىگى دارمەن كەتە باستاعان. ونىڭ ءحالى اسىرەسە يلە-ۆيلەندە مۇشكىل بولدى. دولدە التى مىڭ ءروياليستىڭ ەرەن شابۋىلىنا ءبىر جارىم مىڭ پاتريوتتىڭ ەرلىگىن وسىنشاما تاپقىرلىقپەن قاراما-قارسى قويعان جاس كومانديردىڭ قايرات-جىگەرى ارقاسىندا وكرۋگتەگى كوتەرىلىس باسىلا قويماسا دا، ەداۋىر باسەڭدەپ، تۇيىقتالعان بولاتىن. بۇدان كەيىن تاعى دا وسىعان پارا-پار بىرنەشە رەت سوققى بەرىلدى دە، وسى جەتىستىكتەردىڭ ءبارى جاعدايدى جاڭا ارناعا ءتۇسىردى. جاعداي وزگەردى، ايتكەنمەن ىلە-شالا اياق استىنان شيەلەنىس تۋدى.
ۆاندەيانىڭ بۇكىل ءبۇل بولىگىندە رەسپۋبليكا جەڭىمپاز شەرۋ تارتتى — بۇعان ەشقانداي دا كۇمان بولمادى. ءبىراق ءبۇل قانداي رەسپۋبليكا ەدى؟ ريەۆوليۋسيانىڭ تۇپكىلىكتى سالتاناتىنان رەسپۋبليكانىڭ ەكى ءتۇرى: تەررور رەسپۋبليكاسى جانە مەيىرباندىق رەسپۋبليكاسى اڭعارىلعان. ءبىرى جەڭىسكە قاتالدىقپەن، ەكىنشىسى — مومىن شارالارمەن جەتۋدى ويلادى.
ەكەۋىنىڭ قايسىسى باسىم تۇسەر ەكەن؟ ءبىتىمشىل جانە ءبىتىمسىز بۇل ەكى ۇلگىنىڭ ءوز جاقتاستارى — ىقپالى مەن بەدەلى بىردەي ەكى ادامى بولدى. ءبىرى — اسكەرباسى، ەكىنشىسى — قاتارداعى دەلەگات. قايسىسى باسىم تۇسپەك؟ قاتارداعى دەلەگات جاعىنداعى ۇلكەن ءبىر ارتىقشىلىق — رەسپۋبليكاشىل وكىمەت ورىندارىنىڭ قولداۋى. ول پاريج كوممۋناسىنىڭ: "ەشقانداي قايىرىم بولماسىن!" دەگەن ءزىلدى بۇيرىعىن الا كەلدى. ول كونۆەنتتىڭ "بۇلىكشىلەردىڭ تۇتقىنعا تۇسكەن كوسەمىن بوساتىپ جىبەرگەن نەمەسە ونىڭ قاشىپ كەتۋىنە جول بەرگەن ءاربىر ادام ءولىم جازاسىنا تارتىلادى" دەگەن دەكرەتىن اكەلدى. ونىڭ قولىندا قوعامدى قۇتقارۋ كوميتەتىنەن قۇزىرلى ۋاكىلدىك ءارى وعان تولىق باعىنۋ تۋرالى روبەسپەر، دانتون جانە مارات قول قويعان بۇيرىق بار.
ەكىنشى ءبىر اسكەري ادامنىڭ قولىنداعى جالعىز عانا كۇش — جاناشىر سەزىم. ونى قوستايتىن مىعىم قولى مەن جەڭىلگەندەرگە مەيىرباندىق جاساپ جۇرگەن جۇرەگى عانا. ول جەڭىمپاز بولاتىن، سوندىقتان مەيىرباندىق جاساۋعا حاقىلىمىن دەپ بىلەتىن.
سونىڭ سالدارىنان وسى ەكى ادامنىڭ اراسىندا استىرتىن، ءبىراق تەرەڭ جىك تۋعان-دى. ولار ءتۇرلى سىڭايداعى ادامدار ەدى. ەكەۋى دە كوتەرىلىسكە قارسى كۇرەستى جانە ءارقايسىسىنىڭ ءوز قۇرالى: بىرىندە — جەڭىس، ەكىنشىسىندە — تەررور بولدى.
تۇگەلدەي ورمان جاپقان برەتان سولاردى اۋىزدان تاستاماي-اق قويدى؛ كوپتىڭ نازارى سولارعا اۋدى. كوزقاراستارىنىڭ قاراما-قايشىلىعىنا قاراماستان ارالارىندا بەرىك رۋحاني بايلانىستىڭ بولۋى بارشانىڭ ولارعا دەگەن ىقىلاسىن كۇشەيتە ءتۇستى.
ءبۇل ەكى دۇشپان ءوزارا دوس بولاتىن. ەكى جۇرەكتى قوسقان سۇيىسپەنشىلىك سەزىم ەشقاشان مۇنشالىقتى بەرىك تە تەرەڭ بولىپ كورمەگەن شىعار. راقىمسىز مەيىرباندى اجالدان قۇتقاردى، تەرەڭ تىرتىق قالدىردى. بۇل ەكى ادامنىڭ ءبىرى — ءولىم بەينەسى، ەكىنشىسى — ءومىر بەينەسى بولدى. ءبىرى — ۇرەيشىل ءپرينسيپتىڭ، ەكىنشىسى — ىمىراشىل ءپرينسيپتىڭ كورىنىسى. ولار ەشتەڭەگە قاراماي، ءبىرىن-بىرى جاقسى كوردى. كىسى تاڭىرقارلىق جۇمباقتار دا بولا بەرمەي مە؟
بۇعان قوسا مىنانى ايتا كەتەلىك: "قاتىگەز" دەپ قاۋەسەت تاراعان ەكەۋدىڭ ءبىرى وتە قايىرىمدى بولاتىن: ول جۇرتتىڭ جاراسىن ءوز قولىمەن تاڭىپ، ناۋقاستارعا ءوزى باراتىن، كۇندىز-تۇنى ەمحانالار مەن جارا تاڭاتىن پۋنكتتەردەن شىقپايتىن، اش-جالاڭاش بالالاردى كورگەندە جىلاپ جىبەرۋگە شاق تۇراتىن، قولدا بارىن تۇگەلدەي كەدەيلەرگە ۇلەستىرىپ بەرەتىندىكتەن، ءوزى قۋ تاقىر ەدى. ول بارلىق ۇرىستارعا قاتىستى: شابۋىلدا الدا بولدى، ۇرىستىڭ قايناعان ورتاسىنا قارۋمەن دە، قارۋسىز دا قويىپ كەتىپ ءجۇردى — سەبەبى بەلبەۋىندە پيستولەتتەرى مەن قىلىشى بولاتىن، ءبىراق ونىڭ قىلىشىن جالاڭاشتاعانىن نەمەسە پيستولەتىن قولعا العانىن ەشكىم كورگەن ەمەس. ول سوققىعا قارسى جۇرەتىن، ءبىراق ءوزى سوققى بەرمەيتىن. جۇرت ونى بۇرىن ءدىنباسى بولعان دەسەدى.
بۇل ادامداردىڭ ءبىرى — گوۆەن، ەكىنشىسى — سيمۋردەن ەدى. ەكى ادامنىڭ اراسىندا دوستىق، ەكى قاعيداتتىڭ اراسىندا — قاستىق بولاتىن. اراداعى تەرەڭ جىك وسىدان تۋدى. ءبۇل بۇقپانتاي كۇرەس سىرتقا شىقپاي تۇرا المايتىن. اقىرى ول بۇرق ەتتى.
— قالاي، ءحالىمىز نەشىك؟ — دەپ سۇرادى سيمۋردەن گوۆەننەن.
— ءسىز مۇنى مەنەن كەم بىلمەيسىز عوي. لانتەناكتىڭ باسكەسەرلەرى توز-توز بولدى. ونىڭ قاراماعىندا مىقتاعاندا جيىرما-وتىز ادام قالدى. ول ءقازىر فۋجەر ورمانىنا تىقسىرىلدى، ال بىرەر اپتادان سوڭ قورشاۋعا الىنباق، — دەپ جاۋاپ بەردى گوۆەن.
— ال ەكى اپتادان سوڭ شە؟
— قولعا تۇسەدى.
— سونان سوڭ؟
— ءسىز مەنىڭ جارنامامدى وقىپ پا ەدىڭىز؟
— وقىدىم. سوندا شە؟
— ول اتىلادى.
— تاعى دا مۇسىركەۋشىلىك پە؟ جوق، ول گيلوتينادا ولۋگە ءتيىس.
— مەن اسكەري ءولىم جازاسىن جاقتايمىن، — دەدى گوۆەن.
— ال مەن ريەۆوليۋسياشىل ءولىم جازاسىن جاقتايمىن، — دەپ جارىسا سويلەدى سيمۋردەن. — سەن اۋليە مارك ءموناستىرىنىڭ موناح ايەلدەرىن نەگە بوساتىپ جىبەردىڭ؟ — دەپ سۇرادى سونان سوڭ ول گوۆەننىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ.
— مەن ايەلدەرمەن جاۋلاسپايمىن، — دەپ جاۋاپ قايتاردى گوۆەن.
— ول ايەلدەر حالىققا وشپەندىلىكپەن قارايدى. ال وشىككەن ايەل ون ەركەككە بەرگىسىز. ءبىز لۋۆينەدە قولعا تۇسىرگەن كارت فاناتيك — پوپتاردىڭ سۇرقيا توبىرىن ريەۆوليۋسيالىق تريبۋنالعا نەلىكتەن تارتپادىڭ؟
— مەن قارتتارمەن جاۋلاسپايمىن.
— قارت اۋليە اكەي جاس اۋليە اكەيدەن دە جامان. قۋراي شاشتى قارت كوتەرگەن بۇلىك — ەڭ ءقاۋىپتى بۇلىك. جۇرت اجىمگە سەنگىش-اق. جالعان ايانىشتىڭ قاجەتى جوق، گوۆەن. پاتشا ولتىرۋشىلەر — حالىققا ازاتتىق اپەرۋشىلەر. تامپل* مۇناراسىنا ساق بولعايسىڭ.
— تامپل مۇناراسىنا دەيسىز بە؟ قولىمدا ەرىك بولسا، مەن ودان ءدوفيندى بوساتىپ جىبەرەر ەدىم. مەن بالالارمەن جاۋلاسپايمىن.
سيمۋردەن قاتۋلانىپ كەتتى:
— ءبىلىپ قويعىن، گوۆەن، جۇرت ماريا-انتۋانەتتا* دەسە، ايەلگە قارسى، پاپا پيي التىنشى* دەسە، قارتقا قارسى، ليۋسوۆيك كاپەت دەسە، بالاعا قارسى راقىمسىز سوعىس جۇرگىزۋ كەرەك.
— ءقادىرلى ۇستازىم، ءسىز مەنىڭ ساياسي قايراتكەر ەمەس ەكەنىمدى ۇمىتىپ تۇرسىز عوي دەيمىن؟
— ءقاۋىپتى قىلىقتان اۋلاق بولعايسىڭ... كوسسەگە شابۋىل جاساعاندا اسكەرلەرىمىزدىڭ قورشاۋىنا ءتۇسىپ، ۇستىنە اجال تونگەن بۇلىكشى جان ترەتون قولىنا قىلىش الىپ، كولوننامىزعا جالعىز ءوزى تاپ بەرگەندە سەن سولداتتارعا: "جول بەرىڭدەر! وتكىزىپ جىبەرىڭدەر!" دەپ نەگە ايعايلادىڭ؟
— ويتكەنى مىڭ سان سولداتى بار وترياد ءۇشىن جالعىز ادامعا جابىلۋ ماسقارالىق تا.
— كايلەترت د'استيلە ىرگەسىندە سولداتتارىمىز جەر باۋىرلاپ بارا جاتقان جارالى ۆاندەيالىق جوزەف بەزەنى قۇرتپاق بولىپ توقتاعانىن كورگەندە، سەن ولارعا "العا! مەن ونىڭ سازايىن ءوزىم تارتقىزامىن!" دەپ ايعايلاپ، وعىڭدى دالاعا اتىپ جىبەرگەنىڭ قالاي؟
— سەبەبى جىعىلعانعا جۇدىرىق جۇمساماس بولار.
— مۇنىڭ دۇرىس بولماي شىقتى. الگى ادامنىڭ ەكەۋى دە بۇلىكشىل سودىرلارعا اتامان بولىپ كەتتى. جوزەف بەزەلە — مۇرت دەيتىن بەلگىلى باسكەسەر دە، جان ترەتون — كۇمىساياق. سول ەكى ادامدى قۇتقارامىن دەپ سەن رەسپۋبليكاعا ەكى دۇشپان اپەردىڭ.
— رەسپۋبليكاعا جاۋدان گورى دوستىڭ كوبىرەك بولۋىن تىلەيتىنىمدى جاقسى بىلەسىز.
— ەندەشە، لاندەان تۇسىنداعى جەڭىستەن كەيىن ءبىز تۇتقىنعا العان ءۇش ءجۇز شارۋانى اتىپ تاستاۋعا قالايشا ءامىر ەتپەدىڭ؟
— ويتكەنى سونىڭ الدىندا عانا بونشان تۇتقىن رەسپۋبليكاشىلارعا راقىم جاساعان بولاتىن، سوندىقتان مەن رەسپۋبليكاشىلاردىڭ دا تۇتقىن روياليستەرگە راقىم جاساعانىن بارشا جۇرت ءبىلسىن دەدىم.
— دەمەك، لانتەناكتى قولعا تۇسىرسەڭ، وعان دا راقىم جاساماقسىڭ با؟
— جوق.
— نەلىكتەن؟ سەن اناۋ شارۋالارعا راقىم جاسادىڭ عوي.
— شارۋالار — قاراڭعى حالىق، ال لانتەناك نە ىستەپ، نە قويىپ جۇرگەنىن بىلەدى.
— ءبىراق لانتەناك ناعاشىڭ ەمەس پە؟
— ال فرانسيا — تۋعان شەشەم.
— لانتەناك — قارت.
— لانتەناكتىڭ جاسى جوق. لانتەناك بىزگە بوتەن. ول فرانسۋز ەمەس: ول ءبىزدى اعىلشىندارعا ساتىپ ءجۇر. لانتەناك شەتەلدىك شاپقىنشىلىق دايىنداۋ ۇستىندە. ول — وتان جاۋى. ءبىزدىڭ جەكپە-جەك نە ونىڭ، نە مەنىڭ ولىمىممەن عانا تىنۋى مۇمكىن.
— گوۆەن، وسى ايتقانىڭ ەسىڭدە بولسىن.
— بولادى.
ەكەۋى ءۇنسىز قالدى. بىر-بىرىنە قاراپ وتىر. گوۆەن ءسوزىن جالعادى:
— بۇل توقسان ءۇشىنشى جىل تاريحتا قانقۇيلى داتا بولماق.
— ابايلا! — دەپ ءىلىپ اكەتتى سيمۋردەن. — نەشە ءتۇرلى سۇمدىق مىندەت بولادى. كىنادان اۋلاق ادامدى ايىپتاي كورمە. اۋرۋ-سىرقاۋدىڭ بارى ءۇشىن قاشاننان بەرى دارىگەرلەر كىنالى بولىپتى؟ ءيا، مىناۋ ۇلى جىل راقىمسىزدىقپەن اتى شىقتى. ال سەبەبى نە؟ سەبەبى بۇل — ريەۆوليۋسيا جىلى. ريەۆوليۋسيانىڭ جاۋى بار، ول زامانى وتكەن دۇنيە، سوندىقتان حيرۋرگتىڭ ءوز جاۋى — گانگرەناعا قايىرىمسىز بولاتىنى سياقتى، ريەۆوليۋسيا دا وز جاۋىنا قايىرىمسىز. ريەۆوليۋسيا كورول ارقىلى كورولدىك وكىمەتتى، دۆوريان ارقىلى — اقسۇيەكتىكتى، اسكەري وكىمەت ورىندارى ارقىلى — وزبىرلىقتى، ءدىنباسىلار ارقىلى — ۆارۆارلىقتى قۇرتادى. توقەتەرىن ايتقاندا، ءاربىر تيران ارقىلى تيرانيا اتاۋلىنى قۇرتادى. وپەراسيا جان قيناماعانمەن، ونى ىستەگەندە ريەۆوليۋسيانىڭ قولى سەلت ەتپەيدى.
سوندا بۇكىل قوعامدىق ورگانيزمدى ۋلاندىرىپ جاتقان ءىرىڭدى مەرەزگە راقىم جاساۋدى تالاپ ەتۋگە سەنىڭ ءقايتىپ قانا ءداتىڭ بارادى؟.. جوق، ول سەنىڭ دەگەنىڭە كونبەيدى. ول ءبىزدىڭ بۇرىنعى جەكسۇرىندىعىمىزدى الۋەتتى قولىنا نىق ۇستاعان ءارى ونىڭ دىمىن وشىرەدى. ول وركەنيەتتىڭ تانىنە ادامزاتتى ساۋىقتىرار تەرەڭ تاڭبا سالادى... جانىما باتىپ بارادى دەيسىڭ بە؟ ءيا، باتسا — باتاتىن دا شىعار، ونسىز بولمايدى. ال ازاپ قانشاما ۇزاققا سوزىلماق؟ وپەراسيا بىتكەنشە. ونىڭ ەسەسىنە ءسىز ءومىر سۇرەتىن بولاسىز. ريەۆوليۋسيا ەسكى دۇنيەنىڭ تانىنەن ءتان كەسىپ الادى، سوندا قان اقپاي تۇرا المايدى. ءبىزدىڭ توقسان ءۇشىنشى جىل — قان اعاتىن جىل
— ءيا، ءبىراق حيرۋرگ سابىرلى دا، اينالاداعى ادامدار قاھارلى عوي، — دەپ قارسىلاستى گوۆەن.
— جەڭىپ شىعۋ ءۇشىن ريەۆوليۋسياعا قايراتتى جاندار قاجەت، — دەدى سيمۋردەن. — ول قالتىراق قولدى كەيىن سەرپىپ تاستايدى. قايسارلارعا عانا ارقا سۇيەيدى. دانتون ۇرەيلى، روبەسپەر قايسار، مارات ىمىراسىز... ەسىڭدە بولسىن، گوۆەن، بۇل ەسىمدەر بىزگە قاجەت. ولار تۇتاس ارمياعا پارا-پار: ولار ەۋروپانىڭ زارەسىن الادى.
— بالكىم، كەلەشەك عاسىرلاردىڭ دا زارەسىن الاتىن شىعار، — دەپ ءسوز قىستىردى گوۆەن. ول از-كەم ۇندەمەي قالدى دا، ءسوزىن قايتا ساباقتادى: — دەگەنمەن، ۇستازىم، ءسىز قاتەلەسىپ تۇرسىز: مەن ەشكىمدى دە كىنالامايمىن... مەنىڭشە، ريەۆوليۋسياعا ەشكىم كىنالى ەمەس جانە ءبارى دە كىنالى دەپ قاراعان ءجون سياقتى.
سيمۋردەن باسىن كوتەرىپ:
— ريەۆوليۋسيا جەمىسى تەرروردى اقتاي الاتىن كۇن دە تۋار، — دەدى.
— مەن تەررور ريەۆوليۋسيانى ماسقارالاماسا يگى ەدى دەپ قورقامىن. — گوۆەن اڭگىمەسىن ءارى سوزدى. — بوستاندىق، تەڭدىك جانە تۋىسقاندىق دەگەنىمىز — بەيبىتشىلىك پەن بارشاعا بىردەي گارمونيا. ولاردى اپاي-توپاي ەتۋدىڭ كەرەگى نە؟ ريەۆوليۋسيا سۇمدىق ەمەس، ىمىرالاسۋ بولۋعا ءتيىس. امنيستيا — بۇرىن-سوڭدى ادام تىلىندە ايتىلعان ەڭ اسىل ءسوز. ءوز قانىمدى توگۋگە تاۋەكەل جاساپ قانا وزگەنىڭ قانىن توگە الامىن... ايتپاقشى، مەن ءوزىم كۇرەسۋدى عانا بىلەمىن، ويتكەنى مەن تەك سولداتپىن. ءبىراق ءبىر نارسەنى: كەشىرىم جاساۋعا بولماسا، جەڭۋدىڭ دە قاجەتى جوق ەكەنىن كامىل بىلەمىن. ۇرىستا جاۋىڭا جاۋ بول، ال جەڭگەن سوڭ سونىڭ باۋىرى بولعىن...
— ابايلا، گوۆەن! — دەپ قايتالادى سيمۋردەن وسىمەن ءۇشىنشى رەت. — سەن ماعان ۇلىمنان دا ارتىقسىڭ. ابايلا! ءسويتتى دە، ول ويلانىپ بارىپ: — ءبىزدىڭ مۇنداي زاماندا جاناشىرلىقتىڭ وپاسىزدىققا اينالىپ كەتۋى مۇمكىن، — دەپ قوسا ايتتى.
ءبۇل ەكى ادامنىڭ اڭگىمەسى ساپى مەن بالتانىڭ جەكپە-جەگىنە ۇقساس ەدى.
VIII. ازالى انا
ونىڭ بەر جاعىندا انا بالالارىن ىزدەپ كەلە جاتتى.
ول باسى اۋعان جاققا جۇرە بەردى. سوندا ءقايتىپ كۇنەلتتى دەيسىز عوي؟ نەمەن قورەكتەندى؟ مۇنى ءوزى دە بىلمەيتىن... ول كۇنى-تۇنى، جاياۋلاي-جالپىلاي ءجۇرىپ، قايىر سۇرادى، ءشوپ-شالامدى قورەك ەتىپ، اشىق اسپان استىندا، جىمىڭداعان جۇلدىز استىندا، بۇتا اراسىندا، ال كەيدە جاڭبىر مەن جەل وتىندە تاقىر جەرگە تۇنەپ ءجۇردى.
ول دەريەۆنيادان دەريەۆنياعا، فەرمادان فەرماعا تەنتىرەپ، ءۇي-ۇيدىڭ جانىنا توقتاپ، سۇراستىرا بەردى. ۇستىندەگى كيىم-كەشەگى البا-جۇلبا بولدى. كەيدە ونى ىشكە كىرگىزەدى، كەيدە جولاتپاي، قۋىپ جىبەرەدى. كىرگىزبەي قويسا، ورمانعا بەتتەيدى.
ول توڭىرەكتى بىلمەيتىن. ول ەشقايدا بولعان ەمەس جانە بار بىلەتىنى — ءوزىنىڭ سيكۋانيار دەريەۆنياسى مەن ازە قاۋىمى عانا. ول ءجۇرىپ كەتكەن جەرىن تالاي رەت قايتالاپ، شىر اينالىپ، بەكەرگە ءالى قۇريتىن. بىرەسە تاس جولمەن، بىرەسە اربا سالعان تەرەڭ سوراپپەن، بىرەسە قالىڭ ورمانعا بويلاي سۇرلەۋمەن ءجۇرىپ وتىردى. ءوستىپ تەنتىرەپ جۇرگەندە ونىڭ جۇپىنى كيىمىنىڭ تامتىعى عانا قالعانىنا تاڭداناتىن نە تۇر.
اۋەلى ول باشماقسىز، سونان سوڭ جالاڭاياق ءجۇردى، اقىر سوڭىندا اياعى قانتالاپ، بورشا-بورشاسى شىقتى.
ول شايقاس دالالارىنىڭ ۇستىمەن، وق استىندا ءجۇرىپ وتىردى. ەشتەڭەنى ەستىگەن دە جوق، ەشتەڭەنى كورگەن دە جوق، ەشتەڭەدەن قاشقان دا جوق: ول بالالارىن عانا ىزدەۋمەن بولدى. بۇكىل ەلدى بۇلىك جايلاعان، ەش جەردە ەشقانداي جاندارمدار دا، پەرلەر دە، اۋىلدىڭ وكىمەت ورىندارى دا جوق-تۇعىن. وتكەن-كەتكەن ادامدارمەن عانا ءسوز قاعىستىرۋىنا تۋرا كەلدى. ول اركىممەن اۋەلى ءوزى اڭگىمە قوزعاپ:
— جۇرگەن-تۇرعان جەرلەرىڭىزدە كىشكەنتاي ءۇش بالا كوزىڭىزگە تۇسپەدى مە؟ — دەپ سۇرايتىن.
جۇرگىنشى تاڭىرقاي باسىن كوتەرەتىن.
— ەكى ەر بالا دا، ءبىر قىز بالا، — دەپ تۇسىندىرمەك بولاتىن سوندا ول. — اتتارى رەنە-جان، گرو-الەن جانە جورجەتتا، كورگەن جوقسىز با؟ ۇلكەنى بەسكە كەتتى، كىشكەنتايىنا — ءبىر جاس سەگىز اي. قايدا ەكەنىن بىلمەيسىز بە؟ ولاردى مەنەن تارتىپ اكەتكەن.
جۇرگىنشى ءتىل قاتپاي ايەلگە قارايتىن. ءوزىن تۇسىنبەي تۇرعانىن كورگەن سوڭ ايەل:
— نەگە دەسەڭىز، بۇل مەنىڭ بالالارىم، سۇراپ تۇرعانىم دا سوندىقتان، — دەپ تاعى ءتۇسىندىرىپ اۋرەلەنەتىن.
جۇرگىنشى باسىن شايقاپ، جونىنە كەتەتىن. سوندا ايەل ابدەن ءتۇڭىلىپ، ءبىر ورىندا قالشيىپ تۇرىپ قالاتىن.
اقىرى بىردە ونىڭ سوزىنە ىقىلاس قويعان ادام دا تابىلدى. ءبىر شارۋا ايەلدىڭ تاپتىشتەگەن سۇراقتارىن تىڭداپ بولىپ، الدەنەنى ەسىنە تۇسىرە باستادى:
— توقتاڭىز، — دەدى ول — ۇشەۋ ەدى دەيسىز بە؟
— ءيا.
— ەكى ەر بالا دا...
— ءبىر قىز بالا.
— ءسىز سولاردى ىزدەپ ءجۇرسىز بە؟
— ءيا.
— مەن وسىنداعى ءبىر سەنور ۇرىس كەزىندە ءۇش بالانى قولعا ءتۇسىرىپ، وزىمەن اكەتتى دەگەندى ەستىگەم.
— ول كىسى ءقازىر قايدا؟ — دەپ شىڭعىرىپ جىبەرە جازدادى ايەل — قايدا مەنىڭ بالالارىم؟
— تۋرگكە بارىڭىز، — دەپ جاۋاپ بەردى شارۋا.
— سىزدىڭشە، ولاردى سول جەردەن تابامىن عوي، و؟
— بالكىم، تاۋىپ قالارسىز.
— قايدا دەيسىز.
— تۋرگكە دەيمىن.
— تۋرگ دەگەن نە؟
— سونداي جەر بار.
— دەريەۆنيا ما، قامال ما؟ الدە فەرما ما؟
— بىلمەيمىن. مەن وندا ەشقاشان بولعان ەمەسپىن.
— الىس پا؟
— ءيا، جاقىن ەمەس.
— قاي جاقتا؟
— فۋجەر جاقتا.
— وندا قالاي بارامىن؟
— تىكەلەي ۆانتورگكە تارتىڭىز. سونان سوڭ لورشان ارقىلى لەراعا بەت ۇستاڭىز. ول قولىمەن باتىستى نۇسقادى. — تۋرا كۇننىڭ باتىسىنا قاراي جۇرە بەرىڭىز.
ول سوزعان قولىن تۇسىرگەنشە ايەل كەتىپ تە ۇلگەردى.
— تەك ساق بولعايسىز. ول جەردە ۇرىس بولىپ جاتىر، — دەپ ايعايلادى شارۋا سوڭىنان.
ايەل ەشتەڭە دەپ جاۋاپ قاتپادى، ءتىپتى بۇرىلىپ تا قارامادى — ول العا قاراي جۇرە بەردى، جۇرە بەردى.
IX. پروۆينسيالىق باستيليا
بۇدان قىرىق جىلداي بۇرىن جولاۋشى فۋجەر ورمانىنا لەنەلە جاعىنان كىرىپ، پارينە جاعىنان شىققاندا، وسىناۋ ۇيىسقان قالىڭ جىنىستىڭ شەتىنە جەتە بەرە سۇستى كورىنىسكە تاپ بولاتىن: ونىڭ قاق الدىنان ويدا-جوقتا سوراڭ ەتىپ تۋرگ شىعا كەلەتىن.
ءبۇل ءتىرى ەمەس، ءولى تۋرگ: جارىم-جارتىلاي قيراعان، جالاڭاشتالعان، ءار جەرى قۇلاپ، قابىرعاسى شىتىناپ كەتكەن. وسىناۋ تۋرگتەن بەتەر سيىقسىز ءۇي سۇلدەرى، ءسىرا، بولا قويار ما ەكەن؟ تاڭىرقاعان جولاۋشى قارسى الدىنان بيىك دوڭگەلەك مۇنارانى كورەتىن: ول ولجا اڭدىعانداي ۇمسىنىپ، ورمان شەتىندە جاپادان-جالعىز ءتۇر. جولاۋشى جاقىنداپ، جارقاباقتان كوتەرىلگەندە قابىرعانىڭ وپىرىلا قۇلاعان جەرىن كوزى شالاتىن.
ءبۇل ويىق مينانىڭ جارىلۋىنان پايدا بولعان: ميناعا، تەگى، كەمىندە ەكى سەنتنەر ءوق-دارى سىيسا كەرەك. جارىلىستان قابىرعانىڭ ۇپ-ۇلكەن جەرى قۇلاپ تۇسكەن جانە تۇرىنە قاراعاندا، قورشاۋعا العاندار مۇناراعا وسى تەسىكتەن كىرگەنگە ۇقسايدى.
مۇنارانىڭ ور زاماندا تالاي رەت قورشاۋدا قالىپ، شىداپ باققانى كورىنىپ ءتۇر: قابىرعالارىندا XIV عاسىردىڭ تاس يادرولارىنان XVIII عاسىردىڭ شويىن يادروسىنا دەيىن نەشە ءتۇرلى سناريادتاردان تىرتىق قالعان.
ويىقتىڭ تۋرا تۇسىندا، قارسى قابىرعادا، قابىرگە باراتىن ەسىك بار.
بۇل سكلەپ ءبىر جاعىنان اباقتى، ءبىر جاعىنان تۇتقىندار ءتىرى شىعىپ كورمەگەن تاس قورجىن بولاتىن. ول كەزدە ءار مۇنارانىڭ، ءار قورعاننىڭ جانىندا تاس قورجىنى بولۋشى ەدى. سول زامانداعى اباقتىلاردىڭ كوپشىلىگى سياقتى تۋرگ زىندانى دا ەكى قاباتتى-تۇعىن. جوعارى قاباتى كۇمبەزدەنىپ كەلگەن توبەسى بار ۇلكەن ءبىر بولمەدەن تۇراتىن. فەودالدىق زاماندا ءبۇل بولمەدە ادامدى پارشالايتىن، ءبىراق مۇنىڭ ءوزى نەعۇرلىم قاراپايىم جانە اتپەن پارشالاعاننان گورى ىڭ-شىڭسىز ىستەلەتىن. مۇندا كەزىندە ەكى دوڭعالاق ورناتىلعان. ولاردىڭ ۇلكەندىگى سونداي، قابىرعا مەن توبەگە ءتيىپ تۇرعان. ءارقايسىسىنا ايىپكەردىڭ اياق-قولىن تاڭىپ، دوڭعالاقتاردى جان-جاققا اينالدىرا باستايتىن، سوندا ادامنىڭ پارشا-پارشاسى شىعاتىن.
اباقتى بولعان ءبۇل بولمەنىڭ استىندا ەكىنشى ءبىر بولمە — ءسوزدىڭ تۋرا ماعىناسىندا تاس قورجىن بولاتىن. وعان ەسىك ارقىلى ەمەس، توبەدەگى تەسىك ارقىلى كىرەتىن. ايىپكەردى ءقابىردىڭ جوعارعى بولەگىنەن تىر جالاڭاش كۇيىندە قولتىعىنان ءجىپ بايلاپ تۇسىرەتىن. جوعارعى قاباتى اباقتى دا، تومەنگى قابات ءقابىر بولاتىن.
ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز مۇنداي اباقتى-قابىرلەردى تاس قورجىن دەيتىن. ءبىز ءۇشىن ءبۇل اتاۋ جاي عانا ءسوز، ويتكەنى ول بەينەلەگەن نارسە ءىز-تۇزسىز جويىلىپ كەتكەن. ريەۆوليۋسيانىڭ ارقاسىندا ءبىز مۇنداي سوزدەردى جايباراقات تىڭداپ، ايتا بەرەمىز.
مۇنارانىڭ سىرت جاعىندا، وسىدان قىرىق جىل بۇرىن وعان كىرەتىن جالعىز ەسىك ىسپەتتەس ويىق ۇستىندە، امبرازۋرا نەمەسە اتىس ءۇياسى بار-دى. ول قالعان اتىس ۇيالارىنان ەدەۋىر كەڭ بولاتىن. استىڭعى جاعىندا قابىرعادان جۇلىنىپ، مايىسىپ قالعان تەمىر تور سالبىراپ تۇر.
ويىقتىڭ قارسى الدىنان مۇناراعا ءۇش ارقالىعى بار تاس كوپىر تىرەلەدى.
عاسىردىڭ ورتا شەنىندە بۇكىل قامال ءبىر عانا مۇنارادان تۇراتىن ءارى جان شاپپاس بەرىك بولاتىن. كوپىر ونى السىرەتىپ جىبەرگەن. ورتا عاسىردا گوۆەندەر ونى كوپىرسىز سالعان-دى. ول كەزدە قامالعا كىرۋ ءۇشىن بالتامەن ءبىر سوقسا، قيراپ تۇسەر كىشكەنتاي كوپىردەن ءوتۋ كەرەك ەدى.
XVII عاسىردا مۇنارانى جاقىن ماڭداعى جالپاق قىراتپەن بايلانىستىرىپ كەلگەن كوپىر ارقالىقتارىنىڭ ۇستىنە قامال سالىندى. ول ەسكى مۇنارادان گورى قولايلى قونىس رەتىندە تۇرعىن ءۇي ەتىلدى.
ءبىرى — سۇستى، ەكىنشىسى — ادەمى بۇل ەكى ءۇي ءبىرىن-بىرى تولىقتىرۋدان گورى ستيلدەرىنىڭ ءار قيلىلىعىمەن وعاش كورىنەتىن. جان باسپاعان نۋ ورمانعا لايىق بۇل سۇستى مۇنارا ۆەرسالعا لايىق مىناۋ قامالدىڭ جانىندا كوزگە تۇرپىدەي تيەتىن.
اسكەري تۇرعىدان العاندا، كوپىر مۇنارانى جاۋعا بۇلتارتپاستان ۇستاپ بەرەرلىكتەي. كوپىر مۇنارانى ءارى اجارلاندىرىپ، ءارى دىمىن قۇرتىپ تۇر: مۇنارا اسەمدىكتەن ۇتسا دا، الدەن ايرىلعان. ورمان جاقتان بەكەم بولعانمەن، قىرات جاقتان وسالدانىپ قالىپتى.
قايتالاپ ايتالىق، وعان كوپىردى تىركەستىرە سالۋ ستراتەگيالىق تۇرعىدان قاتەلىك بولعان. دەگەنمەن كوپىر سالۋشىلار ءبىرشاما ساقتىق تا جاساپتى. ولار، بىرىنشىدەن، ءورت شىعۋ مۇمكىندىگىن كۇن ىلگەرى ەسكەرىپتى: قامالدىڭ ور جاقتاعى تەرەزەلەرىنىڭ استىندا تەمىر ىلگەگى بار بەرىك قۇتقارما ساتى ىلىنگەن. ەكىنشىدەن، ولار جاۋدىڭ كوكتەي شابۋىل جاساۋ مۇمكىندىگىن كۇنىلگەرى ەسكەرىپتى: كوپىر الاسا اۋىر تەمىر ەسىكپەن مۇنارادان وقشاۋلاپ تاستالعان. ءبۇل ەسىكتىڭ قالىڭدىعى مەن بەرىكتىگى سونشا، تاران بىلاي تۇرسىن، زەڭبىرەك دۇمپۋىنە دە شىدايتىنداي.
بۇل ەسىككە جەتۋ ءۇشىن كوپىردەن ءوتۋ، ال مۇناراعا ەنۋ ءۇشىن وسى ەسىككە كىرۋ كەرەك. باسقا جول جوق.
ءيا، ءسويتىپ، ءار ءتۇرلى بيىكتىكتە جاسالعان اتىس ۇيالارى جانە ىشىنە كىرەتىن جالعىز جول — اسپالى كوپىرگە تىرەلىپ تۇرعان ءۇي جاققا اشىلاتىن جالعىز تەمىر ەسىگى بار كەڭ ءارى بيىك التى قاباتتى مۇنارا: ارتىندا — ورمان؛ الدىندا — كوپىردەن جوعارى، مۇنارادان تومەن ورنالاسقان، ۇستىنە قالىڭ بۇتا وسكەن بيىك قىرات؛ كوپىر استىندا — مۇنارا مەن قىرات ارالىعىندا ىشىندە شىلىك وسكەن، قىستا كۇشتى تاسقىنعا ۇلاسىپ، كوكتەمدە جىلعاعا، ال جازدا — تاس تابان جىراعا اينالاتىن تەرەڭ ءارى جىڭىشكە ور — گوۆەندەردىڭ قامالى، تۋر-گوۆەن، بىلايشا ايتقاندا، تۋرگ دەگەنىمىز، مىنە، وسىنداي بولاتىن.
X. كەپىل بالالار
شىلدە ءوتىپ، تامىز باستالدى. فرانسيانى قاھارماندىق پەن راقىمسىز قاتىگەزدىك رۋحى جايلادى. ونىڭ كوكجيەگىندە ەكى ەلەس جارق ەتتى دە، جوق بولدى. ولار: قىنىنا پىشاق سۇعىلعان مارات پەن باسى الىنعان شارلوتتا كوردە*. ءىس ناسىرعا شابايىن دەدى. ستراتەگيالىق ۇلكەن سوعىستا تاس-تالقانى شىققان ۆاندەيا پارتيزاندىق شاعىن سوعىستىڭ، بۇرىنعىدان دا سۇمدىق سوعىستىڭ قۇشاعىنا پانالادى. ەندى ءبۇل سوعىس ورمان-توعاي مەن بۇتا-بۇتانى بۇركەمەلەنگەن جەكەلەگەن وتريادتاردىڭ تولاسسىز شايقاسىنا اينالدى. ۇلى ارميا، كاتوليكتىك جانە كورولدىك دەپ اتالاتىن ارميا جەڭىلىستەن جەڭىلىسكە ۇشىراي باستادى. سوندا دا ۆاندەيالىقتار لa-روشەل قامالىنا بۇرىنعىسىنشا ءقاۋىپ توندىرۋمەن بولدى، ال تەڭىزدە بىرنەشە اعىلشىن پولكى مەن وعان قوسىلعان فرانسۋز فلوتىنىڭ وفيسەرلەرىنەن دايىن دەسانتى بار اعىلشىن فلوتى وسى پولكتەردى فرانسۋز جاعاسىنا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ماركيز دە-لانتەناكتان بەلگى عانا كۇتتى. مۇنىڭ ءوزى كوتەرىلىسكە اتتانعان روياليستەرگە جەڭىستى قايتا اپەرۋى مۇمكىن ەدى.
پيتت* مەملەكەتتىك قىلمىسكەر بولاتىن. قانجار قارۋ-جاراقتىڭ قانداي اجىراماس بولىگى بولسا، وپاسىزدىق تا ساياساتتىڭ سونداي اجىراماس بولىگى. پيتت قانجارمەن ءبىزدىڭ ەلدى جاراقاتتاپ، ءوز ەلىنە وپاسىزدىق جاسادى، ويتكەنى ءوز وتانىن ماسقارالاۋ — وعان وپاسىزدىق جاساۋ دەگەن ءسوز. ونىڭ تۇسىندا جانە سونىڭ ارقاسىندا انگليا جەكسۇرىن سوعىس جۇرگىزدى: ول تىڭشىلىق جاسادى، قۋلىق-سۇمدىققا باستى، الداپ-اربادى. ول جالعاندىقتان جيرەنبەدى، براكونەرلەرمەن جانە اسسيگناسيانى قولدان جاساۋشىلارمەن سوز بايلاستى: ول بىزگە دەگەن وشپەندىلىك اتاۋلىنىڭ ەڭ ۇسقىنسىز تۇرىنەن دە شىمىرىكپەدى. ليللادا ءبىر اعىلشىننان ءپيتتىڭ ۆاندەياداعى اگەنتىنىڭ حاتى قولعا ءتۇستى، سول حاتتا، باسقانى بىلاي قويعاندا، بىلاي دەلىنىپتى: "اقشانى اياماۋلارىڭدى وتىنەمىن. كىسىلەر ءتيىستى ساقتىقپەن ولتىرىلەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز. كيىمىن وزگەرتكەن اۋليە اكەيلەر مەن ايەلدەر — وسى ماقساتقا ەڭ قولايلى ادامدار. رۋانگا الپىس مىڭ جانە كاننگا ەلۋ مىڭ فۋنت جىبەرىڭدەر". ءبىرىنشى تامىزدا بۇل حات كونۆەنتتە وقىلدى. ەكى جاقتىڭ دا جاعدايى مۇشكىل ەدى. سوعىس ءبىر جەردە توقتاسا، ىلە-شالا ەكىنشى جەردە بۇرق ەتىپ جاتتى. "ەشكىمدى دە اياماڭدار!" "تۇتقىنعا الماڭدار!" — سوعىسۋشى ەكى لاگەردىڭ ۇرانى، مىنە، وسىنداي بولدى. تاريحتىڭ ءبۇل پاراعىن الباستىداي اجال كولەڭكەسى باستى.
تۋرگ قامالى قورشاۋعا الىندى. بىردە كەشقۇرىم، كوكتە جۇلدىز تۋا باستاعاندا، قاس قارايىپ، ورمانداعى جاپىراق پەن دالاداعى ءشوپ سىبدىرى ەستىلمەي، تابيعات مۇلگىپ تۇرعان ءبىر شاقتا كەرنەي ءۇنى جاڭعىرىپ قويا بەردى. ول جوعارىدان، مۇنارا توبەسىنەن ەستىلدى.
كەرنەيگە تومەننەن سىرناي ءۇن قوستى.
مۇنارا ۇستىندە قارۋلى ادام ءتۇر: تومەندە، قاراڭعىلىق قۇشاعىندا تۇتاس لاگەر ورنالاسقان.
قامال توڭىرەگىندە قىبىرلاعان جۇرتتىڭ قاراسىن اجىراتۋعا بولادى. ءبۇل ادام يلەۋى اسكەري لاگەر-تۇعىن. ءار جەردە، ورماندا — اعاش تۇبىندە، قىرات ۇستىندە — شىلىك ىشىندە وت جاعىلىپ جاتىر، سوندىقتان قاراڭعىلىق بىرتە-بىرتە جىلتىلداعان نۇكتەگە تولىپ كەتتى. جەر دە اسپانعا ەلىكتەپ، جۇلدىزدان اشەكەي تاققىسى كەلگەندەي. ءبىراق ءبۇل سۋىق جۇلدىز — سوعىس جۇلدىزى بولاتىن. لاگەر قىرات جاقتا جازىق القاپتىڭ بەرگى شەتىنە دەيىن سوزىلىپ، قارسى جاقتا قالىڭ ورمانعا ەنىپ جاتىر.
تۋرگ قامالى اينالا قورشالعان.
قاماۋشىلار لاگەرى يەمدەنىپ جاتقان كەڭىستىك اسكەر سانىنىڭ كوپتىگىن اڭعارتقانداي.
كەرنەي ەكىنشى رەت وينالىپ، سىرناي تاعى ءۇن قوستى. كەرنەي سۇراپ، سىرناي جاۋاپ بەرىپ ءتۇر. مۇنارا جاۋ قوسىنىنان: "سەندەرمەن سويلەسۋگە بولا ما؟" دەپ سۇرادى دا، جاۋ قوسىنى "ءيا، بولادى" دەپ جاۋاپ قاتتى.
ۆاندەيا بۇلىكشىلەرىن سوعىسۋشى جاق مويىندامايتىن، ءسويتىپ، كونۆەنت دەكرەتى بويىنشا "قاراقشىلارمەن" پارلامەنتەر ارقىلى بايلانىس جاساۋعا تىيىم سالىنعان. دۇشپانمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە حالىقارالىق قۇقىق بىلايعى سوعىستاردا جول بەرىپ، ازامات سوعىسىندا رۇقسات ەتپەيتىندىكتەن بۇل ءۇشىن جاڭا عانا سۋرەتتەلگەن مۇجىق كەرنەي مەن اسكەري سىرناي اراسىنداعى تىلدەسۋ سياقتى ادەتتەن تىس وراعىتپا ءتاسىل ىزدەۋگە تۋرا كەلدى. العاشقى دابىل دۇشپاننىڭ نازارىن اۋدارۋدى ماقسات ەتكەن كىرىسپە ىسپەتتەس، ال ەكىنشى دابىل: "ءبىزدى تىڭداعىلارىڭ كەلە مە؟" دەپ سۇرادى. ەگەر كەرنەيدىڭ قايتارا شىققان داۋسىنا سىرناي جاۋاپ قاتپاسا، بۇل باس تارتقاندىقتى بىلدىرەتىن، ءبىراق ول ءۇن قوستى: بۇل كەلىسىمگە كەلۋ نەمەسە سوعان ورايلاس نارسە — بىرنەشە مينۋتقا ءبىتىسۋ دەگەن ءسوز.
سىرناي ەكىنشى قايتارا وينالعاندا مۇنارا توبەسىندە تۇرعان ادام سويلەي باستادى. تومەندە تۇرعانداردىڭ سونداعى ەستىگەنى مىناۋ بولدى:
— ەي، تومەندەگىلەر! سوزىمە قۇلاق سالىڭدار! مەن — گۋج-دە-بريۋانمىن. سەندەردىڭ تالايلارىڭدى جەر قاپتىرعان مىنا مەن بولامىن. جۇرت مەنى سوندىقتان دا كوكتەردىڭ تاجالى دەيدى. مەنى يمانۋس دەپ تە اتايدى، ويتكەنى مەن بۇدان بىلاي دا سەندەردى اياۋسىز قىرا بەرمەكپىن. گرانۆيل جانىنداعى شابۋىل كەزىندە سەندەردى مىلتىقپەن كوزدەپ جاتقانىمدا سەندەر قىلىشپەن ءبىر ساۋساعىمدى شاۋىپ تۇسىردىڭدەر؛ لاۆالدا اكە-شەشەمدى جانە ون سەگىزگە ەندى عانا تولعان قارىنداسىم جاكلينانى ولتىردىڭدەر... ەندى مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلەسىڭدەر...
مەن سەندەرگە برەتان ءپرينسى، جەتى ورماننىڭ قوجاسى جانە مەنىڭ مىرزام ۆيكونت دە-فونتەنىڭ، مونسەنور ماركيز دە- لانتەناكتىڭ اتىنان سويلەپ تۇرمىن.
مىنانى ءبىلىپ قويىندار، بىرىنشىدەن، سەندەر قورشاپ تۇرعان بۇل مۇناراعا تىعىلماستان بۇرىن مونسەنور سوعىس قيمىلىنا باسشىلىق جاساۋ مىندەتىن التى كومەكشىسىنە ءبولىپ تاپسىردى. بۇل قامالدى الۋمەن سەندەر ءۇشىن سوعىس بىتپەيدى، ءتىپتى مونسەنور ۇرىستا قازا تاپسا دا، قۇداي تاعالا مەن كورولدىڭ شاپاعاتى اۋعان ۆاندەيا ونىمەن بىرگە قۇرىپ كەتپەيدى.
مۇنىڭ ءبارىن سەندەرگە ەسكەرتۋ ءۇشىن ايتىپ تۇرمىن. مونسەنور ماركيز وسىندا، مەنىڭ قاسىمدا ءتۇر: مەنىڭ ايتىپ تۇرعانىم — سول كىسىنىڭ ايتپاعى... ال ەندى، قورشاۋشىلار، ءسوزىمدى بولمەي، ارمەن قاراي تىڭداڭدار.
سەندەردىڭ بىزگە قارسى جۇرگىزىپ جاتقان سوعىستارىڭ — ادىلەتسىز سوعىس، مۇنى ءبىر دەپ بىلىڭدەر. ءبىز — بەيبىت حالىقپىز. ءبىز ءوز جەرىمىزدە تۇرىپ كەلدىك، ەشكىمگە تيىسكەن جوقپىز. ەندى ءبىز وز قۇقىمىز ءۇشىن ادال كۇرەس جۇرگىزىپ جاتىرمىز. ءبىز — قاراپايىم ادامدارمىز، بار ىستە ءبىر قۇدايعا سيىنامىز: ءبىز قۇدايسىز — شىق تۇسپەگەن شوپ ءتارىزدىمىز. رەسپۋبليكا بىزگە الدىمەن باس سالدى. ول بىزگە شاقىرۋسىز كەلدى، اۋىلدارىمىزعا باسىپ كىرىپ، ۇيلەرىمىزدى، ەگىنجايىمىزدى ورتەپ جىبەردى، فەرمالارىمىزدى قيراتتى، ال ايەل، بالا-شاعالارىمىزدى كوكتەم قۇسى سايراپ ۇلگەرمەستەن ورمان-توعايدى جالاڭاش-جالپى كەزىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتتى.
مۇندا جينالىپ، مەنى ەستىپ تۇرعانداردىڭ ءبارى، سەندەردىڭ ءبارىڭ، ءبىزدى جابايى اڭداي ورمان ىشىندە قۋدالاپ، كۇن كورسەتپەدىڭدەر، سونان سوڭ مىناۋ مۇناراعا اكەپ تىقتىڭدار. بىزگە قوسىلعانداردى تۇگەلدەي قىرىپ، تىم-تىراقاي ەتتىڭدەر. سەندەردىڭ زەڭبىرەكتەرىڭ بار. ەندى سەندەر تورت مىڭ بەس ءجۇز ادامسىڭدار، ءارى بىزگە شابۋىلداپ جاتىرسىڭدار. ال ءبىز نەبارى ون توعىز ادامبىز، ءارى ءبىز دە قورعانۋعا بەل بايلادىق. بىزدە ىشىپ-جەيتىن تاماق قورى بار، ءوق-دارى مەن پاترون دا بار.
سەندەر مينا قويىپ، ءبىز تۇرعان مۇنارا قابىرعاسىنىڭ ءبىر جاعىن بۇزدىڭدار. سەندەر ۇڭىرەيىپ قالعان ويىق ارقىلى باسىپ كىرە الاسىڭدار. راس، ول ونشا ۇلكەن ەمەس جانە ۇستىندەگى مۇنارا بۇرىنعىسىنشا بەرىك.
ەندى سەندەر ءۇردىس شابۋىلعا تۇبىندە ازىرلەنىپ جاتىرسىڭدار. ال ءبىز سەندەرگە مىنانى جار ەتپەكپىز...
ەي، تومەندەگىلەر، مۇنارا تۇبىندە تۇرعاندار! مۇقيات تىڭداپ الىڭدار!
ءبىزدىڭ قولىمىزدا ءۇش تۇتقىن — ءۇش بالا بار. ءبۇل بالالاردى سەندەردىڭ باتالوندارىڭنىڭ ءبىرى اسىراپ الىپتى: بۇل — سەندەردىڭ بالالارىڭ. ءبىز سولاردىڭ ۇشەۋىن دە سەندەرگە بەرۋدى ۇسىنامىز، تەك ول ءۇشىن بىزگە مۇنارادان ەمىن-ەركىن شىعىپ كەتۋگە مۇمكىندىك بەرۋلەرىڭ كەرەك.
ءارى قاراي تىڭداڭدار. ەگەر سەندەر ءبىزدىڭ ۇسىنىستان باس تارتساڭدار، سەندەر ءبىزدى ەكى جاقتان عانا: نە ورمان جاقتان ويىق ارقىلى، نە قىرات جاقتان كوپىر ارقىلى شابۋىلداي الاسىڭدار. كوپىر ۇستىندەگى قامال ىشىندە ءۇش قابات بار. تومەنگى قاباتتا مەنىڭ بۇيرىعىم بويىنشا ىشىنە قارا ماي قۇيۋلى التى بوشكە قويىلىپ، ءجۇز بايلام قۇرعاق بۇتا ۇيىلگەن. مەن، يمانۋس، وسى ساتتە سەندەرمەن سويلەسىپ تۇرعانىم قانشالىقتى راس بولسا، ءبۇل ايتقانىم دا سونشالىقتى راس. جوعارعى قاباتقا سابان ۇيىلگەن، كىتاپحانا بار ورتاڭعى قاباتتا كىتاپتار مەن قۇجاتتار ساقتاۋلى. مۇنارانى كوپىرمەن بايلانىستىراتىن تەمىر ەسىك قۇلىپتاۋلى، ال كىلتى مونسەنوردا. ءبۇل ەسىكتىڭ استىندا تاعى دا مەنىڭ بۇيرىعىم بويىنشا ساڭىلاۋ جاسالىپ، سول ساڭىلاۋ ارقىلى كۇكىرتپەن ىستالعان بىلتە وتكىزىلدى. ونىڭ ءبىر ۇشى وسىندا، مۇنارا ىشىندە. ول مەنىڭ قول استىمدا بولماق جانە مەن ونى قالاعان ۋاقىتىمدا تۇتاتا الامىن. ەگەر سەندەر ءبىزدى بوساتىپ جىبەرۋدەن باس تارتساڭدار، ءبىز بالالاردى قامالدىڭ ەكىنشى قاباتىنا، قارا ماي قۇيىلعان بوشكە مەن سابان توسەلگەن شاتىر اراسىنا اپارامىز دا، تەمىر ەسىكتى تارس جابامىز. ەگەر كوپىرگە شابۋىل جاساي قالساڭدار، قامالعا وزدەرىڭ ءورت سالاسىڭدار؛ ەگەر ويىق ارقىلى شابۋىلداساڭدار، وعان ءبىز وت قويامىز؛ ەگەر ءبىزدى ەكى جاقتان ءبىر مەزگىلدە شابۋىلداساڭدار، قامالدى ءبارىمىز قوسىلىپ ورتەيمىز. ءبىراق وسى ءۇش جاعدايدان قاي-قايسىسىندا دا بالالار قازا تابادى.
ەندى ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزدى قابىلداۋ-قابىلداماۋدى وزدەرىڭ شەشىڭدەر. قابىلداساڭدار — ءبىز شىعامىز، باس تارتساڭدار — بالالار ولەدى... مەن ايتارىمدى ايتتىم.
مۇنارا توبەسىنەن سويلەپ تۇرعان ادام تىنا قالدى. وعان تومەننەن اشىق داۋىس جاۋاپ قاتتى:
ءبىز باس تارتامىز!
داۋىس قاتۋ ءارى باتىل شىقتى. مۇنداي قاتاڭ بولماعانمەن، ءدال سونداي توتەنشە ەكىنشى داۋىس:
— سەندەرگە ويلانۋعا جيىرما ءتورت ساعات مۇرشا بەرەمىز، ءبىراق ەشقانداي شارت قويماستان بەرىلۋگە تيىسسىڭدەر، — دەپ قوسا ايتتى.
بىرنەشە سەكۋند تىم-تىرىس بولا قالدى، سونان سوڭ الگى داۋىس قايتادان شىقتى:
— بەرىلمەسەڭدەر، ەرتەڭ وسى ساتتە شابۋىل باستايمىز.
— تەك سوندا راقىم كۇتۋشى بولماڭدار! — دەپ ءتامامدادى. بۇل ءسوزدى ءبىرىنشى داۋىس.
ءبۇل وكتەم دە قاتاڭ داۋىسقا جاۋاپ رەتىندە مۇنارا ۇستىنەن باسقا ءبىر داۋىس ەستىلدى. مۇنارانىڭ ەكى ءتىسىنىڭ اراسىنان سۇڭعاق بويلى بىرەۋدىڭ سۇلباسى كورىندى، جۇلدىز جارىعىندا ماركيز دە-لانتەناكتىڭ سۇستى تۇلعاسىن تانۋعا بولاتىن؛ ول قاراڭعىدا الدەنەنى كورگىسى كەلگەندەي، ەڭكەيىپ:
— بۇل سەنبىسىڭ، ەي، اۋليە اكەي؟ — دەپ داۋىستادى.
— ءيا، مەنمىن، وپاسىز! — دەپ جاۋاپ قاتتى تومەننەن قاتقىل داۋىس.
XI. جازمىشتاي قورقىنىشتى
سويلەسكەن ەكى ادامنىڭ ءبىرىنشىسىن سيمۋردەن اببات دەپ تاپقاندا ماركيز دە-لانتەناك جاڭىلىسقان جوق. قاتاڭ دا وكتەم داۋىس شىنىندا دا سونىكى ەدى. جاستاۋ ءارى ۇياڭ داۋىس گوۆەندىكى بولاتىن.
بىرنەشە اپتا وتىسىمەن سيمۋردەننىڭ ەسىمى قان-جوسا بولعان بۇكىل ەلگە جايىلدى. ءتىپتى سول كەزدە دە مۇنداي سۇستى ەسىمدەر كوپ ەمەس-تۇعىن. "پاريجدە مارات كىم بولسا، ۆاندەيادا سيمۋردەن سول" دەيتىن جۇرت ول جايىندا.
سيمۋردەن ۇرەي ۇشىردى. قاتال جاندار — باقىتسىز جاندار: ولاردى قىلىعىنا قاراي كىنالاپ، ايىپتايدى، ال ەگەر جانىنا ۇڭىلسە، بالكىم، ءبارى دە اقتالار ما ەدى. ماركيز دە-لانتەياك پەن اببات سيمۋردەن بىردەي وشپەندىلىك تۋدىراتىن: روياليستەردىڭ قارعىسى سيمۋردەننىڭ، رەسپۋبليكاشىلاردىڭ قارعىسى لانتەناكتىڭ باسىنا جاۋىپ جاتتى. ولاردىڭ ءارقايسىسى جاۋ جاعى ءۇشىن توزاق وتىنداي قورقىنىشتى بولدى. كوكتەر لانتەناكتىن، باسىنا قۇن تىگىپ، اقتار سيمۋردەننىڭ باسىنا بايگە تاعايىندادى.
ءسويتىپ، قورشاۋداعى تۋرگ قامالى ءبىراز كىدىرىس الدى. جاڭا عانا كورگەنىمىزدەي، گوۆەننىڭ ارالاسۋى ارقاسىندا جيىرما ءتورت ساعاتقا ءبىتىم ءتارىزدى بىردەڭە ورنادى.
يمانۋس جاقسى حاباردار بولاتىن: سيمۋردەننىڭ رەسپۋبليكاشىل وكىمەت ورىندارىنا نەشە دۇركىن تالاپ قويۋىنىڭ ناتيجەسىندە ءقازىر گوۆەننىڭ قاراۋىنا ۇلتتىق گۆارديا سولداتتارىنىڭ ءبىر بولىگى مەن لينيا اسكەرلەرى سولداتتارىنىڭ ءبىر بولىگى — بارلىعى تورت مىڭ بەس ءجۇز سولدات بولاتىن. ول تاپ وسى كۇشپەن تۋرگ قامالىن قورشاۋعا الدى. ول قامالعا قارسى ون ەكى زەڭبىرەك قويا الاتىن. التاۋىن ورمان شەتىندەگى مۇناراعا قارسى جانە التاۋىن — قىرات ۇستىنە كوپىرگە قارسى قويدى. بۇعان قوسا ونىڭ مينا اكەلىپ جارۋعا، ءسويتىپ، مۇنارا قابىرعاسىن ويىپ تۇسۋگە مۇمكىندىگى بولدى.
قىرات پەن ورمان ىشىندە قورشاۋ تۇزگەن تورت مىڭ بەس ءجۇز ادام. مۇنارا ىشىندە — قورشاۋدا قالعان ون توعىز.
سيمۋردەن تورت مىڭ ادامدىق وتريادتىڭ، ياعني تۇتاس ارميانىڭ دەرلىك كومانداشىسى رەتىندە گوۆەننىڭ گەنەرال دارەجەسىنە جوعارىلاتىلۋىن قالادى، ءبىراق گوۆەن: "لانتەناكتى قولعا تۇسىرەلىك، سوندا كورە جاتارمىز. ازىرگە ەشقانداي ەڭبەك سىڭىرگەن جوقپىن" دەپ بۇل قۇرمەتتەن جالتارىپ كەتتى.
ول كەزدە ءىرى كۇشكە كوماندالىق ەتۋ كىشىگىرىم شەندەگى وفيسەرلەرگە جۇكتەلە بەرەتىن: ءبۇل رەسپۋبليكانىڭ سالتى-تۇعىن. ماسەلەن، بۇدان ءسال كەيىن كىشىگىرىم ارتيللەريا كاپيتانى بونوپارت يتاليان ارمياسىنىڭ كومانداشىسى بولدى.
گوۆەندەر قامالى تاڭدانارلىق تاعدىرعا ۇشىرادى: ونى گوۆەندەردىڭ ءبىرى قورشاپ، ەكىنشىسى قورعاپ جاتتى. شابۋىلدىڭ ءبىرشاما ۇستامدىلىعى قامال ءۇشىن ەكى گوۆەننىڭ جاۋلاسىپ جاتقاندىعىنان ەدى، ءبىراق قورعانىستا مۇنداي ۇستامدىلىق بولعان جوق، ويتكەنى لانتەناك ەشنارسەنى ايامايتىن ادامداردىڭ قاتارىنا جاتاتىن، ءارى ول ءومىر بويى دەرلىك ۆەرسالدا تۇرىپ كەلدى، تۋرگ قامالىن از بىلەتىن، سوندىقتان وعان ءتىپتى دە ءىش تارتپايتىن. ول جاقىن ماڭدا وزگە باسپانا تابىلماعاندىقتان عانا وسى قامالعا تىعىلعان، بار-جوعى وسى عانا. ءبىراق ول مۇنى ەشبىر وكىنبەستەن قيراتا الاتىن. گوۆەن ەسكى قامالعا ودان گورى ىقىلاسپەن قارادى.
قامالدىڭ وسال جەرى — كوپىر-تۇعىن. ءبىراق كوپىر ۇستىندە ورنالاسقان كىتاپحانادا وتباسى مۇراعاتى ساقتاۋلى ەدى. ەگەر ءۇردىس شابۋىل كوپىر جاقتان باستالسا، ءورت شىعۋى داۋسىز، ال وتباسى مۇراعاتىن ورتەۋ اتا-باباڭدى قورلاعاندىق بولار ەدى، قايتكەندە دە گوۆەنگە وسىلاي سياقتاندى. تۋرگ — ونىڭ الەۋەتتىك قامالى. گوۆەندەردىڭ وتباسى ەستەلىكتەرى تۇگەلدەي وسىندا: ءتىپتى ونىڭ ءوزى دە وسىندا دۇنيەگە كەلدى. مىنە، ەندى نەشە ءتۇرلى بالەكەتتىڭ توقايلاسۋىمەن ول ابدەن ەر جەتكەن شاعىندا، ءوزىن بالا كەزدە پانالاتىپ، قورعان بولعان مىناۋ كيەلى قابىرعاعا شابۋىل جاساۋعا ءماجبۇر. ول شىنىمەن سۇرقيالىققا سالىنىپ، وسىناۋ باسپانانىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرۋدان تايىنباس پا ەكەن؟ بالكىم، ءبۇل ۇيدە، شاتىردىڭ ءبىر جەرىندە، ءوزىن نارەستە كەزىندە تەربەتكەن بەسىگى دە تۇرعان شىعار! ويلاعاندا ادامدى تەبىرەنتپەي قويمايتىن نارسەلەر دە بولادى ەمەس پە؟ ەسكى ءۇيدىڭ، اتامەكەنىنىڭ مىنا تۇرىنە گوۆەننىڭ كوڭىلى بوساپ كەتتى. سوندىقتان ول كوپىردى ايادى دا، ونىڭ قارسىسىنا باتارەيا قويىپ، بۇل جاقتان جۇرتتىڭ قاشىپ كەتۋىنە جانە ارەكەت جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرمەۋمەن عانا شەكتەلدى. ال شابۋىلداۋ ءۇشىن قارسى جاقتى تاڭداپ الىپ، مۇنارانىڭ تۇبىنە مينا اپارىپ قويدى.
سيمۋردەن وعان قيمىل جاساۋعا ەرىك بەردى. وسى ءۇشىن ءوزىن سوكتى دە، ويتكەنى ول — قاتىگەز جان، مىناۋ ەسكى-قۇسقىعا ەشقانداي ءمان بەرگەن جوق ءارى ونىڭ ادامدار سياقتى ۇيلەردى دە مۇسىركەۋى شامالى ەدى.
قامالدى اياۋ — ەندىگى مەيىرباندىق ساياساتتىڭ باستاماسى بولاتىن. ال مۇنداي ساياساتقا بەيىمدىلىك گوۆەننىڭ وسال جەرى، سوندىقتان سيمۋردەن، ءبىز بىلەتىندەي، ونى ءجىتى قاداعالاپ، ءوز ويىنشا وعان زالالدى مۇنداي تايعاناق بەتكەيدە ونى مۇمكىندىگىنشە تارتا ۇستاۋعا تىرىستى. ونىڭ بەر جاعىندا ەسكى قامالعا ءوزى دە ىشتەي ەلجىرەمەي تۇرا المادى، ءارى مۇنىسىن وكىنە اڭعاردى.
ول كىشكەنتاي گوۆەنگە ءوزى وقۋعا بەرگەن العاشقى كىتاپتار ساقتاۋلى تۇرعان سىنىپ بولمەسىنە قاراپ، كوڭىلى بوساپ كەتكەنىن سەزدى. ول، سيمۋردەن، كورشىلەس پارينە قاۋىمىنىڭ قاتارداعى كيۋرەسى، وسى قامالدى پانا تۇتىپ، ءوزى دە تالاي جىل تۇرعان. ول الگى كىتاپحانادا گوۆەندى ەكى تىزەسىنىڭ اراسىنا وتىرعىزىپ، يىعىنان قاپسىرا ۇستاپ، كىتاپ وقۋعا ۇيرەتكەن. ءبۇل ەسكى تورت قابىرعا ىشىندە ول قىمباتتى بوبەگىنىڭ، جان پەرزەنتىنىڭ قالاي وسكەنىن، ونىڭ قالاي ەرجەتكەنىن، ويىنىڭ قالاي تولىسقانىن كۇن سايىن زەر سالا قاداعالايتىن. اپىرماي، وسى قابىرعانى ورتەۋگە، قيراتىپ، قۇرتۋعا ءداتى شىدار ما ەكەن، راسىندا؟ مۇندايدا، ول، راس، ىشتەي قىنجىلسا دا، ەسكى ءۇيدى ەسىركەپ، ساقتاپ قالۋعا ءازىر ەدى.
گوۆەن شابۋىلدى قاراما-قارسى جاقتان باستاۋدى ۇيعارعاندا ول قارسىلىق ەتپەدى. تۋرگ قامالىنىڭ ەكى جاعى: مادەنيەتتى جاعى — كىتاپحانا مەن جابايى جاعى — مۇنارا بولاتىن.
سيمۋردەن گوۆەنگە جابايى جاقتى تالقانداۋعا ەرىك بەردى.
XII. قۇتىلۋ ارەكەتى
ءتۇندى ەكى جاق تا ازىرلىك ۇستىندە وتكىزدى.
كەلىسسوز تۇك ناتيجەسىز اياقتالعان سوڭ گوۆەن اديۋتانتى گەشاندى شاقىرىپ كەلۋگە كىسى جىبەردى.
گەشان اقىلى اسىپ بارا جاتپاسا دا، قاراپايىم، ادال، ەرجۇرەك ادام، تاماشا سولدات جانە ەكى ايتقىزبايتىن، باستىقتارعا باعىنعاندا العان بۇيرىق-جارلىعىنىڭ جاي-جاپسارىنا وي جۇگىرتۋدى ارتىق دەپ ساناۋعا بار ناشار اسكەرباسى، ار-ۇجداندى بۇلدىرەر ساتقىندىقتان دا، ادىلدىككە نۇقسان كەلتىرەر بولسا، جاناشىر سەزىمنەن دە اۋلاق جان ەدى، جۇرەك شارپۋىن تەمىردەي قاتاڭ ءتارتىپ اۋىزدىقتاپ وتىراتىن. كوزىنە قاراقشى تاعىلعان ۇركەك اتتاي جان-جاعىنان ەشتەڭەنى كورمەي، اياعىن نىق باسىپ، ءبىراق تار جولمەن تارتا بەرەتىن
جالپى العاندا سەنىمدى ادام: قاتال باستىق ءارى ءتىل العىش جاۋىنگەر.
ول كەلىسىمەن گوۆەن:
— گەشان، ساتى قاجەت، — دەدى وعان بۇرىلىپ.
— بىزدە ساتى جوق، كوماندير.
— تابۋ كەرەك.
— شتۋرم ءۇشىن بە؟
— جوق، ءورت بولا قالسا، جۇرتتى قۇتقارۋ ءۇشىن. گەشان ويلانىپ بارىپ ءتىل قاتتى:
— تۇسىنىكتى. دەمەك، ساتى وتە بيىك بولۋعا ءتيىس قوي.
— كەمىندە كادىمگى ءۇش قاباتقا جەتسىن.
— ءيا، كوماندير، ودان الاسا بولۋى مۇمكىن ەمەس.
— جەتەرىنە كامىل بولۋ ءۇشىن، ءسىرا، ودان دا بيىگىرەگى دۇرىس. گەشان، بىزدە ساتىنىڭ جوق بولىپ شىققانى قالاي؟
— كىنالى مەن ەمەس، كوماندير. ءسىز قىرات جاقتان شابۋىلداۋدى قولايسىز دەپ تاپتىڭىز: وسى جاقتان قورشاۋدا جاساۋمەن شەكتەلدىڭىز دە، شابۋىل نىساناڭىز مۇنارا بولدى. سوندىقتان ءبىز سوعان قاراي جەر استىنان جول قازۋمەن عانا اينالىسىپ، قامالعا شابۋىل جاساۋ تۋرالى ويدى ەستەن شىعاردىق. سول سەبەپتى دە ساتىنى ويلاماعان ەدىك.
— ەندەشە، تاپ ءقازىر ساتى جاساۋعا ءامىر ەتىڭىز.
— بيىكتىگى ءۇش قابات ساتىنى ءبىر كۇندە جاساۋ مۇمكىن ەمەس.
— بىرنەشە قىسقا ساتى الىڭىز دا، ءبىر ساتى ەتىپ قۇراستىرىڭىز.
— ءيا، ءبىراق بۇل ءۇشىن قىسقا ساتىلار بولۋى كەرەك قوي. — تابىڭىز.
— بۇل وڭاي ەمەس. حالىقتىڭ ءبىزدى قانشا جەك كورەتىنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز. شارۋالار كوپىرلەردى بۇزىپ، جۇك اربالاردى قيراتىپ جاتىر، ساتىلاردى سىندىرىپ، قولعا تۇسكەننىڭ ءبارىن قۇرتىپ جاتىر.
— ءيا، ءوستىپ رەسپۋبليكانى السىرەتپەك قوي، بىلەمىن.
— ولار بىزگە كىرە ەرتىپ جۇرۋگە، وزەننەن وتۋگە، قابىرعانى شتۋرممەن الۋعا بوگەت جاسايدى.
— قايتكەندە دە ساتى قاجەت.
— ماعان ءبىر وي كەلدى، كوماندير. جاۆەنەدە، فۋجەر تۇبىندە، ۇلكەن ۇستاحانا بار. سوندا ىستەتىپ الۋعا بولاتىن سياقتى.
— ءبىر مينۋت تا بوسقا كەتپەسىن.
— ساتى قاشان قاجەت؟
— ەرتەڭ وسى ۋاقىتتا، تەك ودان كەشىكپەسىن.
— مەن جاۆەنگە ساتىنى ەرتەڭگە دەيىن جاساپ قويسىن دەگەن بۇيرىقپەن شابارمان جىبەرەمىن. ايتپاقشى، جاۆەنەدە اتتى اسكەر وتريادى ءتۇر؛ ول بىزگە ساتىنى كۇزەتپەن جەتكىزبەك. ەرتەڭ كۇن باتقانشا ساتى وسىندا بولادى.
— جاقسى، بۇل كەشتىك ەتپەيدى، — دەدى گوۆەن. — تەك تەزدەتىڭىزدەر. بارا بەرىڭىز.
ون مينۋتتان سوڭ گەشان قايتىپ كەلىپ:
— كوماندير، شابارمان جاۆەنگە شاۋىپ كەتتى، — دەپ باياندادى.
گوۆەن قىراتقا كوتەرىلىپ، وردىڭ ارجاعىندا مەنمۇندالاپ تۇرعان قامالعا ۇزاق قارادى. قىراتتان كوپىردىڭ ءبىرىنشى ارقالىعىنا جەتۋ ءۇشىن جار قاباقتان ورعا ءتۇسۋ كەرەك. وندا تال-شىلىكتى قارمالاپ تۇسۋگە بولاتىن، ءبىراق ورعا تۇسكەن سوڭ قورشاۋشىلار قامالدىڭ ءۇش قاباتىنان بىردەي باستارىنا جاۋىپ بەرۋى مۇمكىن سناريادتان قورعانسىز قالۋى ىقتيمال مۇنداي قورشاۋ جاعدايىندا ناعىز شابۋىل مۇنارا قابىرعاسىنداعى ويىق ارقىلى جاسالۋعا ءتيىس ەكەنىنە گوۆەننىڭ ءبىرجولا كوزى جەتتى.
ول قورشاۋداعىلاردىڭ قاشۋىنا ەش مۇمكىندىك بەرمەۋ ءۇشىن قاجەت شارانىڭ ءبارىن قولداندى. اراسىنان ەشكىمدى شىعارماۋ ءۇشىن باتالوندارىنىڭ قاتارىن نىعارلاپ، قورشاۋدىڭ تار شەڭبەرىن ودان بەتەر قىسا ءتۇستى. ول سيمۋردەنمەن الداعى جۇمىستى ءبولىستى. گوۆەن ورمان جاقتان جاسالاتىن شابۋىلعا باسشىلىق ەتۋدى وزىنە قالدىردى دا، سيمۋردەن قىراتتا ورنالاسقان اسكەرلەرگە كوماندانى قابىلداپ الدى. گوۆەن گەشانمەن بىرگە ويىق ارقىلى ءۇردىس شابۋىلعا كوشكەندە سيمۋردەن باتارەياسىنىڭ وقتاۋلى التى زەڭبىرەگىنىڭ قاسىندا تۇرىپ، كوپىر مەن وردى باقىلايدى دەپ كەلىسىلدى.
XIII. ماركيز نە ىستەپ ءجۇر؟
سىرتتا شابۋىلعا ازىرلىك ءجۇرىپ جاتقاندا، ىشتەگىلەر قورعانىسقا دايىندالىپ جاتتى.
ەكى نەمەسە ءۇش سەنتنەر ءوق-دارىنىڭ جارىلۋىنان تۋرگ مۇناراسىنا تيگەن كۇشتى سوققى قالىڭ قابىرعانى ويىپ ءتۇسىپتى. جارىق ىرگەتاستان باستالىپ، بىتەۋ قابىرعانى تەسىپ ءوتىپ، تومەنگى قاباتتا قيقى-جيقى تەسىك بولىپ ءبىتىپتى. قورشاۋشىلار ءۇردىس شابۋىلعا وسى تەسىكتى قولايلاۋ ءۇشىن ونى زەڭبىرەكتەن يادرو اتقىلاپ، كەڭىتىڭكىرەدى.
جارىلىس ويىپ تۇسكەن تومەنگى قابات، ورتاسىندا كۇمبەزدى ۇستاپ تۇرعان جالپاق دىڭگەگى بار ۇلكەن دوڭگەلەك زالدان تۇراتىن. بۇل زال — بۇكىل مۇنارا ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن بولمە — قاڭىراپ قالعان. وندا اتىس ءۇياسى، تەرەزە، جەلدەتكىش دەگەن اتىمەن جوق؛ ال جارىق پەن اۋا مولاداعىداي-اق بولاتىن.
مۇندا ەكى ەسىك بار-دى؛ ونىڭ تەمىرمەن قاپتالعان بىرەۋى جەر استىنداعى زىندانعا اپاراتىن دا، ەكىنشىسى جوعارىعا كوتەرىلەتىن ساتىعا شىعاتىن. ساتىلاردىڭ ءبىرى بىتەۋ قابىرعادان قاشاپ جاسالعان.
قورشاۋشىلار وزدەرى تەسكەن ويىق ارقىلى كۇمبەزى الاسا وسى زالعا كىرمەك بولدى. ءبىراق شابۋىل تومەنگى زالدى الۋمەن ءتىپتى دە ءتامامدالمايتىن: تاعى دا ۇستىڭگى بەس قاباتتى الۋعا تۋرا كەلەتىن. ال قورشاۋداعى ون توعىز ادامنىڭ الدىنان قايتىپ قورعانۋ قاجەت دەگەن سۇراق تۋدى. قابىرعاداعى جارىقتى بىتەۋ قيىن ەمەس، ءبىراق پايداسىز بولاتىن: يادرو ءبارىبىر ونى قايتادان تەسە الاتىن. قورشاۋشىلاردى وق استىنا الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىندەي بارريكادا ءتارىزدى بىردەڭە ورناتۋ الدەقايدا جاقسى ەدى؛ مۇنىڭ ءوزى ويىقتى سىرت جاقتان اشىق قالدىرا وتىرىپ، ونى ىشتەن جاۋىپ تاستايتىن. ولاردا ماتەريال جەتكىلىكتى ەدى، سوندىقتان مىقتى بارريكادا ورناتىپ، وندا مىلتىق ۇڭعىسى سىياتىنداي ساڭىلاۋ قالدىردى. وعان قوسا قولايلى جەرلەرگە فۋتاس بومبالار قويىلدى.
ماركيز ازىرلىكتىڭ بارىنە ءوزى تىكەلەي باسشىلىق جاساپ: جۇرتقا بۇيىرىپ، جارلىق بەرىپ، قولپاشتاي-كوتەرمەلەپ، جىگەرلەندىرىپ ءجۇردى. جۇمىس اتاۋلىعا ۇيىتقى بولدى. ونىڭ ءومىرى ايباتتى دا ءزىلدى ەدى.
تومەنگى ەكى قاباتقا بارريكادا ورناتىپ، قۋىس-تەسىكتەردى بەكىتىپ تاستادى: ەسىكتەردى جۋان بورەنەمەن تىرەپ، ونى ەدەنگە بەكىتىپ، شەگەلەدى؛ بارلىق قاباتتى بايلانىستىراتىن قۋالاما ساتىنىڭ ءون بويىن عانا اشىق قالدىردى، ويتكەنى ونى قورشاۋشىلاردان جابۋ قورشاۋداعىلاردان دا جاۋىپ تاستاعاندىق بولار ەدى. بەكىنىستەردى قورعاعاندا وسال جەرلەر ءدايىم قالىپ وتىرادى.
جاس جىگىتتەي-اق ەپتى دە مىعىم ماركيز وزگەلەرمەن بىردەي جۇمىس ىستەدى: بورەنە كوتەرىپ، تاس تاسىپ: بارشاعا مۇقالماس جىگەردىڭ ۇلگى-ونەگەسىن كورسەتىپ ءجۇردى؛ وسىناۋ الاسۇرعان توبىردىڭ اراسىندا اركىممەن جورا-جولداسىنشا قالجىڭداسىپ، ءارى ولاردىڭ وركوكىرەك تە قاراپايىم، ءىلتيپاتتى دا سابىرلى مىرزاسى بوپ قالۋدا. ونى تىڭداماۋ مۇمكىن ەمەس-تى. ول اۋەل باستان-اق: "ەگەر ءبىر جارتىلارىڭ باعىنۋدان باس تارتسا، ەكىنشى جارتىلارىڭا باعىنباعانداردى اتىپ تاستاۋعا بۇيىرامىن دا، قامالدى قالعان ادامدارمەن قورعايمىن"، — دەگەن. مۇنداي مالىمدەمەلەر جۇرتقا كوسەمدى سىي-قۇرمەت تۇتقىزادى.
XIV. يمانۋس نە ىستەپ ءجۇر؟
ماركيز ويىق مۇنارانى بەكىتۋمەن جۇرگەندە، يمانۋس كوپىر ۇستىندە اينالىسىپ جاتقان. قورشاۋ باستالىسىمەن ەكىنشى قاباتتا تەرەزە الدىندا ءىلۋلى تۇرعان قۇتقارما ساتىنى ماركيزدىڭ بۇيرىعىمەن اكەتىپ، كىتاپحاناعا اپارىپ قويدى. گوۆەننىڭ قامدانىپ جۇرگەنى دە تاپ وسىنداي ساتى بولاتىن.
تومەنگى قاباتتىڭ تەرەزەلەرى تاس قابىرعاعا قاعىپ تاستالعان ءۇش قاباتتى بىرنەشە تەمىر بىلىكپەن قورعاۋلى، سوندىقتان ءبۇل تەرەزەلەرگە كىرۋگە دە، شىعۋعا دا ەشقانداي مۇمكىندىك جوق. كىتاپحانا تەرەزەلەرىندە تور بولعانىمەن، جەر بەتىنەن وتە بيىك ورنالاسقان.
يمانۋس ءدال ءوزى سياقتى بارىنە بەيىم، بارىنە ءازىر ءۇش ادامدى كومەكشى ەتىپ الدى. بۇلار گۋانار، لاقاپ اتى بويىنشا التىنبۇتاق جانە پيك-ان-بۋا دەگەن اعايىندى ەكەۋ بولاتىن. رەسپۋبليكاشىلار گۋاناردىڭ اعاسىن ولتىرگەن، سوندىقتان ونىڭ قاتىگەزدىگى يمانۋستان كەم تۇسپەيتىن.
يمانۋس قولشام الىپ، تەمىر ەسىكتىڭ قۇلپىن اشتى دا، قامالدىڭ ءۇش قاباتىن تۇگەلدەي مۇقيات قاراپ شىقتى. جوعارى قاباتقا سابان مەن پىشەننىڭ جەتكىلىكتى ۇيىلگەنىن كوزىمەن كورىپ، تومەنگى قاباتقا ءتۇستى. بىرنەشە گورشوك كومىر شوعىن اكەلدىرىپ، قارا ماي قۇيۋلى بوشكەلەردىڭ قاسىنا قويدى، ەدەن ۇستىنە قۇرعاق بۇتاق توسەپ، ءبىر شەتى مۇناراعا، تەمىر ەسىكتىڭ استىنا جىبەرىلگەن كۇكىرتتەلگەن بىلتەنى قارادى، ءسويتىپ، بىلتەنىڭ ءبۇتىن ەكەنىن كورگەن سوڭ ونىڭ ەكىنشى ۇشىن بوشكە مەن بۇتاقتىڭ استىنا ادەيى ءوزى توككەن قارا مايعا تاستادى. سونان كەيىن ءۇش بالا ۇيىقتاپ جاتقان كەرەۋەتتەردى كىتاپحاناعا اپارۋعا بۇيىردى. ولاردىڭ ۇشەۋى دە — رەنە-جان، گرو-الەن جانە جورجەتتا شىرت ۇيقىدا جاتىر ەدى، ەشقايسىسى ويانعان جوق.
ءبۇل كەرەۋەتتەر دەريەۆنياداعى كادۋىلگى كىشكەنتاي بەسىك، ياعني قابىرعاسى الاسا توقىما سەبەتتەر بولاتىن. ءبۇل سەبەتتەردى بالالار وزدىگىنەن ءتۇسىپ-شىعا الاتىنداي ەتىپ تۋرا ەدەنگە قويادى. ءار كەرەۋەتتىڭ قاسىنا ىشىندە كەسپەسى بار ءبىر-بىر ۇلكەن اياق پەن اعاش قاسىق قويىلعان. ىلگىشتەن الىنعان قۇتقارما ساتىنى قابىرعاعا سۇيەپ، ءۇش كەرەۋەتتى ەكىنشى قابىرعانىڭ قاسىنا، ساتىنىڭ قارسى الدىنا قويدى. سونسوڭ يمانۋس قۋالاي سوققان جەل وتتى ورشىتەدى دەپ ساناپ، كىتاپحانانىڭ بارلىق التى تەرەزەسىن ءوزى بارىپ ايقارا اشتى دا، ءاعالى-ىنىلى پيك-ان-بۋانىڭ ەكەۋىن تومەنگى جانە جوعارعى قاباتتارداعى قالعان تەرەزەنى اشۋعا جىبەردى. جازعى ءتۇن اشىق ءارى جىلى بولاتىن.
كوپىردىڭ شىعىس جاعىن تۇتاستاي جانە قامالدىڭ بۇكىل شىعىس فاسادىن تومەننەن جوعارىعا دەيىن ءۇش قاباتتىڭ تەرەزەلەرىن تۇگەل كومكەرگەن، ابدەن توزىپ، وڭالىپ كەتكەن ءپۇلىش جاۋىپ ءتۇر. يمانۋس وسى پۇلىشكە قاراپ تۇرىپ، "ءبۇل دا كادەگە اسار" دەپ ويلادى، سونان سوڭ قامال مەن كوپىرگە تاعى دا شۇقشيا كوز تاستاپ، كومەكشىلەرىن شاقىردى دا، تورتەۋى تۇگەلدەي مۇناراعا اۋىستى. يمانۋس قالىڭ اۋىر ەسىكتى كىلتپەن ەكى بۇراپ، قايتا جاپتى، سونسوڭ زىلدەي قۇلىپتى كوزىمەن تاعى شولىپ ءوتىپ، ءوزى ويلاپ تاپقان نارسە — تەمىر ەسىكتىڭ استىنا جىبەرىلگەن جانە بۇدان بىلاي مۇنارا مەن كوپىردى جالعاستىرىپ تۇرعان جالعىز بۋىن — كۇكىرتتەلگەن بىلتەگە ماساتتانا قارادى. بىلتە مۇنارانىڭ ءۇشىنشى قاباتتاعى دوڭگەلەك زالىنان قامالدىڭ ەكىنشى قاباتىنا ءوتىپ، سونان سوڭ، جىلانشا يرەلەڭدەي، قۋالاما ساتىنىڭ باسقىشتارى ارقىلى تومەنگى قاباتقا ءتۇسىپ، ەدەننىڭ ۇستىندە شۇباتىلا، ۇيىلگەن بۇتاق استىنداعى قاراماي قاعىنا بارىپ ءبىر-اق تىرەلەدى. يمانۋس ءمۇنارا ىشىندە بىلتەگە وت قويعان ساتتەن باستاپ كىتاپحانا استىنداعى قاراماي تۇتانعانعا دەيىن شيرەك ساعاتتاي ۋاقىت وتەتىنىن ەسەپتەپ شىعاردى. ول ازىرلىكتى تۇگەل اياقتاپ جانە ءبارىن قاراپ شىعىپ، كىلتتى ماركيزگە اپارىپ بەردى دە، اناۋ ونى قالتاسىنا سالىپ الدى.
قورشاۋشىلاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن كوز جازباي قاداعالاپ تۇرۋ قاجەت ەدى.
يمانۋس بەلبەۋىنە باقتاشى كەرنەيىن قىستىرىپ العان كۇيى مۇنارا دىڭگەگىنە شىعىپ، بىرەسە وڭعا — ورمان جاققا، بىرەسە سولعا — قىرات جاققا كەزەك-كەزەك قارايلاي باستادى. ونىڭ قاسىندا دىڭگەكتەگى كىشكەنتاي تەرەزەنىڭ ويىعىندا ءوق-دارى سالىنعان جاشىك، وق سالىنعان كەنەپ قاپشىق پەن ەسكى گازەتتەر جاتىر: يمانۋس ۋاقىت الماي ودان پاترون جاساي باستادى.
تاڭەرتەڭ ۇياسىنان شىققان كۇن ورمان شەتىندە باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان، ۇرىسقا ساقاداي-ساي سەگىز باتالون سولداتقا، قىرات ۇستىندە — يادرو تولى زاريادى بار جاشىكتەرىمەن بىرگە التى زەڭبىرەكتەن تۇراتىن باتارەياعا، مۇنارا ىشىندە — مىلتىقتارىن، مۋشكەتوندارى مەن تاپانشالارىن وقتاپ جاتقان ون توعىز ادامعا جانە بەسىك ۇستىندە ۇيىقتاپ جاتقان ءۇش بالاعا نۇرىن سەبەلەدى.
ءۇشىنشى كىتاپ
كىتاپحانا ىشىندەگى بوبەكتەر
I
بالالار وياندى. الدىمەن ءبۇلدىرشىن قىز ۇيقىسىن اشتى. ۇيقىدان ويانعان ءسابي — شەشەك اتىپ كەلە جاتقان گۇل ءتارىزدى: گۇل سياقتى تاپ-تازا ءسابي جاننان دا جۇپار ءيىس ەسەدى. ءۇش بالانىڭ ەڭ كىشكەنتايى (ءبىر جاس سەگىز ايعا ەندى تولعان) جورجەتتا جاستىقتان باسىن كوتەرىپ، توسەگىنە جايعاسا وتىردى دا، اياعىنا قاراپ الدەنە دەپ بىلدىرلاي باستادى. بەسىگىندە كۇن شاپاعى ويناپ تۇر، سوندىقتان ۇياسىنان شىققان كۇن ساۋلەسى مە، الدە جورجەتتانىڭ اياعى ما — قايسىسى قىزعىلتتاۋ ەكەنىن كەسىپ ايتۋ قيىن ەدى.
قالعان ەكەۋى ءالى ۇيىقتاپ جاتىر: ەرلەر ۇيقىعا ءۇيىر عوي. ال كوڭىلدى دە جايباراقات جورجەتتا سول كۇيى بىلدىرلاپ وتىر.
رەنە-جاننىڭ شاشى قوڭىر، گرو-الەندىكى — كۇلگىن، جورجەتتانىكى — شيكىل سارى. بالانىڭ شاشى كوبىنەسە وسە كەلە قاراياتىن ادەتى عوي. رەنە-جان بەتىن جۇدىرىعىنا باسىپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىر. گرو-الەننىڭ اياعى سەبەتتىڭ شەتىنەن شىعىپ، سالبىراپ كەتكەن.
ۇشەۋىنىڭ دە كيىمى جىرىم-جىرتىق. قىزىل بورىك باتالونىنان سىيعا العان كويلەكتەرى الدەقاشان توزىپ بىتكەن. ۇستىندەگى البا-جۇلبانىڭ كويلەك ۇسقىنى جوق. ەكى ەر بالا جالاڭاش قالعان دەسە دە بولعانداي، ال جورجەتتانىڭ ۇستىندە ءبىر كەزدەگى يۋبكانىڭ ەندى تامتىعى دا قالماپتى. دەگەندەي، ولارعا قام جەي قوياتىنداي كىم بار ەدى سونشاما؟ شەشەلەرى جوق. ولاردى وزدەرىمەن بىرگە وي مەن قىرعا سۇيرەلەپ جۇرگەن جابايى شارۋالار سورپا-سۋلارىن سولارمەن بولە-جارا ىشەتىن بار قامقورلىقتارى وسى عانا. بالالار ال-دارمەنىنشە جۇرە بەردى. ولارعا كورىنگەن ادام قوجا بولاتىن، ءبىراق ەشكىم اكە بولعان ەمەس. ولار البا-جۇلبا كۇيىندە جۇرە بەردى، ءبىراق جىرتىق كيىم دە بالانىڭ ءسانىن كەتىرە المايدى عوي. بالالار ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي سۇيكىمدى ەدى.
جورجەتتانىڭ بىلدىرىندا قايعىرىپ-قامىعۋدىڭ ۇشىعى دا جوق، ويتكەنى سۇپ-سۇيكىمدى دوڭگەلەك ءجۇزى ماز-مەيرام، جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. ەرنىندە كۇلكى تابى، كوزى دە، ەكى ەزۋىندەگى ويماقتاي ۇيا دا كۇلىم قاعىپ تۇرعانداي.
جايما-شۋاق جاز كۇنى باستالىپ كەلەدى: اسپان شايداي اشىق، كوكپەڭبەك، كۇن جىپ-جىلى.
جورجەتتادان سوڭ ەڭ ەرەسەگى رەنە-جان، تورت جاستاعى جىگىت وياندى. ول ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، سەبەتتەن باتىل اتتاپ جەرگە ءتۇستى دە، ءبىر اياق كەسپەنى كورىپ، مۇنى ءتيىستى نارسەدەي ساناپ، ەدەنگە وتىرا قالىپ ىشە باستادى.
گرو-الەن جورجەتتانىڭ بىلدىرىنان ويانا قويماسا دا، رەنە-جاننىڭ اعاش قاسىعى اياققا تارس-تارس ءتيۋى مۇڭ ەكەن، جالما-جان ءبىر بۇيىرىنە اۋناپ ءتۇسىپ، كوزىن اشتى. گرو-الەم ۇشتە بولاتىن. ول كەسپەنى كورە سالا، سەبەتتەن شىقپاستان، قولىن سوزىپ، اياقتى الدى دا، تىزەسىنە قويىپ، قاسىعىن قىسا ۇستاپ، ول دا تاماق ىشە باستادى.
جورجەتتا ەشتەڭەنى ەستىگەن جوق.
كەسپەسىن ءىشىپ بولىپ، رەنە-جان قاسىعىمەن اياقتى تىقىرلاپ، ءبىر دەم الدى دا:
— كەسپەنى تاۋىستىم، — دەدى ماساتتانا. بۇل جورجەتتانىڭ، كوڭىلىن ءبولىپ جىبەردى.
— كەسپە-پە، — دەپ قايتالادى ول، سونسوڭ رەنە-جاننىڭ تاماق ءىشىپ بولعانىن، ال گرو-الەننىڭ ءالى ءىشىپ جاتقانىن كورىپ، قاسىندا تۇرعان ءبىر اياق كەسپەنى الدى دا، قاسىعىن اۋزىنان گورى قۇلاعىنا كوبىرەك اپارىپ، وزىنشە ىشە باستادى.
اندا-ساندا قولىمەن دە ءىشىپ قويادى. گرو-الەن اعاسىنان كورىپ، اياقتى قاسىعىمەن تىقىرلادى دا، ەكەۋى بولمە ىشىندە اسىر سالۋعا كىرىستى.
II
كەنەت سىرتتان، تومەننەن، ورمان جاقتان وكتەم دە قاتۋ شىققان سىرناي داۋسى ەستىلدى. وعان جاۋاپ رەتىندە جوعارىدان، مۇنارا توبەسىنەن كەرنەي ءۇن قوستى. ءبۇل جولى سىرناي سۇراق قويىپ، كەرنەي جاۋاپ بەردى.
سىرناي ەكىنشى قايتارا وينادى دا، كەرنەي ەكىنشى قايتارا ءۇن قاتتى.
سونان سوڭ تومەننەن، ورمان شەتىنەن، الىستان جەتسە دە اپ-ايقىن داۋىس ەستىلدى:
— ەي، قاراقشىلار! ەشقانداي شارت قويماستان كۇپ باتقانشا بەرىلمەسەڭدەر، ءبىز شابۋىلعا شىعامىز!
ادامنىڭ داۋسىنان گورى جابايى اڭنىڭ ىڭىرانعانىنا ۇقساس ەكىنشى ءبىر داۋىس مۇنارا دىڭگەگىنەن جاۋاپ قاتتى:
— شىعىپ كورىڭدەر!
بۇعان العاشقى داۋىس تومەننەن ايعاي سالدى:
— شابۋىلدان جارتى ساعات بۇرىن ءبىز زەڭبىرەك اتامىز: بۇل اقىرعى ەسكەرتۋ بولماق!
— شاۋىپ كورىڭدەر! — دەپ قايتالادى جوعارىدان حاعى دا.
ادام داۋسى بالالارعا جەتە قويعان جوق، سوندا دا سىرناي مەن كەرنەي داۋسى قاتايىڭقىراپ، الىسقا تاراي باستادى دا، جورجەتتا سىرنايدىڭ العاشقى ءۇنى ەستىلىسىمەن ءىشىپ وتىرعان تاماعىن تاستاي سالا، موينىن سوزدى.
كەرنەي داۋسى شىعىسىمەن ول قاسىعىن جەرگە قويا قويدى. سىرناي ەكىنشى رەت دابىل قاققاندا وڭ سۇق ساۋساعىن كوتەرىپ، ونى داۋىس ىرعاعىنا قاراي ارلى-بەرلى قيمىلداتتى دا، سىرناي مەن كەرنەي تىنا قالعاندا ساۋساعىن جوعارى كوتەرە، ويانعان بويى:
— ميزيكا، — دەدى اقىرىن عانا. ءسىرا، "مۋزىكا" دەگىسى كەلگەن شىعار.
ەرەسەك ەكەۋى كەرنەي مەن سىرنايدىڭ كەلىسسوزىنە كوڭىل بولە قويمادى: ولاردىڭ باسقا نارسەگە — ەدەندە جورعالاپ بارا جاتقان قۇرتقا ەسى اۋىپ كەتكەن. گرو-الەن ونى ءبىرىنشى بولىپ كورىپ:
— مىنا ماقۇلىقتى قارا! — دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى. رەنە-جان ونىڭ قاسىنا جەتىپ باردى.
— تىستەمەي مە؟ — دەپ سۇرادى گرو-الەن.
— ولتىرمە ونى، — دەدى رەنە-جان.
ءسويتىپ، ەكەۋى بەيساۋات قوناقتى قىزىقتاۋعا كىرىستى. ونىڭ بەر جاعىندا جورجەتتا كەسپەسىن ءىشىپ بولدى دا، كوزىمەن اعالارىن ىزدەپ، اينالاسىنا قاراي باستادى. بالالار قۇرتقا ەستەرى اۋا، ماڭدايىمەن تۇيىسۋگە شاق-شاق قالىپ، تەرەزە ويىعىندا جۇرەلەپ وتىر ەكەن. ولاردىڭ مۇنشاما ىقىلاسىنا ونشا ريزا ەمەستەي، جورعالاۋىن قويىپ، ءبىر ورنىندا مەلشيىپ قالعان "ماقۇلىقتى" ۇركىتىپ الماۋ ءۇشىن ەكەۋى دەم شىعارماۋعا تىرىستى.
جورجەتتا اعالارىنىڭ الدەنەگە ءۇڭىلىپ وتىرعانىن كورىپ، ونىڭ نە ەكەنىن بىلگىسى كەلدى. قاستارىنا بارۋ وزىنە وڭاي بولماسا دا، وسى ساپارعا تاۋەكەل ەتتى. ءبۇل قيىن-قىستاۋ ساپار بولاتىن. ەدەندە قىرۋار زات شاشىلىپ جاتىر: مىنا جەردە توڭكەرىلگەن ورىندىق، انا جەردە — بۋما-بۋما قاعاز، ودان ارىدە — كىتاپتان بوساپ قالعان جاشىكتەر؛ قايداعى ءبىر بۋمالار، نەشە ءتۇرلى ءۇيىلىپ جاتقان زاتتار. سولاردىڭ ءبارىن سۋ استى تاستارىنىڭ اراسىمەن ارحيپەلاگ ىشىندە جۇرگەندەي اينالىپ ءوتۋ كەرەك-تۇعىن.
جورجەتتا تاۋەكەلگە ءمىنىپ جولعا شىقتى. الدىمەن كەرەۋەتتەن ءتۇسۋ كەرەك - بۇل دا وڭاي ەمەس-تى. سونان سوڭ ول تار شىعاناقتاردىڭ اراسىنان اۋپىرىممەن ءوتىپ، قۇز تاستاردىڭ ارا-اراسىمەن جىلجىپ بەردى، جولشىباي ورىندىقتى يتەرىپ-ميتەرىپ، ەكى ساندىقتىڭ اراسىنان سىتىلا جورعالاپ ءوتتى، بەيكۇنا، الاڭسىز سەزىممەن ءوزىنىڭ كىپ-كىشكەنە قىزعىلت ءتانىنىڭ تومەنگى جالاڭاش جاعىن كورسەتە-مورسەتە قالىڭ قاعاز بۋدانىڭ ۇستىنە بەر جاعىنان تىرمىسا شىعىپ، ار جاعىنان اۋدارىلىپ ءتۇستى، سونان اقىر اياعىندا اشىق تەڭىزگە، ياعني بولمەنىڭ ەكىنشى جاعىنا شىقتى، ول جەردە ەدەن ءۇستى بوس بولاتىن جانە وعان تونەتىندەي قاۋىپ-قاتەر جوق-تى. وسى جەردە ول العا باتىل جىلجىپ، ەدەننىڭ بوس جەرىن مىسىقتىڭ بالاسىنداي تەز-تەز ەڭبەكتەپ ءوتتى دە، امان-ساۋ تەرەزەگە جەتتى. ءبىراق مۇندا ونى ەلەۋلى ءبىر بوگەت توسىپ تۇرعان؛ قابىرعانى بويلاي ۇزىن ساتى جاتىر ەكەن. جورجەتتا توقتاي قالدى دا، از-كەم ويلانىپ، شەشىمگە كەلدى: كىشكەنتاي ساۋساقتارىمەن ساتىنىڭ ءبىر شاباعىنا جارماسىپ (ساتى قىرىنان جاتقاندىقتان شاباقتار تىك تۇرعان-دى)، تۇرەگەلمەك بولىپ ەدى، قۇلاپ قالدى؛ تاعى تىرىسىپ ەدى، تاعى قۇلاپ ءتۇستى. ءۇشىنشى رەتتە اقىرى تۇرەگەلدى.
سوندا اياعىمەن تىك تۇرىپ، بويىن جازدى دا، شاباقتاردى ەكى قولىمەن كەزەك-كەزەك ۇستاپ، ساتىنى جاعالاپ جۇرە باستادى. شەتىنە جەتە بەرگەندە بويىن بيلەي الماي، تالتىرەكتەپ كەتتى، ءبىراق ەكى قولىمەن ەڭ سوڭعى شاباققا جارماسىپ، قايتادان كوتەرىلدى، ءسويتىپ، ساتىنى اينالىپ ءوتىپ، رەنە-جان مەن گرو-الەنگە قاراپ، سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى.
III
جورجەتتانىڭ سىقىلىقتاعانىن ەستىپ، گرو-الەن دە كۇلدى. جورجەتتانىڭ ساپارى اياقتالدى. ول اعالارىنىڭ قاسىنا بارىپ، ناتۋراليست عالىمداردىڭ كىشىگىرىم ۇيىرمەسىن تولىقتىرا ءتۇستى. ءبىراق قۇرت عايىپ بولىپتى. ول جورجەتتانىڭ كۇلكىسىن پايدالانىپ، ەدەننىڭ جارىعىنا تىعىلىپ قالىپتى.
ءبىراق وسى كەزدە جاڭادان نەشە ءتۇرلى قىزىق وقيعا باستالدى. قارلىعاشتار پايدا بولدى. ءسىرا، توبەنىڭ كارنيزى استىندا ۇياسى بولسا كەرەك. ولار ءۇش بالانىڭ جاقىنداعانىنان سەسكەنىپ، ارلى-بەرلى اينالىپ، قاتتى شىقىلىقتاي، تەرەزەنىڭ تاپ الدىنا ۇشىپ ءجۇر. ولاردىڭ سەسكەنە شىقىلىقتاعان داۋسىنا ءۇش بالا باسىن كوتەردى: قۇرت ۇمىت بوپ، جايىنا قالدى. جورجەتتا قارلىعاشتاردى ساۋساعىمەن نۇسقاپ:
— كىش! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى. رەنە-جان ونى كادىمگىدەي تۇزەتپەك بولدى:
— ءاي، بالاقاي! ونىڭ اتى كىش ەمەس، قۇس. قۇس، — دەپ قايتالادى جورجەتتا. ءسويتىپ، ۇشەۋى قارلىعاشتارعا قاراي باستادى.
بىرەر مينۋتتان سوڭ تەرەزەگە ارا ۇشىپ كەلدى. ول "ۇشىپ كەلەم، ۇشىپ كەلەم! راۋشان گۇلىن جاڭا سوردىم، ەندى بالانى شاققىم كەلەدى. كانە، نە ىستەپ جاتىرسىڭدار، بالدىرعاندار؟" دەگەندەي ىزىڭداي كەلدى.
ارا — شارۋاقور: ول جۇمىس ۇستىندە ءان سالادى، كەيدە كۇڭكىلدەپ تە قويادى. ءۇش بالا ارادان كوز ايىرماي قاراي قالعان. ارا كىتاپحانانى تۇگەل ارالاپ شىقتى، جارىق-تەسىككە تۇگەل ءۇڭىلدى. ول، تەگى، ۇيىندە، ۇياسىندا جۇرگەندەي سەزىنسە كەرەك. قاناتىن دىرىلدەتىپ، اۋەندەتە ىزىڭداپ، شكافتان شكافقا ۇشتى، وقي بىلەتىندەي-اق شىنى ۇستىنەن كىتاپ اتتارىنا ۇڭىلگەندەي بولدى. كەرەگىن قاراپ شىعىپ، جايىنا قايقايدى.
— ۇيىنە كەتتى، — دەدى رەنە-جان.
— بۇل دا ماقۇلىق، — دەدى گرو-الەن.
— جوق، بۇل شىبىن، — دەدى رەنە-جان قارسىلىق بىلدىرە.
— شىبىن، — دەپ قايتالادى جورجەتتا.
گرو-الەن ەدەننەن ۇشى ءتۇيۋلى تارامىس تاۋىپ الىپ، ونى ەكى ساۋساعىمەن ۇستاپ، باسىنان اينالدىرا ءۇيىرىپ، اۋادا سىزعان ىزىنە قادالا قالدى. قايتادان ەڭبەكتەپ كەتكەن جورجەتتا دا ەدەن ءۇستىن ارالاي، ءبىر جاڭالىق اشتى: ول سىرتىن كۇيە جەگەن جانە جىرتىعىنان اتتىڭ قىلى شىعىپ تۇرعان ەسكى كرەسلو تاپتى. كرەسلونىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنىپ، ساۋساعىمەن جىرتىقتى ارلى-بەرلى شۇقىلاي، قىلىن تارتقىلاپ، سۋىرا بەردى. كەنەت ول "تىڭداڭدار!" دەگەندەي سۇق ساۋساعىن شوشايتا قويدى.
ەكى بالا جالت قارادى.
سىرتتان، الىستان ەمىس-ەمىس ءدۇبىر ەستىلدى. ءسىرا، ورمان شەتىندە، قورشاۋلاردىڭ لاگەرىندە الدەبىر اسكەري ءجۇرىس-تۇرىس بولىپ جاتسا كەرەك: دابىل ءۇنى، اتتاردىڭ كىسىنەگەنى، بارابان داۋسى، ىشىندە زاريادى بار دومالاعان جاشىكتەردىڭ سالدىرى، شىنجىردىڭ شىلدىرى - بىر-بىرىمەن ۇندەسە توعىسقان نەشە ءتۇرلى سوعىس ءدۇبىرى ەستىلەدى. بالالار اڭ-تاڭ بوپ قۇلاق ءتۇردى.
IV
شۋ توقتاسا دا، رەنە-جان الدەنەنى ويلاپ، تۇرعان ورنىنان تاپجىلمادى.
— ماما، — دەپ سىبىر ەتتى ول ەستىلەر-ەستىلمەس.
— ماما، — دەپ قايتالادى گرو-الەن.
— ماما، — دەپ بىلدىرلادى جورجەتتا.
سونان سوڭ رەنە-جان بولمە ىشىندە اسىر سالا باستادى. وعان گرو-الەن قوسىلدى.
گرو-الەن رەنە-جاننىڭ ءار قيمىلىنا، ءار قارەكەتىنە ەلىكتەدى؛ جورجەتتا ودان گورى دەربەسىرەك بولاتىن. ءۇش جاستاعىلار تورت جاستاعىلارعا ءاردايىم ەلىكتەگىش كەلەدى، ءبىراق ءبىر جارىم جاسىندا ادام تاۋەلسىزدىگىن ساقتايدى.
جورجەتتا وقتا-تەكتە بىلدىرلاپ قويىپ، ءبىر ورىندا وتىرا بەردى. ول ءالى سويلەم قۇراي بىلمەيتىن. ءسوزدىڭ دە جالعىز بۋىندىلارىنا ءۇيىر ەدى. ءبىراق كورگەنىنەن كوز اقى الۋ دەگەن ەمەس پە؟ ەكى ەر بالانىڭ كوڭىلدى ويىنى جورجەتتانى دا قىزىقتىرماي قويمادى. ءسويتىپ، اقىر سوڭىندا، ول دا اناۋ ەكەۋىنە شاماسىنشا ىلەسىپ، ءۇش بالا كىپ-كىشكەنتاي اياقتارىمەن شاڭ باسقان، ەسكى ەمەن پاركەتتە اسىر سالۋعا كوشتى.
جورجەتتا ەندى عانا ءتاي-تاي تۇرا باستاعاندىقتان، جۇرۋىنەن قۇلاعانى كوپ بولدى؛ سوندىقتان اعالارىن قۋالاعاندا تورت اياقتاپ ەڭبەكتەگەندى ءجون كوردى.
تەرەزە قاسىنا جۇگىرىپ بارعان رەنە-جان كەنەت امبرازۋرانىڭ بۇرىشىنا تىعىلا قالدى. ول سىرتتان وزىنە بىرەۋدىڭ قاراپ تۇرعانىن بايقادى. ءبۇل قىراتتا ورنالاسقان كوكتەر لاگەرىنەن شىققان سولدات بولاتىن. ول ءبىتىمدى پايدالانىپ جانە ونى ءبىرشاما بۇزا وتىرىپ، تاۋەكەل جاساپ، ورعا ويىسقان جار قاباققا كەلىپتى. ءبۇل جەردەن كىتاپحانانىڭ ءىشى انىق كورىنەتىن. رەنە-جاننىڭ بىردەڭەدەن قورقىپ، جاسىرىنىپ قالعانىن كورگەن گرو-الەن دە بۇعىپ، وعان تىعىلا ءتۇستى. سوندا بالالارعا جارماسىپ جورجەتتا دا جاسىرىندى. ۇشەۋى بىردەي ورنىنان قيمىلداماي، تىم-تىرىس بولا قالدى؛ جورجەتتا ءتىپتى ساۋساعىمەن ەرنىن باستى. بىرنەشە مينۋتتان سوڭ رەنە-جان باسىن قىلتيتىپ تەرەزەدەن قاراۋعا تاۋەكەل ەتتى: سولدات ءالى تۇر ەكەن رەنە-جان بۇعا قويدى. قورقىپ كەتكەن بالالار جىم بولدى. وسىلايشا ءبىرازعا سوزىلدى. جورجەتتا اقىرى قورقا-قورقا جالىعىپ كەتتى دە، باتىرلىعى ۇستاپ، تەرەزەدەن باسىن سۇقتى. سولدات كەتىپ قالىپتى. سودان بالالار تاعى دا ويناق سالۋعا كوشتى.
گرو-الەن رەنە-جانعا قايران قالىپ، سوعان جان-تانىمەن ەلىكتەسە دە، ونىڭ ءوز ماماندىعى بولاتىن. ول ولجا تاپقىش ەدى. اعاسى مەن قارىنداسى كەنەت ونىڭ ءبىر جەردەن ءوزى تاۋىپ العان تورت دوڭگەلەكتى ويىنشىقتى سۇيرەتىپ، بولمە ىشىندە اسىر سالا شاۋىپ جۇرگەنىن كورىپ، تاڭ بولدى.
ۇمىت قالعان بۇل اربا تالاي جىلدان بەرى كەمەڭگەر تۋىندىلار مەن عالىمداردىڭ مۇسىندەرىنە كورشى-قوڭسى بولىپ ەلەۋسىز جاتقان.
بالكىم، ءبۇل اربامەن بالا كەزىندە گوۆەن دە ويناعان شىعار. گرو-الەن جىبىنەن كىشكەنتاي قامشى جاساپ الىپ، ونى ءماز بولا تارسىلداتىپ ءجۇر.
رەنە-جان ارباعا جەگىلەتىنىن ايتىپ ەدى، جورجەتتانىڭ وعان ءمىنىپ، قىدىرعىسى كەلدى. ول ارباعا ءوزى تىرمىسىپ ءمىندى. رەنە-جان — ات، گرو-الەن - دەلبەشى بولدى. ءبىراق دەلبەشى ات ايداۋدى بىلمەيتىن بولىپ شىقتى دا، ات ونى ۇيرەتە باستادى:
— ءشۇۋ دەپ ايعايلا! — دەپ ءامىر ەتتى رەنە-جان.
— ءشۇۋ! — دەپ قايتالادى گرو-الەن.
اربا اۋىپ كەتتى. جورجەتتا قۇلاپ ءتۇسىپ، ءبىر جەرىن اۋىرتىپ الىپ، ايعايلاپ جىبەردى. ول جىلاعىسى كەلىپ ەدى، رەنە-جان:
جىلاما، دىراۋ بولدىڭ عوي، — دەپ وعان توقتاۋ سالدى.
— دىلاۋ، — دەپ بىلدىرلادى جورجەتتا، ءسويتىپ، وسىنى مەدەۋ تۇتقانداي قويا قويدى.
كىتاپحانا تەرەزەسىنىڭ استىندا سىرتتا جالپاق ەرنەۋ بولاتىن؛ جەل وعان شاڭ-توزاڭدى ۇيە بەرىپتى. جاڭبىر ونى توپىراققا اينالدىرىپ، جەل ۇرىق ۇشىرىپ اكەلگەن. يتمۇرىننىڭ ءبىر ءوسىمپاز ءتۇرىنىڭ ۇرىعى توپىراققا تامىر جايىپتى. ءبىر جىلدان سوڭ ول تۇتاس شوعىر بوپ شىققان. تامىزدىڭ ءىشى بولاتىن. شوعىرعا جەمىس قاپتاپ ءوسىپتى؛ ءبىر بۇتاعى كىتاپحانا تەرەزەسىنەن اسىلىپ، ەدەنگە سالبىراپ تۇر ەكەن.
اربا مەن ءجىپ تاۋىپ العان گرو-الەن بۇل بۇتاققا دا ءبىرىنشى بولىپ نازار اۋداردى. ول ءبىر جەمىستى جۇلىپ اپ، جەپ كوردى.
مەنىڭ دە جەگىم كەلەدى، — دەپ مالىمدەدى رەنە-جان. ولاردىڭ قاسىنا شاپشاڭ ادىسىمەن ەڭبەكتەي جورعالاپ جورجەتتا دا جەتتى. ۇشەۋى جەمىسىن تۇگەلدەي ءۇزىپ جەپ، اپ-ساتتە تاياقتىڭ ءوزىن قالدىردى. ءبارى راقاتتانىپ، ماز-مەيرام بولدى. ۇشەۋى قىپ-قىزىل جەمىس شىرىنىنا ءۇستى-باستارىن تۇگەل بويادى.
وڭاي جاتقان نە بولۋشى ەدى — بىرىنەن سوڭ ءبىرى ساۋساعىنا تىكەن قاداپ الدى. جورجەتتا قان شىققان ساۋساعىن رەنە-جانعا سوزىپ، تىكەندى كورسەتىپ: تىستەيدى، — دەپ بىلدىرلادى.
قولىنا ءشوپ قاداپ العان گرو-الەن تىكەنگە قاراپ: ول ءتىرى، ءارى قاباعان، — دەدى ونى قوستاي.
— جوق، ول ءتىرى ەمەس، — دەپ قارسىلاستى رەنە-جان، — بۇل — تاياق.
— قاباعان تاياق ەكەن، — دەدى گرو-الەن.
جورجەتتا بۇل جولى دا جىلاعىسى كەپ ەدى، ءبىراق جىلاۋدىڭ ورنىنا كۇلىپ جىبەردى.
V
ونىڭ بەر جاعىندا رەنە-جان ءىنىسىنىڭ تاپقىرلىعىنا ءىشى كۇيدى مە، ءبىر ۇلكەن جوبا ويلاستىردى. ول ساۋساعىنا تىكەن قادالىپ، بۇتاقتان جەمىس ءۇزىپ جاتقاندا كىتاپحانانىڭ ورتاسىندا تۇرعان بيىك انالويعا قارايلاي بەردى. ونىڭ ۇستىڭدە "ۆارفولومەي اۋليەنىڭ كۇنكورىسى" دەگەن اتاقتى كىتاپ جاتقان.
ءبۇل شىنىندا سيرەك كەزدەسەتىن، تاماشا كىتاپ-تى. ول كەلندە 1682 جىلى شىققان. كىتاپ گوللاند قاعازىنا ەمەس، ەشقاشان ءتۇسىن بەرمەيتىن تاماشا اق جىبەك اراب قاعازىنا باسىلىپتى. التىن جالاتقان سافيان بىلعارىمەن تۇپتەلگەن ىلمەشەكتەرى كۇمىس. باستاپقى تاپ-تازا پاراقتار كىتاپتىڭ سوڭىندا دا ەڭ جاقسى پەرگامەنتتەن. كىتاپتا اعاش پەن مىستان ىستەلگەن تولىپ جاتقان گراۆيۋرا مەن ءتۇرلى ەلدەردىڭ گەوگرافيالىق كارتاسى بار.
كىتاپ وتە ادەمى ەدى. رەنە-جاننىڭ قىزىعا، بالكىم، تىم ارتىق ىقىلاسپەن قاراۋى دا سوندىقتان شىعار. كىتاپ ۆارفولومەي اۋليەنى بەينەلەيتىن ۇلكەن گراۆيۋرا سالىنعان بەتتە اشۋلى جاتىر ەكەن. ول قىرىنان جاتقاندىقتان گراۆيۋرا ەدەننەن-اق كورىنىپ تۇرعان. جەمىس جەلىنىپ بىتكەن سوڭ، رەنە-جان كىتاپقا قۇمارتا دا قىزىعا قارادى. جورجەتتا دا:
— انە، سۋلەت، — دەدى گراۆيۋرانى كورىپ قالىپ.
ءبۇل ءسوز رەنە-جانعا تۇرتكى بولدى. ول وسى ارادا، گرو-الەن تاڭىرقاپ ۇلگەرگەنشە، ەلدەن ەرەك ءبىر ارەكەت جاسادى. كىتاپحانا بۇرىشىندا ۇلكەن ءارى اۋىر ەمەن ۇستەل تۇرعان. رەنە-جان سوعان جەتىپ بارىپ، جالعىز ءوزى بولمەنىڭ قاق ورتاسىنا سۇيرەپ شىعاردى. سونان سوڭ ونى انالويعا تاقادى دا، ۇستىنە شىعىپ، كىتاپقا قوس قولداپ باس سالدى.
ول كوزدەگەن نىساناسىنا جەتكەن سوڭ سۋرەتتىڭ جوعارعى بۇرىشىنان ۇستاپ، اسىقپاي، ەپتەپ جۇلا باستادى. ءبىراق قانشاما مۇقياتتاسا دا، قيسىق جىرتىپ الدى: گراۆيۋرانىڭ سول جاعى تۇگەلىمەن كىتاپتا قالىپ قويدى، قالعان جارتىسىن ول جورجەتتاعا بەردى.
— اتا، — دەدى جورجەتتا اۋليەنى ىلتيپاتپەن قولىنا الىپ جاتىپ.
— ماعان دا بەر، — دەپ تۇرا جۇگىردى گرو-الەن. العاش جۇلىنعان پاراق العاش توگىلگەن قان سياقتى، ءىس تاعدىرىن شەشىپ بەرمەك؛ مۇنان سوڭ ويران باستالادى.
رەنە-جان ەكىنشى پاراقتى اۋداردى.
كەلەسى "سۋرەتتى" سول گرو-الەننىڭ ەنشىسىنە بەردى.
وسى كەزدە جورجەتتا گراۆيۋرانىڭ وزىنە تيگەن ۇلكەن بولەگىن اۋەلى ەكىگە، سونان سوڭ تورتكە جىرتىپ ۇلگەردى.
VI
جورجەتتا سۋرەتىن ءتورت جىرتىپ:
— تاعى دا، — دەدى رەنە-جانعا قول سوزىپ.
ۆارفولومەي اۋليەدەن كەيىن باسقا گراۆيۋرالار دا سونىڭ اياعىن قۇشتى.
ەندى گەوگرافيالىق كارتالار قالعان، رەنە-جان ولاردى دا تاراتىپ بەردى. ءسويتىپ، ءبۇل ءىستى تىندىرىپ، كىتاپتى ەدەنگە ۇشىرىپ ءتۇسىردى.
ءبۇل قاھارلى ءسات بولدى. گرو-الەن مەن جورجەتتا رەنە-جاننىڭ قاباعىن تۇيە تىستەنىپ، بار كۇشىن جيىپ، اۋىر تومدى بيىكتەن قۇلاتپاق بولىپ جاتقانىن كورىپ، شاتتانىپ تا، شوشىپ تا كەتتى. ورنىنان قوزعالعان قالىڭ كىتاپ انالويدىڭ شەتىنە سىرعىپ باردى دا، ءبىر جارتىسى تومەن سالبىراپ، كىدىرىڭكىرەي، ءارى جىلجىپ، اقىر سوڭىندا مۇقاباسىنان شىعىپ، جىرتىلعان، ۇيپا-تۇيپا بولعان، ادام ايارلىقتاي كۇيى ەدەنگە ءدۇرس قۇلادى. ءبىر جاقسىسى، بالالارعا ءتيىپ كەتپەدى.
قانداي دا ءبىر اتاقتى نارسە سياقتى، اتاقتى كىتاپتىڭ قۇلاۋىنان دا قاتتى شۋ شىعىپ، تۇتاس توزاڭ بۇلتى كوتەرىلدى.
رەنە-جان دۇشپاننىڭ كوزىن قۇرتىپ، ورىندىقتان ءتۇستى، گرو-الەن ءبىراز ۇندەمەي تۇردى دا، اشىلىپ قالعان كىتاپقا جەتىپ بارىپ، اياعىمەن پەرىپ جىبەردى.
ءبۇل تۇرتكى بولدى. قيراتۋعا دەگەن قۇشتارلىق ءارقايسىسىمىزدىڭ دا بويىمىزدا بار عوي. رەنە-جان دا كىتاپقا بارىپ، تەۋىپ قالدى. جورجەتتا دا سونى ىستەمەك بولىپ ەدى، ەكپىنىمەن جەرگە تايىپ جىعىلدى. ول وتىرعان قولايلى جاعدايىن پايدالانىپ، كىتاپقا بىردەن تاپ بەردى. جورجەتتادان سوڭ بايعۇس كىتاپقا رەنە-جان، وعان ىلەسە گرو-الەن جارماستى. ءسويتىپ، ۇشەۋلەپ اياق-قولدارىمەن، تىرناق-تىستەرىمەن ىسكە كىرىسىپ، قىزارا ءبورتىپ، ەستەرى شىعا ماسايراپ، ماساتتانىپ، ءارى كۇلىپ، ءارى ورشەلەنىپ، امان قالعان ەڭ سوڭعى گراۆيۋرالاردى جىرتىپ، پاراقتاردى ۋماجداپ، قاتىرماسىن جۇلىپ، التىن جالاتۋلى تۇپتەمە بىلعارىنى سىدىرىپ، كۇمىس بۇرىشتامانىڭ شەگەلەرىن سۋىرىپ، پەرگامەنتتى سىندىرا باستادى.
ءسويتىپ، ءبارىنىڭ ويران-بوتقاسى شىقتى.
بۇل جۇمىسقا ولاردىڭ كوپ ۋاقىتى كەتتى، ءبىراق ءىستى جەرىنە جەتكىزىپ تىندىردى: ۆارفولومەي اۋليەنىڭ تامتىعى دا قالمادى.
ءبارى ءبىتىپ، اقىرعى پاراق جىرتىلىپ، اقىرعى گراۆيۋرا ەدەنگە تۇسكەندە كىتاپتان مۇقابا تۇبىنە جابىسىپ، جەلبىرەگەن جىرىم-جىرتىق قاعاز قالعاندا عانا رەنە-جان ورنىنان تۇرىپ، قاعاز شاشىلىپ جاتقان ەدەنگە قاراپ، قولىن شاپالاقتاپ جىبەردى. البەتتە، گرو-الەن دە سونىڭ ىستەگەنىن ىستەدى. جورجەتتا ەدەننەن ءبىر پاراق الىپ، تەرەزەگە ەڭبەكتەپ باردى دا، تۇرەگەلىپ، يەگىنەن كەلەتىن تەرەزە جاقتاۋىنا سۇيەندى، سونان سوڭ قولىنداعى پاراقتى كۇلدەي عىپ جىرتىپ، تەرەزەدەن تاستاي باستادى.
بۇل بالالارعا ۇناپ كەتىپ، ولار دا سونى ىستەۋگە كىرىستى. ولار پاراقتاردى قايتا جيناپ، قايتا جىرتىپ، كىشكەنە، ءارى اياۋسىز قولمەن اقىرعى بەتىنە دەيىن جىرتىلىپ، پارە-پارەسى شىققان ەسكى كىتاپ كوپ ۇزاماي جەلگە جەم بوپ كەتە باردى. اۋەدە ۇشىپ جۇرگەن ءۇيىر-ۇيىر اپپاق قاعازعا ويلانا قاراپ تۇرعان جورجەتتا:
— كوبەلەك، — دەپ بىلدىرلادى. ويران وسىمەن تىندى.
ەندىگى كۇن كەشكىرىپ قالعان-دى. ءبىراق اپتاپ ءالى باسىلا قويماعان. تىنىعاتىن مەزگىل دە جەتكەندەي، جورجەتتانىڭ كوزىنە ۇيقى تىعىلىپ، قالعي باستادى. رەنە-جان كەرەۋەتىنە كەلىپ، ىشىنە ءشوپ سالىنعان توسەگىن الدى دا، تەرەزە الدىنا سۇيرەپ اپارىپ، ۇستىنە جاتا كەتتى.
— ەندى ۇيىقتايمىز، — دەدى ول
گرو-الەن مەن جورجەتتا دا جاتىپ: گرو-الەن باسىن رەنە-جاننىڭ ۇستىنە، جورجەتتا — گرو-الەننىڭ ۇستىنە سۇيەدى، ءسويتىپ، كىشكەنتاي ءۇش قىلمىسكەر ۇيقىعا كەتتى.
اشىق تەرەزەدەن جازعى كەشتىڭ جىلى لەبى ەسىپ ءتۇر: قىراتتار مەن القاپتاردان ءتۇرلى دالا گۇلدەرىنىڭ حوش ءيىسى ارالاس سامال سوعادى؛ اينالا قۇلاق كەسكەندەي تىپ-تىنىش، ءبارى شاپاق اتىپ ءتۇر؛ ءبارى ماۋجىراپ، ءبارى تىرشىلىك اتاۋلىعا ەمىنە ۇمسىنادى. ۇياسىنا تايانعان كۇن كوزى جەرگە اقىرىن ءالديى — نۇر ساۋلەسىن جولداعانداي. تۋرگ قامالىنىڭ ۇستىندە ءۇيىر-ۇيىر قۇس اينالا ۇشىپ، قارلىعاشتار تەرەزەگە ءۇڭىلىپ-ۇڭىلىپ كەتەدى: بالالار ءتاتتى ۇيقىعا ەندى مە ەكەن دەپ بىلگىسى كەلگەندەي.
مىنە، كۇن كوزى كوكجيەككە يەك ارتتى.
مۇلگىپ بارا جاتقان تابيعاتتىڭ كوگىلدىر دۇنيەسىن قاق جارا كەنەت نايزاعاي جارق ەتتى دە، ىلە قۇلاق تۇندىرعان گۇرسىل ەستىلدى. ءبۇل اتىلعان زەڭبىرەك داۋسى ەدى. جاڭعىرىق وسى گۇرسىلدى قاعىپ اكەتىپ، توڭىرەكتى ازان-قازان ەتتى — ول ءبىر توبەدەن ەكىنشى توبەگە اسىپ، جەر تىتىرەتكەن كۇركىرگە ۇلاستى. جورجەتتا كۇركىردەن ويانىپ كەتتى.
ول باسىن كوتەرە ءتۇسىپ، ساۋساعىن شوشايتتى دا، ۇيىقتاپ بارا جاتقان كۇيى:
— بۋم! — دەپ كۇبىر ەتتى.
گۇرسىل توقتادى دا، اينالا تاعى جىم-جىرت بولدى. جورجەتتانىڭ باسى گرو-الەننىڭ يىعىنا سىلق ەتىپ، بوبەك قايتادان ۇيىقتاپ كەتتى.
ءتورتىنشى كىتاپ
AHA
I. اجال ءتونىپ كەلەدى
ءدال وسى كۇنى كەشقۇرىم بايعۇس انا (ونىڭ باسى اۋعان جاققا بارا جاتقانىن ءبىز بۇرىننان بىلەتىنبىز) كۇن ۇزاعىنا تابانىنان توزا، شارشاپ-شالدىعىپ، ءىلبي باسىپ كەلە جاتتى. دەگەندەي، ونىڭ كۇندەگىسى وسى بولاتىن. دامىل تاپپاي تەك العا باسىپ، ىلگەرىلەي بەرۋ ونىڭ ادەتىنە، ءومىر شىرقىنا اينالعان، ويتكەنى ونىڭ ۇشقان قۇستاي قاعىپ جەپ، جۇرەك جالعار قيقىم-سيقىمىن تاماق دەۋگە بولمايتىنى سياقتى، دىڭكەسى قۇرىپ، كەز كەلگەن جەرگە كوز ءىلىندىرىپ جاتا كەتەر ءساتىن تىنىعۋ دەۋگە بولمايتىن. ونىڭ كورىپ كەلە جاتقانى — ولمەشىنىڭ كۇنى عانا.
كەشە ول جۇرتتا، ساراي ىشىندە تۇنەپ شىقتى. كوزى ىلىنەر-ىلىنبەستە استىندا ەگەۋقۇيرىقتىڭ قۇجىناپ جۇرگەنىن سەزىپ، توبەنىڭ جارىق-تەسىگىنەن جىمىڭداعان جۇلدىزداردى كورىپ جاتتى. ول بىرنەشە ساعات ۇيىقتاپ، ءتۇن ورتاسى اۋا وياندى دا، سەسكەگە دەيىن ءبىراز ءجۇرىپ قالايىن دەپ، قايتادان جولعا شىقتى.
ول ۆانتورگتاعى شارۋا نۇسقاعان باعىتتى بەتكە الا، سودان اينىماۋعا تىرىسىپ، وسى جولدان بارىنشا تايماي، باتىسقا قاراي جۇرە بەردى. ەگەر قاسىندا الدەكىم بولسا، ونىڭ "تۋرگ، تۋرگ" دەپ ءالسىن-الى قايتالاپ كەلە جاتقانىن ەستىر ەدى. ول وسى ءسوز بەن بالالارىنىڭ اتتارىنان باسقا دۇنيەدەگى ءسوز اتاۋلىنى ۇمىتقانداي.
جاياۋ ءجۇرۋ — ويلانۋعا جاقسى. ول باسىنان كەشكەندەرىن، قانشا قايعى-قاسىرەت شەككەنىن ويلادى. ونىڭ ەشتەڭەمەن ءىسى جوق، بالالارىن تاپسا بولعانى.
بۇگىن وعان جولشىباي اۋەلى ءبىر دەريەۆنيا تاپ بولدى. تاڭ ەندى عانا ساز بەرىپ كەلە جاتقان، قاراڭعىلىق ءالى سەيىلە قويماعان كەز. ال ونىڭ بەر جاعىندا دەريەۆنيا ورتاسىنداعى باستى كوشەدە ۇيلەردىڭ ەسىگى ءسال اشىق، قىزىققۇمار ادامدار تەرەزەدەن باستارىن سۇعىپ، سىرتقا قارايلايدى. ۇياسى بۇزىلعان اراداي تۇرعىندارعا ءبىر ابىرجۋ كىرىپتى. ال ولار تاياپ قالعان اۋىر دوڭعالاقتاردىڭ تارسىلى مەن شىلدىرلاعان شىنجىر داۋسىن ەستىپ، ابىرجۋلى ەدى.
الاڭدا، شىركەۋ الدىندا قوبالجىعان ءبىر توپ ادام ءتۇر، ءبارى جوعارى جاققا، دوڭنەن قۇلديلاعان جول بويىنا قاراي قالعان. جول بويىندا بىردەڭە جىلجىپ كەلەدى ەكەن. ءبۇل قايىس ورنىنا شىنجىر بايلاپ، بەس ات سۇيرەپ كەلە جاتقان تورت دوڭعالاقتى ۇلكەن جۇك اربا بولاتىن. ارباعا ۇزىن بىلىك پە، بورەنە مە، بىردەڭە تيەلگەن، ورتاسىندا كەبىن ىسپەتتى ۇلكەن برەزەنتپەن بۇركەۋلى رابايسىز نارسە سورايىپ ءتۇر. جۇك اربانىڭ الدىندا دا، ارتىندا دا سالت اتتىلار. ءبارىنىڭ باسىندا ءۇش بۇرىشتى قالپاق، ال ءارقايسىسىنىڭ يىق تۇسىندا شوشايعان وپ-وتكىر بىردەڭە، ءسىرا، جالاڭ قىلىش بولسا كەرەك.
جۇك اربا كۇزەتىمەن بىرگە دەريەۆنياعا كەلىپ كىردى دە، الاڭعا بەتتەدى. ول دوڭنەن ءتۇسىپ كەلە جاتقاندا تاڭ دا اتا باستاعان، ەندى ونى انىقتاپ قاراۋعا بولاتىن.
سالت اتتىلار جاندارمدار بولىپ شىقتى جانە ولار شىنىندا دا قىلىشتارىن جالاڭ ۇستاپ كەلە جاتىر ەكەن. جۇك ارباعا قارا برەزەنت جابىلعان.
سورلى انا دەريەۆنياعا ناق وسى كەزدە كەلىپ كىردى. ول جۇك اربا مەن جاندارمدار الاڭعا تاپ كىرىپ كەلە جاتقاندا، توپتالىپ تۇرعان شارۋالاردىڭ جانىنا كەلگەن. جينالعان توپ كۇبىر-كۇبىر سويلەسىپ ءتۇر. بىر-بىرىنە قويعان سۇراقتارى مەن بەرگەن جاۋاپتارى ەستىلدى:
— مىنالارى نە ەكەن؟
— گيلوتينا اكەلە جاتىر.
— قايدان؟
— فۋجەردەن.
— قايدا اپارادى ەكەن؟
— قايدام. پارينە جاقتاعى ءبىر قامالعا دەسەدى.
— قايدا اپارسا، وندا اپارسىن، ايتەۋىر بىزدەن اۋلاق. قارا كەبىنمەن بۇركەۋلى جۇگى بار مىناۋ ۇلكەن اربا، شىنجىرىن سالدىرلاتقان مىناۋ بەس ات، مىناۋ ءۇن-تۇنسىز جاندارمدار — وسىنىڭ ءبارى تاڭعى الاگەۋىمدە جۇرتقا ۇرەي سالعانداي.
جۇك اربا الاڭدى كەسىپ ءوتىپ، دەريەۆنيادان شىعىپ كەتتى. اۋىر دوڭعالاقتار جول سوقپاعىنا سوعىلا، سالدىر-گۇلدىر ەتىپ، قاپتال شىنجىر شىلدىرلاپ، قىلىشتار كوكجيەكتەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسا جالت-جۇلت ەتەدى. جول ءبىر بۇيىرگە شۇعىل ويىستى دا، الگىنىڭ ءبارى لەزدە كوزدەن عايىپ بولدى.
تاپ وسى ساتتە قامال كىتاپحاناسىندا اعالارى ءالى شىرت ۇيقىدا جاتقاندا جورجەتتا كوزىن اشىپ، كىپ-كىشكەنتاي قىزعىلت اياقتارىنا قىزىقتاي قارادى.
II. اجال ءتىل قاتقاندا
ميشەل فلەشار بەيمالىم جۇگى بار اربانىڭ ءوتىپ كەتكەنىن كورسە دە، مۇنىڭ نە ەكەنىن بىلگەن جوق جانە بىلگىسى دە كەلمەدى. ونىڭ كوز الدىنان باسقا ءبىر ەلەس — جوعالعان بالالارى كەتپەي قويدى.
ول دەريەۆنيادان شىقتى، ءبىراق كوپ ۇزاماي ءبۇل جۇك اربانىڭ سوڭىنان جۇرە بەرۋگە ءداتى شىدامادى. ول جولدان شىعىپ، سولعا بۇرىلدى دا، ورماننىڭ قالىڭ تۇكپىرىنە بويلاي كىردى. ءبۇل فۋجەر ورمانى بولاتىن.
بىرنەشە ساعات جۇرگەن سوڭ ول قوڭىراۋ مۇناراسىن جانە ورمان شەتىندە و جەر، بۇ جەردە بىتىراپ جاتقان دەريەۆنيالاردىڭ بىرىنەن ءۇي شاتىرىن كوردى. تاماق ىشكىسى كەلگەن ول تۇپ-تۋرا دەريەۆنياعا بەتتەدى. ول مەر ءۇيى تۇرعان الاڭعا جەتتى. ءبۇل دەريەۆنيادا رەسپۋبليكاشىل جاۋىنگەرلىك پوستىلاردىڭ ءبىرى تۇرعان. مۇندا دا ابىرجۋشىلىق بايقالادى. مەرگە كىرەبەرىستە ابىگەرگە ءتۇسىپ، ءبىر-بىرىن كيمەلەگەن جۇرت. تابالدىرىقتا كونۆويدىڭ ورتاسىندا، قولىنا جايۋلى ۇلكەن پلاكات ۇستاعان بىرەۋ. وڭ جاعىندا — بارابانشى، سول جاعىندا -ىشىندە جەلىم مەن قالام بار قۇمىرا ۇستاعان جۇمىسشى.
تابالدىرىقتا، بالكوندا، شارۋا كويلەگىنىڭ سىرتىنان ءۇش ءتۇستى اشەكەي تاڭعان دەريەۆنيا مەرى ءتۇر.
پلاكات ۇستاعان ادام حالىق جارشىسى* ەكەن.
"ءبىرتۇتاس ءارى اجىراماس فرانسۋز رەسپۋبليكاسى"، — دەدى ول قاتتى-قاتتى داۋىستاپ.
بارابان تاسىر-تۇسىر ەتتى. جارشى وقي باستادى:
"قوعامدى قۇتقارۋ كوميتەتىنىڭ بىزگە بەرگەن بۇيرىقتارى مەن وكىلدىكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ!.."
بارابان قايتا قاعىلدى. جارشى وقي بەردى.
"... جانە قولىنداعى قارۋىمەن ۇستالعان بۇلىكشىلەردىڭ ءبارىن زاڭنان تىس دەپ جاريالايتىن جانە ولارعا باسپانا بەرەتىن نەمەسە ولاردىڭ قاشىپ كەتۋىنە سەپتەسەتىن ءار ادامدى ەڭ جوعارى قىلمىس جازاسىنا كەسەتىن ۇلتتىق كونۆەنتتىڭ دەكرەتىن ورىنداۋ ءۇشىن..."
جارشى قول ورامالىن سىلكىپ قالىپ، وقي ءتۇستى:
"...كوتەرىلىس شىعارعان پروۆينسيالاردا رەسپۋبليكا دەلەگاتتارىنا شەكسىز بيلىك جۇكتەيتىن 30 ساۋىردەگى زاڭنىڭ 17-بابىنا سايكەس..."
ول ءسال كىدىردى دە، ارمەن قاراي جالعاستىردى:
"... تومەندەگى ەسىمدەرى مەن لاقاپ اتتارى بويىنشا ءمالىم ادامداردىڭ ءبارى..."
توپىرلاعان جۇرت قۇلاق تىگە قالدى.
"لانتەناك، قاراقشى..."
جارشىنىڭ داۋسى ەندى كەرنەيشە ساڭقىلداي ەستىلدى. ول قايتالاپ ايتتى:
"لانتەناك، قاراقشى، بۇرىنعى ماركيز..."
— مونسەنور عوي، — دەپ كۇبىرلەدى ءبىر شارۋا. سويتكەنشە بولمادى:
— بۇل مونسەنور، مونسەنور توي، — دەپ گۋ-گۋ ەتىستى جۇرت.
— ...يمانۋس، قاراقشى...
ەكى شارۋا بىر-بىرىنە جالت قاراستى.
— گۋج-دە بريۋان عوي.
— ءيا، ونى "كوكتەردىڭ تاجالى" دەسەتىن.
جارشى ورمەن قاراي وقىپ، ون توعىز ادامنىڭ اتىن اتاپ شىقتى.
"...جوعارىدا اتالعانداردىڭ ءبارى قاي جەردە قولعا تۇسكەنىنە قاراماستان، كىم ەكەنى انىقتالىسىمەن دەرەۋ جازالاپ ولتىرىلەدى... "
جينالعان جۇرت ابدىراپ قالدى، جارشى ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى:
".. .جانە ولاردى وزىندە پانالاتاتىن نەمەسە ولاردىڭ قاشىپ كەتۋىنە سەپتەسەتىن ءار ادام اسكەري-دالا سوتىنا تارتىلىپ، جازالاپ ولتىرىلەتىن بولادى. قول قويعان..." اينالا جىم-جىرت بولدى.
"... قول قويعان: قوعامدى قۇتقارۋ كوميتەتىنىڭ دەلەگاتى سيمۋردەن".
— اۋليە اكەي، — دەدى شارۋالاردىڭ ءبىرى.
— ءيا، پارينەدەگى بۇرىنعى كيۋرە، — دەپ قوستادى ەكىنشىسى.
بالكوندا تۇرعان مەر قالپاعىن كوتەرىپ:
— جاساسىن رەسپۋبليكا! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى. بارابان داۋسى جارشى ءسوزىن ءالى بىتىرمەگەنىن اڭعارتتى.
شىنىندا دا ول قولىمەن يشارات ءبىلدىرىپ:
— ءارى قاراي تىڭداڭىزدار، مىنە، مىناۋ — ۇكىمەت حابارلاندىرۋىنىڭ سوڭعى ءتورت جولى. وعان سولتۇستىك جاعالاۋداعى ەكسپەديسيالىق كولوننانىڭ كومانداشىسى گوۆەن قول قويعان، — دەدى.
— تىڭداڭىزدار، تىڭداڭىزدار! — دەگەن داۋىستار ەستىلدى.
جارشى وقي باستادى.
"ءولىم جازاسىمەن ۇرەيلەندىرۋ ارقىلى".
جۇرت تۇگەل تىنا قالدى.
"... جوعارىدا كەلتىرىلگەن ۇكىمەت جارلىعىنا سايكەس، جوعارىدا اتى اتالعان، قازىرگى كەزدە قورشاۋعا الىنىپ، تۋرگ قامالىنىڭ مۇناراسىنا قامالعان ون توعىز بۇلىكشىگە قولداۋ مەن جاردەم كورسەتۋگە تىيىم سالىنادى".
— نەمەنە؟ تۋرگ دەي مە؟ — دەگەن بىرەۋدىڭ داۋسى ەستىلدى. ءبۇل ايەل داۋسى، انا داۋسى ەدى.
III. شارۋالار توبىندا
ميشەل فلەشار جارشىنى قاۋمالاعان توپ ىشىندە ەدى. ول جارشىنىڭ ءسوزىن تىڭداعان جوق-تى، ءبىراق كەيدە تىڭداماي تۇرىپ تا ەستيسىڭ عوي. "تۋرگ" دەگەن ءسوزدى ەستىدى دە، ءبۇل ءسوز ونىڭ ساناسىنا بىردەن ۇيالادى. بايعۇس انا باسىن كوتەرىپ:
— نەمەنە؟ تۋرگ دەي مە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى.
جۇرت وعان جالت قارادى. ءتۇسى ادام تاڭدانارلىق — ءۇستى-باسى البا-جۇلبا، كوزىنە قاسىرەت تۇنىپ، شاتىناپ كەتكەن.
— مىناۋ قايداعى ايەل؟ تۇرمەدەن قاشىپ شىققاننان ساۋ ما ءوزى؟ — دەگەن داۋىستار ەستىلدى.
ءبىر شارۋا ايەل قارا قۇمىقتان پىسىرىلگەن شەلپەك تولى سەبەتىمەن قاسىنا تاقاپ كەلىپ:
— تىرس ەتپە، — دەپ قۇلاعىنا سىبىرلادى.
ميشەل فلەشار ايەلگە تاڭىرقاي، قادالا قارادى. ول تاعى دا تۇسىنۋدەن قالعانداي ەدى. "تۋرگ" دەگەن ءسوز ساناسىندا قاس قاعىمدا جاي وعىنداي جالت ەتتى دە، سونان سوڭ قايتادان جالپ ەتىپ، ءوشتى دە قالدى. سوندا ونىڭ باسقالار سياقتى سۇراۋعا دا قاقى بولماعانى ما؟ جۇرتتىڭ ونى وسىنشاما توسىرقاۋى نەلىكتەن؟
سول ەكى ارادا بارابان اقىرعى رەت قاعىلدى دا، قىلقالام ۇستاعان كىسى قابىرعاعا حابارلاندىرۋ اپارىپ جاپسىردى، مەر بالكوننان كەتىپ، جارشى باسقا دەريەۆنياعا بەت تۇزەپ، جينالعان توپ ەندى بىرتىندەپ تارقاي باستادى. حابارلاندىرۋدىڭ الدىندا ازىن-اۋلاق ادام قالدى. ميشەل فلەشار سولاردىڭ قاسىنا كەلدى.
اڭگىمە زاڭنان تىس دەپ جاريالانعان بۇلىكشىلەر جايىندا ەكەن. توپ ىشىندە اقتار دا، كوكتەر دە بولاتىن.
— لانتەناكتى ۇستاسا، ءبارىنىڭ قۇرىعانى، — دەدى موسقال تارتقان بىرەۋ.
— ءبىراق ول ءالى ۇستاتا قويعان جوق قوي، — دەپ قارسىلاستى جاستاردىڭ ءبىرى.
— لانتەناكتان ايرىلۋ — جانسىز قالۋمەن بىردەي. لانتەناك قۇرىسا — ۆاندەيا دا قۇرىماق، — دەپ جاۋاپ قاتتى قارت.
— قايدا بارساڭ دا ەستيتىنىڭ — "لانتەناك"، "لانتەناك". ءوزىنىڭ قانداي ەكەنىن كورەر مە ەدى، — دەدى ءبىر قالا تۇرعىنى.
— ول — بۇرىنعى ماركيز، — دەپ جاۋاپ بەردى ەكىنشىسى. ال ءۇشىنشىسى:
— ايەلدەردى اتىپ تاستايتىنداردىڭ ءبىرى، — دەپ قوستاپ قويدى.
ميشەل فلەشار وسىنى ەستۋى مۇڭ ەكەن:
— ول راس، — دەدى جۇلىپ العانداي.
ءبارى جالت قارادى.
— مەنى دە اتىپ كەتكەن، — دەدى ول تاعى دا قايتالاپ.
ءتىرى ايەلدىڭ مەن ولىپ-تىرىلگەن اداممىن دەگەنى تىم وعاش كورىندى.
جۇرتتىڭ ءبارى وعان ونشا ىقىلاس بىلدىرمەي، باس-اياعىنا شولا قارادى.
— بالكىم، جانسىز شىعار، — دەپ كۇڭك ەتتى شارۋالاردىڭ ءبىرى.
— ۇندەمەي، جوعال! — دەپ سىبىر ەتتى وعان تاعى دا الگىندە عانا تىلدەسكەن ايەل
ايەل ونى شەتكەرىرەك اكەتتى دە، قولىنا شەلپەك ۇستاتتى. ميشەل قوماعايلانا جەي باستادى. جۇرت بىرتە-بىرتە تارقاپ جاتتى.
ميشەل شەلپەگىن جەپ بولىپ:
— تۋرگكە بارۋىم كەرەك. ايتىڭىزشى، جارقىنىم، وندا قالاي بارۋىما بولادى؟ — دەپ سۇرادى شارۋا ايەلدەن.
— ولتىرسە دە ايتپا. نەمەنە، ءوزىڭدى اجال ايداپ ءجۇر مە؟ اقىلىڭنان الجاستىڭ با، الدە؟.. ءيا، شىنىمدى ايتسام، وندا قالاي بارۋدى ءوزىم دە بىلمەيمىن... كوگەرشىنىم-اۋ، ءوزىڭ ابدەن ارىپ-اشىپسىڭ عوي. ودان دا بىزدىكىنە جۇرسەڭشى، دەم الىپ، تىنىعارسىڭ.
— و، جاساعان! مەنىڭ تۋرگكە بارۋىم كەرەك! — دەپ الاسۇردى بايعۇس انا. — سۋدارىنيا! نارەستە ييسۋس پەن ونىڭ شەشەسى اۋليە ماريانىڭ اتىمەن وتىنەمىن، جاھانداعى قاسيەتتى اتاۋلىنىڭ اتىمەن جالىنىپ، جالبارىنامىن سىزدەن، تۋرگكە قالاي بارۋىما بولادى، ايتساڭىزشى؟
شارۋا ايەل شابىنىپ قالدى:
— بىلمەيمىن دەپ تۇرمىن عوي ساعان. ءتىپتى بىلسەم دە ايتپاس ەدىم. ول — جامان جەر. وندا بارۋدىڭ قاجەتى جوق ساعان.
— ءبارىبىر بارامىن، — دەپ ميشەل جولعا ءتۇستى. شارۋا ايەل سوڭىنان قاراپ تۇرىپ:
— قالاي بولعاندا دا، جۇرەككە تالشىق قىلار بىردەڭە كەرەك قوي وعان، — دەپ كۇڭكىلدەدى.
ءسويتتى دە، سوڭىنان قۋىپ جەتىپ، قولىنا تاعى ءبىر شەلپەك ۇستاتتى.
— كەشكە جۇرەك جالعارسىڭ، — دەدى ول
ميشەل فلەشار شەلپەكتى الدى دا، جۇمعان اۋزىن اشپاستان، ءتىپتى موينىن دا بۇرماي، جونىنە كەتە باردى.
ول دەريەۆنيادان شىقتى. شەتكى ۇيلەردىڭ تۇسىندا قارسى الدىنا جالبا-جۇلبا، جالاڭباس كىشكەنتاي ءۇش بالا تاپ بولدى. ول توقتاي قالىپ:
— جوق، مەنىڭ بالالارىم ەمەس، مىنالاردىڭ ەكەۋى قىز، بىرەۋى ۇل، — دەدى وز-وزىنە.
سول ساتتە بالالاردىڭ قاراپ تۇرعانىن كورىپ، قولىنداعى شەلپەكتى سولارعا ءبولىپ بەردى. بالالار مىناۋ توسىن ايەلدەن جاسقانسا دا، شەلپەكتى الدى. ميشەل فلەشار بولسا، ورمانعا كىرىپ، كورىنبەي كەتتى.
IV. قاتەلىك
تاپ سول كۇنى ەلەڭ-الاڭدا جاۆەنەدەن پارينەگە باراتىن جول كەسىپ وتەتىن قالىڭ جىنىس ىشىندە ءبىر توپ ادام توسقاۋىل قۇرىپ جاتتى. بۇلار شارۋالار ەدى. كەيبىرىندە مىلتىق، كەيبىرىندە بالتا — شەتىنەن قارۋ اسىنعان. بالتاسى بارلارى كەپكەن بۇتاق پەن مولتاق اعاشتاردى كەسىپ، ءۇيىپ قويىپتى؛ ونى تەك تۇتاتۋ عانا قالعان. مىلتىعى بارلارى جولدىڭ ەكى جاعىنا شىعىپ، الدەنەنى كۇتىپ جاتىر؛ مىلتىق بىتكەننىڭ ۇڭعىسى بۇتاق اراسىنا تىعۋلى جانە جول جاقتى نىساناعا العان؛ جۇرتتىڭ ساۋساعى قايىرۋلى شۇرىپپەگە كەزەنگەن.
ولاردىڭ الدەكىمدى اڭدىپ جاتقانى بەسەنەدەن بەلگىلى بولىپ تۇر.
تاڭ قىلاڭ بەردى، ەندى اعاراڭداعان جول سورابى كوزگە ايقىن شالىنا باستادى.
— سەن بىلەتىن شىعارسىڭ، بالكىم؟
— سولاي دەپ ەستىگەم.
— وسى جەرمەن اكەتەدى دەپ پە؟
— ءيا، ول ەندىگى الىس ەمەس دەسەدى.
— ونى قويا بەرۋگە بولماس.
— ورتەپ جىبەرۋ كەرەك، توقەتەرى سول!
— ءۇش بىردەي دەريەۆنيا بولىپ ءبۇل جەرگە نە ءۇشىن جينالدىق سوندا؟
— سولايى سولاي، ءبىراق ول كۇزەتپەن كەلە جاتقان جوق پا؟
— كۇزەتىنىڭ دە كوزىن قۇرتامىز.
— ونىڭ وسى جولمەن اكەتىلەتىنى راس پا؟
— وسى جولمەن دەسەدى.
— دەمەك، ۆيترەدەن اكەلە جاتقانى دا؟
— ۆيترەدەن بولسا، ۆيترەدەن شىعار.
— وندا تۇرعان نە بار؟
— بۇرىن فۋجەردەن كەلە جاتىر دەپ ەدى عوي.
— قايدان شىقسا، ونان شىقسىن، ءىبىلىستىڭ ءوزى ايداپ جىبەرسە كەرەك، شاماسى.
— ونىسى راس-اۋ.
— ەندەشە، سول ىبىلىسىنە قايتارىپ جىبەرەلىك!
— ال ونى قايدا اپارا جاتىر ەكەن؟ پارينەگە شىعار، شاماسى.
— سولاي سياقتى.
— جو-جوق، وندا جىبەرە المايمىز.
— تىنىش! ۇندەمەڭدەر!
راسىندا دا، تىنىشتالاتىن كەز بولعان ەدى: ورمان ءىشى قىلاڭ بەرىپ قالىپتى.
مىنە، ەندى دوڭعالاق سالدىرى مەن تاعالى اتتاردىڭ تارس-تۇرس ەتكەن تۇياق ءدۇبىرى ەستىلدى.
ءبارى ىشتەن تىنىپ، بۇتا تاساسىنان سىعالاي قالىستى.
الىستا، ەكى بۇيىردەن قالاۋ قىسقان تاپ-تار جول بويىندا كەلە جاتقان سالت اتتىلار مەن ۇستىندە بىردەڭە تيەگەن اربانى اجىراتۋعا بولاتىن.
وسىنىڭ ءبارى بۇلار جاتقان جاققا قاراي جىلجىپ كەلە جاتتى.
— سونىڭ ءدال ءوزى، — دەدى كوپتىڭ ىشىنەن بىرەۋ، ءسىرا، جاساقتىڭ باستىعى بولسا كەرەك.
— سول، سول! انە، قاسىنداعىسى كۇزەت، — دەپ قۋاتتادى ەكىنشىسى.
— ال كۇزەتتەگىلەرى قانشا ەكەن؟
— ون ەكى.
— جيىرما دەگەن ەدى عوي.
— ون ەكى مە، جيىرما ما، ءبارىبىر تۇگەل قىرامىز.
— كۇتە تۇرىڭدار، جاقىنىراق كەلسىن.
كوپ ۇزاماي جول تاساسىنا ءتۇسىپ كورىنبەي كەتكەن جۇك اربا مەن سالت اتتىلار قايتادان جاپ-جاقىن جەردەن شىعا كەلدى.
— جاساسىن كورول! — دەپ ايعاي سالدى جاساق باستىعى. جۇزدەگەن مىلتىق بىردەن گۇرس ەتتى. ءتۇتىن سەيىلگەندە قاراسا، كۇزەت زىم-زيا بولعان. سالت اتتىلاردىڭ جەتەۋى اتتارىنان قۇلاپ تۇسكەن، قالعان بەسەۋى قاشىپ كەتىپتى. شارۋالار جۇك ارباعا جۇگىرىپ باردى.
— ءماسساعان! — دەپ باج ەتتى باستىق. — مىناۋ گيلوتينا ەمەس، ساتى عوي.
راسىندا دا، جۇك اربا ۇستىندە قابىرعاعا سۇيەيتىن ساتى جاتىر، باسقا ەشقانداي جۇك جوق بوپ شىقتى. وق تيگەن ەكى ات جەردە تىپىرلاپ جاتىر. ارباشى قاڭعىرعان وققا ۇشىپ، جان تاپسىرىپتى. ونى ەشكىم كوزدەگەن ەمەس-تى.
— ءجا، ءبارىبىر، ساتىنى كۇزەتپەن اكەلە جاتتى، سوندىقتان بۇلارى كۇدىكتى كورىندى، — دەدى باستىق. — ءارى پارينەگە اپارا جاتتى، ال وندا تۋرگ قامالى بار، دەمەك، ساتى ءۇردىس شابۋىلعا ارنالعان.
— ورتەۋ كەرەك ونى، ورتەۋ كەرەك! — دەپ ايعايلادى ءبارى ءبىر داۋىستان.
ءسويتىپ، ساتىنى ورتەپ جىبەردى.
ال ۇستىندە سۇستى جۇگى بار، جۇرت ءوزىن تورۋىلداپ كەلگەن قارا اربا باسقا جولمەن كەتىپ، تاڭسارىدە ميشەل فلەشار كورگەن دەريەۆنياعا كەلىپ جەتكەن.
V. جول شەتى
شەلپەگىن كىشكەنتاي ءۇش قايىرشىعا ءبولىپ بەرىپ، ميشەل فلەشار ورمان ىشىمەن بەتالدى جۇرە بەردى.
وعان اناۋ شارۋا ايەل جول نۇسقاعىسى كەلمەدى، ەندەشە، ونى ءوزى تاۋىپ الۋعا ءتيىس. ول ءالسىن-الى تۇرەگەلىپ، جۇرە ءتۇسىپ، قايتا وتىرىپ، جول بويى تىنىم تاپپادى. قالجىراعانى سونشا، بۇلشىق ەتى عانا ەمەس، ءتىپتى ساي-سۇيەگى سىزداعانداي بولدى. كۇڭ عانا وسىلايشا تيتىقتايتىن. ول شىنىندا دا كۇڭ ەدى — جوعالعان بالالارىنىڭ ق ۇلى ەدى. سولاردى تابۋعا ءتيىس بولدى. ءوتىپ جاتقان ءار مينۋت ولاردىڭ تۇبىنە جەتۋى مۇمكىن. ول تاڭەرتەڭنەن ءجۇرىپ كەلەدى، ءارى وعان بىردە-بىر دەريەۆنيا، بىردە-بىر ءۇي ۇشىراماي قويدى. اۋەلى، ول دۇرىس جولمەن كەلە جاتتى، سونان سوڭ، نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، ودان تايىپ، اقىر اياعىندا يت تۇمسىعى باتپايتىن جىنىس ىشىندە اداستى دا كەتتى. ول نىساناعا جاقىنداپ كەلە جاتتى ما، ونان الىستاپ بارا جاتتى ما؟ ەگەر قۇلاپ ءتۇسىپ، ءولىپ كەتسە قايتەدى؟ كەي كەزدەرى وعان ءبىر اتتاۋعا دا ءالى جوقتاي كورىندى. كۇن كوزى كوكجيەككە ەڭكەيىپ، ورمان ءىشى قاراڭعى تارتتى دا، قالىڭ شوپ اراسىنداعى سۇرلەۋدى اجىراتۋ قيىنعا اينالدى. سورلى ايەل ابدەن ساستى. ايعايلاپ، جاردەم شاقىرماق بولىپ ەدى، ەشكىم ءۇن قاتپادى.
ول توڭىرەگىنە كوز سالىپ، بۇتاق اراسىنان جىلتىراعان جارىق كوردى. سوعان قاراي ءجۇرىپ ەدى، ويلاماعان جەردەن ورمان شەتىنەن ءبىر-اق شىقتى.
الدىنان جىڭىشكە ساي كەزدەستى، تۇبىندە تاس ۇستىمەن سىلدىر قاعىپ، ءموپ-مولدىر سۋ اعىپ جاتىر. سۋدى كورىپ، كوپتەن شولدەپ كەلە جاتقانى ەسىنە ءتۇستى. ول جىلعاعا كەلىپ، تىزەرلەي وتىرىپ، سۋعا باس قويدى. سونسوڭ ورنىنان تۇرىپ، اينالاسىنا قارادى.
از-كەم ويلانىپ تۇردى دا، جىلعادان اتتاپ، سايدىڭ ەكىنشى قاباعىمەن ورمەلەي باستادى.
سايدىڭ ارعى جاعىندا ۇساق تال-شىلىك وسكەن جالپاق قىرات كوز جەتەر جەرگە كوسىلىپ جاتىر. ول تۇيەتايلىلانىپ، جىلعاعا دەيىن ورلەپ، ەكىنشى شەتى كوكجيەكتەن ءارى اسىپ، جوق بولىپ جاتىر. ورمان ءىشى ەلسىز سياقتى، مىناۋ قىرات قۇلازىعان قۋ مەكەننىڭ ءوزى ەكەن. ورماندا ءار بۇتانىڭ تۇبىندە بىرەۋ-مىرەۋدىڭ ۇستىنەن ءتۇسۋىڭ مۇمكىن، ال مىناۋ جازىقتا، كوز ۇشىنا دەيىن قىبىر ەتكەن جان كورىنبەيدى. تەك قۋراي ۇستىندە عانا قاۋىپتەن باس ساۋعالاعانداي، قانداي دا ءبىر قۇستار ۇشىپ ءجۇر.
سوندا تىزەسى قالتىراپ بارا جاتقانىن سەزىپ، وسىناۋ زارە ۇشىرار تۇل دالانىڭ قاق ورتاسىندا ءوزىنىڭ قانشالىق دارمەنسىز ەكەنىن اڭعارىپ، سورلى انا مۇلدە ەسىنەن شاتاسا، جالپاق شولگە جان ۇشىرا ايعاي سالدى:
— ەي، مۇندا بىرەۋ-مىرەۋ بار ما؟ ءاۋ دەسەڭدەرشى!
ول جاۋاپ كۇتىپ، ۇندەمەي تىنا قالدى.
وعان جاۋاپ قاتتى. وعان قويۋ دا كۇڭگىرت داۋىس ەستىلدى: ءبۇل داۋىس جەتى قات جەر استىنان شىققانداي ەدى جانە جاڭعىرىققا ۇلاسىپ، كەڭ جازىقتى تۇگەل كۇڭىرەنتىپ جىبەردى. ءوزى كۇننىڭ كۇركىرىنە نەمەسە اتىلعان زەڭبىرەك داۋسىنا ۇقسايدى. ول بەيشارا انانىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرگەندەي، ءارى "ءيا" دەپ جاۋاپ بەرگەندەي بولدى. سونان سوڭ قايتادان تىنىشتىق ورنادى.
ميشەل فلەشار بويىن جازىپ، تۇرەگەلدى. ەڭسەسى كوتەرىلەيىن دەدى. دەمەك، مۇنىڭ ءشول دالادا جالعىز بولماعانى. بويىنا كۇش-جىگەر قايتا ورالعانداي. قۇلاعىنا الىستان تالىپ جەتكەن ۇنگە قاراي، قىراتقا كوتەرىلە باستادى.
كەنەت باتىپ بارا جاتقان كۇن ساۋلەسىنە بولەنىپ، نارتتاي جانعان تۇل دالانىڭ قاق ورتاسىندا جاپادان-جالعىز تۇرعان بيىك مۇنارا كوكجيەك استىنان قارسى الدىنان شىعا كەلدى. وعان دەيىن ءبىر ميليادان ءسال استام. ارت جاعىندا ءىڭىر قاراڭعىسىندا قاراۋىتقان قالىڭ ورمان كوزگە شالىنادى: بۇل فۋجەر ورمانى بولاتىن.
ميشەل قىرات ۇستىنە كوتەرىلدى: قارسى الدىندا جازىق كوسىلىپ جاتىر. ول تۋرا مۇناراعا بەتتەدى.
VI. ءىستىڭ جايى
كۇتكەن ءسات تە كەلىپ جەتتى: راقىمسىز جان قايسار جاننىڭ قارماعىنا ىلىكتى. لانتەناك سيمۋردەننىڭ ۋىسىنا ءتۇستى.
بۇلىكشىل روياليست قارت اپانىنا قۋىپ تىعىلدى. ول قاشىپ كەتە المايتىن: سيمۋردەن بۇل اقسۇيەكتىڭ، بۇرىنعى ماركيزدىڭ، تابان اۋزىندا ءوز مەكەنىندە، بىلايشا ايتقاندا، ءوز ۇيىندە جازالاپ ءولتىرىلۋىن قالادى: ول فەودالدىق ەسكى وردا فەودالدىڭ باسى قالاي قاعىلارىنا كۋا بولسا ەكەن، بۇل تاعىلىم بارشانىڭ ەسىندە ۇزاق ساقتالسا ەكەن دەپ تىلەدى.
سوندىقتان دا ول فۋجەرگە گيلوتينانى، ميشەل فلەشار ۇشىراتقان گيلوتينانى اكەلۋگە كىسى جىبەرگەن.
لانتەناكتى قۇرتۋ — ۆاندەيانى قۇرتۋ، ال ۆاندەيانى قۇرتۋ — فرانسيانى قۇتقارىپ قالۋ دەگەن سوز. سيمۋردەن تولقىعان جوق. بۇل ادام بورىشىن ورىنداۋ ءۇشىن قاتال بولۋعا تۋرا كەلسە، قۇبا-قۇپ قارسى الاتىن.
ماركيزدىڭ شارۋاسى ءبىتتى — بۇعان ەشقانداي كۇمان بولۋى مۇمكىن ەمەس، بۇل جونىندە سيمۋردەن ءتىپتى دە ۋايىم جەگەن جوق. ءبىراق ونى باسقا نارسە مازاسىزداندىراتىن. الدا دۇلەي شايقاس كۇتىپ تۇردى. گوۆەن شابۋىلعا باسشىلىق جاساۋعا ءتيىس بولدى. ءارى ونىڭ الدىڭعى ساپپەن كەتۋى ىقتيمال بۇل جاس اسكەر باسشى ءوزىن سولداتشا سەزىنەتىن: ول جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، جەكپە-جەك ۇرىسقا قويىپ كەتۋدەن تايىنعان ەمەس. تەك ءولىپ كەتپەسە، يگى ەدى! ءوز بوبەگى، جان پەرزەنتى گوۆەن ونىڭ جەر بەتىندەگى بىردەن-بىر جۇبانىشى بولاتىن. بۇعان دەيىن باقىت وعان قامقورشى بولىپ كەلدى، ءبىراق باقىتى بار بولعىرىڭ تۇراقسىز، تياناقسىز نارسە ەمەس پە؟ سيمۋردەن ءوز تۇلەگى ءۇشىن ۋايىم شەكتى. ول تاعدىر تالكەگىنە تۇسكەندەي-اق ەكى گوۆەننىڭ اراسىندا قالىپ، ءبىرىنىڭ ولگەنىن، ەكىنشىسىنىڭ ءتىرى قالعانىن جاتپاي-تۇرماي تىلەدى.
بەسىگىندە جاتقان جورجەتتانى وياتىپ، جاپان دالادا جالعىز جۇرگەن انانى بالالارىنا كومەككە شاقىرعان زەڭبىرەك داۋسىنىڭ سالدارى ءبۇل عانا ەمەس-تى. كەزدەيسوق پا، الدە زەڭبىرەكتى كوزدەگەن كانونيردىڭ قالاۋى ما، ايتەۋىر، ەسكەرتۋ ءۇشىن اتىلعان يادرو مۇنارانىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى باستى اتىس ۇياسىن قورعاپ تۇرعان تەمىر بىلىك ارماتۋراعا ءتيىپ، تەسىپ ءوتىپ، جارتىسىن قابىرعادان جۇلىپ اكەتتى. ول وسى قالپىندا قالا بەردى: قورشاۋداعىلاردىڭ مۇنداي زاقىمدى جوندەپ جاتۋعا مۇرشاسى بولمادى.
قورشاۋداعىلار ءوق-دارىمىز كوپ دەپ ماقتانسا دا، ونىسى شىنىندا از بولاتىن. جالپى ولاردىڭ ءحالى قورشاۋشىلار ويلاعاننان گورى مۇشكىل ەدى. ولاردىڭ ءوق-دارىسى بولسا، قورشاۋشىلاردى مۇناراعا كىرگىزىپ الىپ، ونى سولارمەن بىرگە قوپارىپ تاستار ەدى. وندا، ارينە، وزدەرى دە قۇربانعا شالىنباق. ولاردىڭ تىلەگەنى دە سول، ءبىراق ءوق-دارى قورى تاۋسىلۋعا تاياپ قالدى. ولار ادام باسى وتىز رەتتەن استام وق اتا المايتىن. مىلتىعى، مۋشكەتى مەن تاپانشاسى كوپ بولسا دا، پاتروندارى از-تۇعىن. ولار تولاسسىز وق اتۋ ءۇشىن قولدا بار اتىس قۇرالدارىن تەگىس وقتادى. ايتكەنمەن بۇلايشا قاشانعا دەيىن وق جاۋدىرا الماق؟ ءارى مىلتىقتان ۇنەمى وق اتىپ، ءارى ءوق-دارىنى ساقتاۋ كەرەك ەدى. شەشىلمەس مىندەت دەگەن وسى دا! ولاردىڭ بار ءۇمىتى سول، كۇرەس كوبىنەسە قولما-قول جۇرگىزىلىپ، ەكى جاق سۋىق قارۋمەن — قىلىشپەن جانە قانجارمەن قيمىلدايتىن بولادى، اتىسۋدان گورى كوبىرەك شاۋىپ-تۇيرەۋگە تۋرا كەلمەك دەپ ويلادى.
مۇنارانىڭ ىشىنە ءتىرى جان كىرە الماستاي. ويىعى بار تومەنگى زالدا كىرەبەرىستى قالقالاعان بەرىك بارريكادا ورناتتى. بارريكادانىڭ ار جاعىنا، زالعا ۇلكەن ۇستەل قويىپ، ۇستىنە قارۋ-جاراقتى: وقتالعان مىلتىقتاردى، كارابيندەردى، تاپانشالاردى، قىلىشتاردى، بالتالار مەن قانجارلاردى جايىپ تاستادى. تومەنگى قاباتتا دوڭگەلەك زال بار-دى، وعان تاپ-تار قۋالاما ساتى بويىنشا عانا كىرۋگە بولاتىن. تومەنگى زالداعى سياقتى ءبۇل بولمەگە دە ۇستىنە وقتالعان اتىس قۇرالدارى مەن وتكىر سۋىق قارۋ ۇيىلگەن ۇستەل قويىلدى. بولمە ىشىنە تورىن يادرو زاقىمداعان باستى اتىس ۇياسىنان جارىق ءتۇسىپ ءتۇر. ءبۇل جەردەن سول باياعى بۇراندالى ساتى بويىنشا، قامالعا شىعاتىن تەمىر ەسىگى بار ءۇشىنشى قاباتتىڭ زالىنا بارۋعا بولاتىن.
زەڭبىرەك داۋسى جۇرتتى اياعىنان تىك تۇرعىزدى. ءۇردىس شابۋىل باستالعانشا جارتى ساعاتتاي-اق قالعان.
يمانۋس مۇنارا دىڭگەگىنەن قورشاۋشىلاردىڭ قالاي جاقىنداپ كەلە جاتقانىن باقىلاپ تۇردى. لانتەناك ولار ابدەن جاقىن كەلمەيىنشە وق اتۋعا تىيىم سالعان.
— ولار — ءتورت جارىم مىڭ ادام، ءبىز ءبارىن ءبارىبىر قىرا المايمىز. ولار ىشكە كىرمەيىنشە وق اتۋدان پايدا جوق؛ تەك وسىندا، مۇنارا ىشىندە عانا كۇشتىڭ تەپە-تەڭدىگى قالپىنا كەلمەك، — دەدى ول سونان سوڭ "تەڭدىك پەن تۋىسقاندىق!" دەدى مىسقىلداي كۇلىپ.
دۇشپان شابۋىلعا شىعىسىمەن يمانۋس ادامدارىن ەسكەرتۋ ءۇشىن سىرناي تارتادى دەپ كەلىسىلگەن بولاتىن. بىرەۋ بارريكادا تاساسىنا ءتۇسىپ، ەندى بىرەۋ ساتىنىڭ باسقىشىنا تۇرىپ، ءبارى ورىن-ورىندارىنا باردى دا، ءۇن-تۇنسىز ءبىر قولىنا مىلتىق، ەكىنشى قولىنا تاسپيىق ۇستاي، كۇتىنە باستادى.
جاۋلاسۋشى جاقتاردىڭ جايى مىناداي-تۇعىن: قورشاۋشىلار ويىققا باسىپ كىرىپ، بارريكادانى يەمدەنۋگە جانە شايقاس سالا ءجۇرىپ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن مۇنارانىڭ ءۇش قاباتىن الۋعا، سونان سوڭ ءار باسقىشتا ۇرىس جۇرگىزىپ، تاپ-تار ەكى قۋالاما ساتىنى الۋعا ءتيىس، قورشاۋداعىلارعا ءبىر-اق لاج قالعان، ول —ءولۋ.
VII. ۇرىس باستالار الدىندا
گوۆەن دە ءوز تاراپىنان شابۋىلعا دايىندالىپ جاتتى. ورمان ىرگەسىندە تۇرعان تومەنگى باتارەيا دا، قىراتتا ورنالاسقان جوعارعى باتارەيا دا قورشاۋداعىلار سىتىلىپ شىعۋعا نەمەسە قاشىپ كەتۋگە ارەكەتتەنسە عانا وق اتادى دەپ ۇيعارىلدى. شتۋرمعا شىعاتىن كولونناعا باسشىلىق جاساۋدى ول وزىنە قالدىردى. سيمۋردەندى قىنجىلتقان دا وسى ەدى.
كۇن جاڭا عانا ۇياسىنا قوندى. جازىق جەردەگى مۇنارا اشىق تەڭىزدەگى كەمە ىسپەتتەس. مۇنداي مۇناراعا كەمەگە جاساعانداي تاسىلمەن عانا شابۋىل جاساۋعا بولادى: ءبۇل شتۋرمنان گورى ابورداجعا جاقىن. مۇندايدا زەڭبىرەكتىڭ قاجەتى جوق. قالىڭدىعى ون بەس فۋتتىق قابىرعانى اتقىلاعاننان نە پايدا؟ بورتتى ويىپ ءتۇسىپ، بىرەۋلەر سوعان باسىپ كىرۋگە ۇمتىلادى دا، ەكىنشىلەرى ونى جابۋعا الەكتەنەدى، بالتا، پىشاق، تاپانشا، جۇدىرىق پەن ءتىس —ءبار-بارى ىسكە قوسىلادى. مۇنداي ۇرىستاردىڭ ءتۇر سيپاتى وسىنداي.
گوۆەن تۋرگ مۇناراسىن يەمدەنۋگە مۇنان باسقا ءتاسىل جوق ەكەنىن ءتۇسىندى. جاۋمەن بەتپە-بەت كەزدەسەتىن شابۋىلدان بەتەر قىرعىن قانتوگىس جوق. گوۆەن بۇل مۇنارادا ءسابي كەزىندە تۇرعان، ونىڭ ىشكى قۇرىلىسىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن جاقسى بىلەتىن جانە ونى باسىپ الۋدىڭ قانشالىقتى قيىنعا تۇسەرى دە وعان كامىل ايان ەدى.
ول تەرەڭ ويعا شومىپ، ءبىراز تۇردى. ونان بىرنەشە قادام جەردە كومەكشىسى گەشان دۇربىمەن پارينەگە باراتىن جولعا قاراپ تۇرعان. كەنەت ول:
— ءا-ا، اقىرى جەتتى مە، ايتەۋىر؟ — دەپ ايعايلاپ جىبەرە جازدادى. ونىڭ داۋسى گوۆەننىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى:
— نە بوپ قالدى، گەشان؟
—ساتى اكەلە جاتىر، كوماندير.
— قالايشا؟ ونى ءالى اكەلگەن جوق پا ەدى؟
— جوق، كوماندير، اكەلگەن جوق. مەن مىقتاپ قوبالجىعانمىن. نەگە دەسەڭىز، كوماندير، جاۆەنگە كەتكەن اتقوسشى باياعىدا-اق قايتىپ كەلگەن.
— بىلەمىن.
— ول جاۆەنەدە قاجەتتى مولشەردە ۇزىن، دايىن ساتى تاۋىپ، ونى رەكۆيزيسيالاعانىن بايانداعان. ول ون ەكى ادامنان تۇراتىن كۇزەت تاۋىپ، ساتىنىڭ جۇك ارباعا تيەلۋىن كۇتىپ تۇرعان، سونان سوڭ ساتى تيەلگەن جۇك اربانىڭ كۇزەتىمەن قوسا پارينەگە باراتىن جولعا تۇسكەنىن كورگەن سوڭ عانا قايتىپ كەتكەن.
— مۇنىڭ ءبارىن ول ماعان بايانداعان. ءبىراق ول جۇك اربا ساعات ەكىلەردە جولعا شىقتى، سوندىقتان كۇن باتقانشا وسىندا كەلىپ جەتۋگە ءتيىس دەگەن ەدى عوي. مۇنىڭ ءبارىن ەستىگەنمىن. سونان سوڭ نە بولدى؟ سونى ايتىڭىز.
— بىلمەيمىن نە بولعانىن، كوماندير. كۇن باتسا دا، ءالى كەلمەي جاتقانى.
— بۇل قالاي؟ شابۋىل باستايتىن ۋاقىتىمىز بولىپ قالدى. بەلگىلەنگەن مەرزىمى ءوتىپ تە كەتتى. كىبىرتىكتەي بەرسەك، دۇشپان ءبىزدى ەكى ويلى ەكەن دەپ قالۋلارى مۇمكىن عوي.
— نەسى بار، كوماندير، باستاۋىمىزعا دا بولادى.
— قۇتقارما ساتىسىز قالاي باستاماقپىز؟
— ساتى كەلەدى. ەندىگى جول بويىندا كەلە جاتقان شىعار. جاڭا عانا دۇربىمەن جول جاقتى قاراعانمىن: جۇك اربا ەكەن. ءوزىڭىزدىڭ قاراۋىڭىزعا دا بولادى.
گوۆەن ءدۇربىنى الىپ، جول بويىنا كوز تىكتى دە:
— ءيا، ونىڭ راس، مىناۋ سولار سياقتى، — دەدى. — اتتەڭ، ىمىرت ءۇيىرىلىپ قالعانىن قاراشى، جاقسىلاپ كورە المايسىڭ. ءبىراق جۇك اربانىڭ جانىندا سالت اتتىلار بارى راس، ءسىرا، ءبۇل ساتى شىعار. تەك كۇزەتتەگى ادامدارىنىڭ سانى ون ەكى ەمەس، وننان كوبىرەك سياقتى عوي دەيمىن.
— ءيا، كوپتەۋ سياقتى، مەن دە اڭعاردىم.
— ەندىگى ولار مۇنان شيرەك ميليا جەردە.
— شيرەك ساعاتتان سوڭ ساتى وسىندا كەلمەك، كوماندير.
— دەمەك، باستاۋعا دا بولادى.
جول بويىندا شىنىندا دا جانىندا كۇزەتى بار اربا كەلە جاتتى، ءبىراق ول جۇرتتىڭ كۇتىپ تۇرعان ارباسى ەمەس-تۇعىن.
گوۆەن ارتىنا بۇرىلىپ، اسكەري ادامشا سىمداي تارتىلىپ، قولىن كۇنقاعارىنا تاقاپ تۇرعان سەرجانت رادۋبتى كوردى.
— ازامات كوماندير، ءبىز، قىزىل بورىك باتالونىنىڭ ادامدارى، سىزدەن ءبىر قايىرىم وتىنەمىز.
— قانداي قايىرىم؟
— ءبىزدى العا، وق استىنا جىبەرسەڭىز.
— ءا-ا، سول ما ەدى؟ مۇنىڭ وسىنشاما نە كەرەگى بولىپ قالدى سەندەرگە؟
— ەندى قالاي دەپ ەدىڭىز، كوماندير. ءسىز سوناۋ كەزدە دولدە بولعان تۇنگى شايقاس كەزىنەن بەرى ءبىزدى قىزعىشتاي قورعاپ كەلەسىز، ال شىنتۋايتقا كەلگەندە، ءبىز ءالى كۇنگە ون ەكى ادامبىز.
— وندا تۇرعان نە بار؟
— ءبىز بۇعان ءجابىرلىمىز.
— سەندەردى مەن رەزەرۆتە ۇستاپ كەلەمىن.
— ءبىز اۆانگاردتا بولعىمىز كەلەدى.
— ءبىراق سەندەر ماعان شەشۋشى سوققى بەرۋ ءۇشىن اقىرعى ساتتە قاجەت بولاسىڭدار. سەندەردى قورعاشتاپ كەلە جاتقانىم دا سول
— تىم قورعاشتايسىز، كوماندير.
— گاپ مۇندا ەمەس. ويتكەنى سەندەر شتۋرم كولونناسىمەن بىرگە باراسىڭدار.
— ءيا، ارت جاعىنان. ءبىراق پاريجدىكتەر الدا جۇرۋگە قۇقىلى.
— جارايدى، سەرجانت، ويلانىپ كورەيىن.
— ويلانىڭىز، كوماندير. بۇگىن ورايى كەلىپ تۇرعانى! قىزىقتىڭ كوكەسى ەندى بولماق. تۋرگ مۇناراسى جاقىنداعان جاننىڭ ساۋساعىن قارىپ تۇسپەك. ءبىزدى الدىڭعى ساپپەن جىبەرۋدى جالىنا وتىنەمىز.
سەرجانت رادۋب ءبىراز ۇندەمەي قالدى دا، مۇرتىن سيپاي، ءدىرىل ارالاس داۋىسپەن ءسوزىن ءارى ساباقتادى:
— ونىڭ ۇستىنە، كوماندير، بۇل مۇنارادا ءبىزدىڭ بالالارىمىز — باتالونىمىزدىڭ بوبەكتەرى بار. وزدەرى ۇشەۋ. ال اناۋ ۇسقىنسىز... اتى كىم ەدى ءوزىنىڭ... ونىڭ لاقاپ اتى تولىپ جاتىر... سول گۋج دە-بريۋان، نەمەسە يمانۋس، نەمەسە كوكتەردىڭ تاجالى... ادام سيقىنداعى سول ءىبىلىس بالالارىمىزدى قۇرتىپ جىبەرەمىن دەپ قورقىتادى. ويلاپ كورىڭىزشى، كوماندير، قۇيتىمداي نارەستەلەردى قۇرتىپ جىبەرۋ دەگەن نە سۇمدىق! اسپان اينالىپ جەرگە تۇسسە دە، ءبىز ولاردى جابىرلەتىپ قويا المايمىز. ەستىپ تۇرمىسىز، كوماندير؟ قاراپ وتىرا المايمىز! مەن ۇشەۋىن جاڭا عانا كورىپ كەلدىم. ءبىتىم كەزىندە ءساتىن تاۋىپ قىراتقا كوتەرىلدىم دە، تەرەزەگە قارادىم؛ ولار سوندا، قامال ىشىندە ەكەن، ءبۇل كامىل قىراتتىڭ شەتىنەن بولمە ءىشى جاقسى كورىنەدى. ءسويتىپ، ولاردىڭ ۇشەۋىن دە كوردىم. بايعۇس بالالاردى قورقىتىپ تا الدىم-اۋ دەيمىن! ولار مەنى كورىپ، تىعىلىپ قالدى... ايتارىم مىناۋ، كوماندير: ەگەر وسى بوبەكتەردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا ءجابىر شەگە قالسا، جەر بەتىندەگى زيالى زاتتىڭ بارىمەن انت ەتەيىن، مىنا مەن، سەرجانت رادۋب، جەر-كوكتىڭ استان-كەستەنىن شىعارماسام، اتىم ءوشسىن! ءتىپتى ءبىزدىڭ باتالون دا: "بالاقايلارىمىزدى نە قۇتقارامىز، نە ولەمىز" دەيدى. جانە سول بالالار ءۇشىن شىبىن جانىمىزدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ولەرىمىز حاق. بۇعان ءبىز قۇقىلىمىز عوي، ءتايىر العىر!... بار ايتپاعىم وسى. تاعزىم ەتىپ، قوش ايتىسۋىما رۇقسات ەتىڭىز، كوماندير.
گوۆەن وعان قولىن ۇسىنىپ:
— ساباز ەكەنسىڭدەر! — دەدى. — سەندەر شتۋرم كولونناسىمەن باراسىڭدار. سەندەردى ەكىگە بولەمىز: التاۋىڭ اۆانگاردتا ءجۇرىپ، كولوننانى سوڭدارىڭا ەرتەسىڭدەر، ال قالعان التاۋىڭ كولوننانى شەگىندىرمەۋ ءۇشىن ارەرگاردتا جۇرەسىڭدەر.
— ال مەن شە؟ مەن باتالوندا ۇلكەنى بولىپ قالمايمىن با؟
— البەتتە.
— راحمەت جاۋسىن، كوماندير. دەمەك، مەن اۆانگاردقا جۇرەم عوي.
رادۋب كومانديرگە تاعى دا ىزەت بەرىپ، ورنىنا بارىپ تۇردى.
گوۆەن ساعاتىن الىپ، گەشاننىڭ قۇلاعىنا بىردەڭە دەپ سىبىرلادى دا، شتۋرم كولونناسى ساپ قۇراي باستادى.
VIII. اڭگىمە جانە ىرىل
قىراتتا ءالى ورنىنا كەتپەگەن جانە گوۆەنگە تاياۋ جەردە تۇرعان سيمۋردەن وسى كەزدە دابىلشىنىڭ قاسىنا بارىپ:
— بەلگى بەر! — دەدى.
كەرنەي مەن سىرناي تاعى دا ءوزارا دابىل الىستى.
— بۇل نە؟ — دەپ سۇرادى گوۆەن گەشاننان. — سيمۋردەن نە ىستەمەك؟
سول ەكى ارادا سيمۋردەن مۇنارانىڭ قاسىنا بارىپ، اپپاق قول ورامالىن بۇلعاپ:
— ۋا، مۇنارا ىشىندەگىلەر! سەندەر مەنى بىلەسىڭدەر مە؟ — دەدى قاتتى داۋىستاپ.
دىڭگەك ۇستىنەن يمانۋستىڭ داۋسى ءۇن قاتتى:
— بىلەمىز.
— مەن رەسپۋبليكا وكىلىمىن.
— سەن پارينەدەن شىققان بۇرىنعى كيۋرەسىڭ.
— مەن قوعامدى قۇتقارۋ كوميتەتىنىڭ دەلەگاتىمىن.
— سەن ءدىنباسىسىڭ.
— مەن زاڭ وكىلىمىن.
— سەن ساتقىنسىڭ.
— مەن ريەۆوليۋسيالىق ۇكىمەتتىڭ كوميسسارى سيمۋردەنمىن.
— سەن دىننەن بەزگەن جانسىڭ، ءىبىلىسسىڭ.
— مەيلى، سولاي-اق بولسىن، سەندەر مەنى ءبارىبىر بىلەسىڭدەر.
— ءبىز سەنى ءيتتىڭ ەتىندەي جەك كورەمىز.
— دەمەك، قولدارىڭا تۇسسەم، ريزاسىڭدار عوي؟
— ءبىز مۇندا ون سەگىز ادامبىز جانە ءارقايسىمىز سەنىڭ باسىڭ ءۇشىن وز باسىمىزدى قۋانا-قۋانا قۇربانعا شالار ەدىك.
— ەندەشە، ءبىلىپ قويىڭدار: مەن قولدارىڭا بەرىلەمىن. جوعارىدان قارقىلداعان كۇلكى ەستىلدى دە، ىلە-شالا سول داۋىس:
— كەلە عوي، — دەپ ايعايلادى.
تومەندە بۇكىل لاگەر تىم-تىرىس بولا قالعان: ءبارى ءارى قاراي نە بولارىن كۇتىپ تۇر. سيمۋردەن ءسوزىن جالعاي ءتۇستى:
— مەن قولدارىڭا بەرىلەمىن، ءبىراق ءبىر شارتىم بار.
— قانداي شارت؟
— مۇقيات تىڭداپ الىڭدار.
— ايتا بەر.
— سەندەر مەنى ءيتتىڭ ەتىندەي جەك كورەسىڭدەر عوي، سولاي ما؟
— جەك كورەمىز.
— ال مەن سەندەردى جاقسى كورەمىن: مەن — سەندەردىڭ باۋىرىڭمىن.
— ءيا، جادىگوي، — دەپ جاۋاپ قاتتى ونىڭ سوزىنە دىڭگەك ۇستىندەگىلەر.
سيمۋردەن تاعى دا سويلەي باستادى: ونىڭ داۋسى ءبىرتۇرلى جاڭاشا لەپپەن ءارى سابىرلى ەستىلدى:
— تىلدەي بەرىڭدەر، ءبىراق تىڭداپ الىڭدار. مەن سەندەرگە پارلامەنتەر بولىپ بارامىن. قايتالاپ ايتامىن: سەندەر ماعان باۋىرسىڭدار. سەندەر اداسقان، بەيشارا جانسىڭدار. مەن سەندەردىڭ دوسىڭمىن. مەن تۇنەكپەن سويلەسىپ تۇرعان جارىقپىن، ال جارىق دەگەنىڭ -باۋىرمالدىق. شىنىندا، ءبارىمىز دە ءبىر عانا وتان-انانىڭ بالالارى ەمەسپىز بە؟.. مىنە، ءسويتىپ، مەن سەندەرگە كەلىپ تۇرمىن جانە ءوز باسىمدى ۇسىنامىن، مەن ودان دا زورىن ىستەپ، سەندەرگە باۋىرمالدىق قولىمدى ۇسىنىپ تۇرمىن. مەنىڭ سەندەردەن جالبارىنىپ سۇرايتىنىم: مەنى ولتىرىڭدەر دە، وزدەرىڭدى قورعاپ قالىڭدار، قۇتقارا كورىڭدەر. مەن بارلىق بيلىككە يەمىن، سوندىقتان بەرگەن ۋادەمدى ورىنداي الامىن. ءبۇل ءسات سەندەردىڭ تاعدىرلارىڭدى شەشپەك. مەن بىتىمگە كەلۋگە اقىرعى رەت ارەكەت ىستەپ تۇرمىن. سەندەردىڭ "رەسپۋبليكاشىنىڭ ايتقانىنا سەنۋگە بولمايدى" دەپ ويلاپ تۇرعاندارىڭدى دا بىلەمىن. ءيا، سەندەرمەن رەسپۋبليكاشى ازامات سويلەسىپ ءتۇر، ءبىراق بۇل ازاماتتىڭ بويىندا ءدىنداردان كوپ نارسە ساقتالعان. تىڭداڭدار، باۋىرلار! كوبىڭنىڭ ايەلدەرىڭ، بالا-شاعالارىڭ بار. ايەلدەرىڭ مەن بالا-شاعالارىڭدى مەن ءوز پاناما الامىن: مەن ولاردى سەندەردەن قورعايمىن. ۋا، باۋىرلارىم...
— پوپتىق اۋەنىنە باستى، — دەپ كەڭكىلدەي كۇلدى يمانۋس. سيمۋردەن ەستىمەگەنسىپ، سويلەي بەردى:
— باۋىرلارىم! كەش بولماي تۇرعاندا، توقتاڭدار. سۇمدىق ءسات تە كەلىپ جەتەر. ەندى ءبىرازدان سوڭ قىرعىن باستالماق. الدارىڭدا تۇرعان ءبىزدىڭ كوبىمىز قازا تابامىز، ال سەندەر — سەندەر تۇگەل قىرىلاسىڭدار. اياساڭدارشى وزدەرىڭدى. ناقاقتان-ناقاق وسىنشا قان توگۋدىڭ كەرەگى نە؟ ەكى ادامدى ءولتىرۋ جەتكىلىكتى بولسا، وسىنشا قان توگۋدىڭ نە قاجەتى بار؟
— ەكى ادامدى ما؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى يمانۋس.
— ءيا، ەكى-اق ادامدى.
— سوندا كىم-كىمدى؟
— مەنى مەن لانتەناكتى.
سيمۋردەن داۋسىن زورايتتى:
— مۇندا باسى ارتىق ەكى ادام بار: ءبىز ءۇشىن — لانتەناك، سەندەر ءۇشىن — سيمۋردەن. مىنە، ەندى، ەگەر امان قالعىلارىڭ كەلسە، مىنانى ۇسىنامىن: بىزگە لانتەناكتى بەرىڭدەر دە، سەندەر مەنى الىڭدار. لانتەناك گيلوتينادا ولەدى، مەنى نە ىستەيمىن دەسەڭدەر دە ەرىكتەرىڭ.
— تەك قولىمىزعا ءتۇسىپ كور، پوپ، اقىرىن وتقا قاقتايىق! — دەپ ىرىلدادى يمانۋس.
— قۇپ، — دەدى سيمۋردەن، سونسوڭ مىنانى قوسا ايتتى: — بۇل مۇناراعا پانالاعان سەندەر — قۇرىعان جانسىڭدار. ءبىراق سەندەر بىرەر ساعاتتان سوڭ ودان اپ-امان، ەمىن-ەركىن شىعىپ كەتە الاسىڭدار. بۇل سەندەرگە بايلانىستى. مەن سەندەرگە بوستاندىق اپەرمەكپىن. قابىل الاسىڭدار ما ونى؟
يمانۋس زىعىردانى قايناپ، ارس ەتتى:
— سەن ءوزىڭ زۇلىم عانا ەمەس، ەسالاڭ دا ەكەنسىڭ عوي، پوپ؟ كىم سەنەن بىزبەن سويلەسۋدى ءوتىنىپ ەدى؟ ءبىز مونسەنوردى ۇستاپ بەرەدى دەگەن نەمەنە؟ بىزدەن كەرەگى نە ساعان؟
— سونىڭ باسى كەرەك. ال سەندەرگە مەنىڭ ۇسىنارىم...
— ءوزىڭنىڭ تۋلاعىڭ با؟ ويتكەنى ءبىلىپ قويعىن، اۋليە اكەي سيمۋردەن، ءبىز ساعان يت تەرىڭدى باسىڭا قاپتار ەدىك. جوق، سەنىڭ تۋلاعىڭ ونىڭ باسىنا تاتىمايدى. جوعال ارمەن!
— اقىرعى رەت ايتامىن — ۇسىنىسىمدى اقىلعا ساپ كورىڭدەر.
ءتۇن قاراڭعىسى قويۋلانىپ كەلە جاتتى. لانتەناك اڭگىمە ءوزى تۋرالى بولىپ جاتپاعانداي-اق، ءۇن قاتپادى.
كەنەت يمانۋس سويلەپ بەردى دە، داۋسى سيمۋردەننىڭ داۋسىن باسىپ كەتتى:
— شابۋىلشىلار، تىڭداڭدار! ءبىز سەندەرگە ءوز شارتىمىزدى باياندادىق. ءبۇل اقىرعى ءسوزىمىز، ودان تايمايمىز. سونىمەن، ۇسىنىسىمىزدى قابىلدايسىڭدار ما، جوق پا؟ جوق بولسا — ساقتانىڭدار! قالاي، كەلىسەسىڭدەر مە؟ ءبىز قامالعا قاماۋلى بالالارىڭدى قايتارىپ بەرەمىز، ال سەندەر ءبىزدى تۇگەل ەركىمىزگە جىبەرەسىڭدەر.
— بىرەۋدى عانا بوساتپايمىز، — دەپ جاۋاپ بەردى سيمۋردەن.
— كىمدى؟
— لانتەناكتى.
— مونسەنوردى ما؟ مونسەنوردى ۇستاپ بەرمەكپىز بە؟ بۇلارىڭ ەشقاشان دا بولمايدى!
— بىزگە لانتەناك قاجەت. ءبىز وسى شارت ارقىلى عانا كەلىسىمگە كەلە الامىز.
— ولاي بولسا — شابۋىلدارىڭدى باستاي بەرىڭدەر.
اينالا تىنىشتىق ورناي قالدى. يمانۋس بەلگى بەرىپ، مۇنارا دىڭگەگىنەن ءتۇسىپ كەتتى. ماركيز قىلىشىن قىنابىنان سۋىردى. قورشاۋداعى ون توعىز ادامنىڭ ءبارى ءۇن-تۇنسىز تومەنگى زالداعى بارريكادا تاساسىنا جينالىپ، تىزەرلەي وتىردى. ولارعا شتۋرم كولونناسىنىڭ ءبىر ىرعاقپەن ادىمداپ، مۇناراعا جاقىنداپ كەلە جاتقانى ەستىلىپ تۇردى. اياق ءدۇرسىلى جاقىنداي ءتۇستى. كەنەت ول جاپ-جاقىن جەردەن، تاپ ويىقتىڭ قاسىنان ەستىلدى. سوندا ءبارى تىزەرلەگەن كۇيى مىلتىقتارىن بارريكادانىڭ قۋىس-قۋىسىنا تىعىپ، كەزەنە قالدى. ولاردىڭ ءبىرى، گران-فرانكەر، بۇرىنعى ءدىنباسى تيۋرمو، تۇرەگەلىپ، وڭ قولىنا جالاڭ قىلىشى مەن سول قولىنا كرەست ۇستاعان قالپى، سالتاناتتى تۇردە:
— اتاسى مەن بالاسىنىڭ ءھام اۋليە رۋحتىڭ ارۋاعى ءۇشىن! — دەپ ايعايلادى.
مىلتىق بىتكەن بىردەن گۇرس ەتتى دە، ۇرىس باستالىپ كەتتى.
IX. تيتاندار الىپتارعا قارسى
كورىنىس شىنىندا دا جانتۇرشىگەرلىك ەدى.
بۇل قولما-قول ۇرىس ءوزىنىڭ قاتىگەزدىگىمەن نە سۇمدىقتىڭ بارىنەن اسىپ ءتۇستى.
قورشاۋشىلاردىڭ الدىنان ۇڭىرەيگەن اران اشىلعانداي: ۇستىندە دە، استىندا دا، جانىندا دا بىت-شىت بولعان قابىرعانىڭ تىستەرى سويديىپ-سويديىپ تۇر. مۇنشاما ءتىس اكۋلادا دا بولماس. ءارى تاپ وسى تۇنەك ۇڭگىرگە باسىپ كىرۋ كەرەك ەدى.
قورشاۋشىلاردىڭ الدىڭعى تولقىنى ويىققا لاپ قويىسىمەن بۇكىل بارريكادا نايزاعاي وتىمەن جاپ-جارىق بولىپ كەتتى: جەر استىندا كۇن كۇركىرەپ جاتقانداي. اتىسقا اتىس جاۋاپ قاتىپ جاتىر. گوۆەننىڭ "ىلگەرى جارىپ وتىڭدەر!" دەگەن كومانداسى، سونان سوڭ لانتەناكتىڭ "دوستارىم، بەرىك بولىڭدار!" دەگەن داۋسى، اقىر سوڭىندا يمانۋستىڭ "جەرلەستەر، قاسىما كەلىڭدەر!" دەگەن ايعايى ەستىلدى. ايقاسقان قىلىشتار مەن تولاسسىز اتىلعان مىلتىق داۋسى ەستىلىپ تۇر. قابىرعاعا ءىلۋلى، جانىپ تۇرعان الاڭ وسىناۋ جانتۇرشىگەرلىك كۇڭگىرت كورىنىسكە بۇلدىر ساۋلە شاشادى. قىزعىلت تۇنەكتە ەشتەڭەنى اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس. مۇندا تاپ بولعان ادام ءا دەگەنشە تۇتىننەن سوقىر بولىپ، تارسىلداعان اتىستان ساڭىراۋ بولىپ قالارداي.
استان-كەستەنى شىعىپ شاشىلعان دۇنيەنىڭ اراسىندا جارالىلار جاتىر: شايقاسۋشىلار ولىكتەردەن اتتاپ، جالاڭاش جارانى باسا-كوكتەي، سىنعان سۇيەكتەردى اياعىمەن تاپاپ بارادى: جارالىلار ىشقىنا ويبايلاپ، ۇستىنەن ءوتىپ بارا جاتقانداردىڭ اياعىنان تىستەلەيدى. اراگىدىك ۇرەيلى تىنىشتىق ورناي قالادى: ونىڭ ءوزى ۋ-شۋدان بەتەر قورقىنىشتى. جۇرت ءبىرىن-بىرى كەڭىردەكتەپ، ارپالىسىپ جاتقانداردىڭ ىرسىلداي، اپتىعا دەم العانى، قىلقىنعان، قىرىلداعان ءۇنى، ءتىستىڭ جۇيكە قوزعاي شىقىرلاعانى، لاعنەت-قارعىس جاۋدىرىپ جاتقان داۋىستارى ەستىلەدى. سونان سوڭ قايتادان تاسىر-تۇسىر اتىس باستالادى. مۇنارادان ويىق ارقىلى جىلىمشى قان شىمىرلاي اعىپ، ءشوپ ۇستىندە كولكي جايىلىپ، قاراڭعىدا بۋى بۇرقىراپ جاتىر.
اباجاداي مۇنارانىڭ ءوزى جارالانىپ، قانسىراپ جاتقانداي.
قانشا توسىن كورىنگەنمەن، ايعاي-شۋ سىرتتان ەمىس-ەمىس قانا ەستىلەدى. ءتۇن تىمىق، تاس قاراڭعى، سوندىقتان قورشاۋداعى مۇنارانىڭ توڭىرەگىندە ورمانشى مەن جازىق تا مولاداعىداي جىم-جىرت.
— العا! باسا-كوكتەڭدەر! — دەپ كوماندا بەردى گوۆەن. — بارريكادانى كىم العىسى كەلەدى؟
— مەن! — دەپ ساڭق ەتتى سەرجانت رادۋب.
X. رادۋب
ءبىراق وسى مەزەتتە قورشاۋشىلار ابدىراپ قالدى. رادۋب كولونناسىن باستاپ ويىققا كىرگەندە ونىمەن پاريج باتالونىنىڭ بەس ادامى بولاتىن، تورتەۋى تابان اۋزىندا وققا ۇشتى.
رادۋب كومانديردىڭ شاقىرۋىنا "مەن!" دەپ ساڭق ەتكەندە كەنەت جۇرتتىڭ ءبارى ونىڭ العا ۇمتىلۋدىڭ ورنىنا، كەيىن بۇرىلىپ، باسىن بۇعىپ، شابۋىلشىلاردىڭ اياق استىنان ەڭبەكتەپ وتكەندەي، مۇنارانىڭ ويىعىنا زىپ بەرىپ جوق بولعانىن بايقادى. ءبۇل نە؟ شىنىمەن-اق قاشقانى ما؟ مۇنداي ادام قاشار ما؟.. سوندا نە بولدى ەكەن؟..
وسى ەكى ارادا ويىقتان شىعىپ، تۇتىننەن كوزىن ازەر اشقان رادۋب قارسى الدىنداعى سۇمدىق كورىنىستەن ايىقپاق بولعانداي، كوزىن ۋقالاپ جىبەردى دە، جۇلدىز جارىعىندا مۇنارا قابىرعاسىن اينالدىرا قاراي باستادى. قاراپ بولعان سوڭ، "تاپ سولاي، قاتەلەسپەپپىن" دەگەندەي، قاناعاتتانا باسىن يزەدى.
ول جارىلىستان پايدا بولعان تەرەڭ جارىقتىڭ تەمىر ارماتۋراسىن يادرو مايىستىرىپ، جارتىسىن جۇلىپ كەتكەن ەكىنشى قاباتتاعى اتىس ۇياسىنا جەتەتىنىن بۇرىن-اق بايقاعان. جۇلىنىپ كەتكەن تەمىر شىبىقتار تومەن سالبىراپ ءتۇر جانە الگى جارىققا ادام سىيىپ كەتەردەي.
اتىس ۇياسىنا كىرۋگە بولاتىن، ءبىراق وعان كوتەرىلۋ مۇمكىن بە؟ ءيا، جارىقتىڭ كەڭدەۋ جەرىنەن جارماسىپ مۇنى ىستەۋگە بولاتىن، ءبۇل ءۇشىن مىسىقتاي ەپتىلىك كەرەك.
رادۋب وسىنداي ەپتى ادام ەدى. كوپ جاساماسا دا كوپتى كورگەن سولدات بولۋدىڭ قيسىنسىز تۇگى جوق.
فرانسۋز گۆاردياسىنىڭ قاتارداعى بۇرىنعى جاۋىنگەرى رادۋب ءالى قىرىققا دا كەلە قويماعان. ول گەركۋلەس*، ءبىراق اكروبات سياقتى ەپتى گەركۋلەس بولاتىن.
ول مۋشكەتىن جەرگە قويىپ، ۇستىنەن قامزولى مەن جيلەتىن تاستادى دا، قارۋدان قىلىشى مەن ەكى تاپانشاسىن عانا الدى.
تاپانشالارىن بەلبەۋىنە قىستىرىپ، جالاڭ قىلىشىن اۋزىنا تىستەپ الدى.
وسىلايشا باسى ارتىق نارسەنىڭ بارىنەن ارىلىپ، ويىققا ءالى جاسىرىنىپ ۇلگىرمەگەن شتۋرم كولونناسىنداعى بارشا ادام كوزبەن ۇزاتىپ تۇرعاندا جارىقتىڭ كەتىك جەرلەرىمەن ساتىنىڭ باسقىشتارىمەن اتتاعانداي ورمەلەي باستادى. اياعىندا باشماقتىڭ جوقتىعى مۇنداي جاقسى بولار ما: ادامنىڭ اياعى ورمەلەۋگە وتە يكەم عوي. ول اياعىنىڭ ۇلكەن باشپايلارىمەن تاستىڭ كەدىر-بۇدىرىن قارماپ، قولىمەن تارتىلا كوتەرىلىپ، تىزەسىمەن قابىرعا جارىعىنا سۇيەنىپ، تىرمىسىپ بارادى. ورمەلەۋ وڭاي ەمەس-تى: مۇنىڭ ءوزى ارا تىسىمەن ورمەلەگەنگە پارا-پار دەسە دە بولعانداي.
"ەكىنشى قاباتتا ەشكىمنىڭ جوقتىعى قانداي جاقسى، — دەپ ويلادى ول، — ايتپەسە، مەنى شىعارماس ەدى".
وعان وسىنداي تاسىلمەن جەردەن كەمىندە قىرىق فۋت ورمەلەۋ كەرەك-تۇعىن.
جارىق جوعارعى جاقتا كىشىرەيىپ، كوتەرىلۋ قيىنداي ءتۇستى. بەلبەۋىنەن سورايىپ شىعىپ تۇرعان تاپانشا ساپتارى دا از بوگەت بولعان جوق. جەردەن جوعارىلاعان سايىن قۇلاۋ ءقاۋپى دە كۇشەيە ءتۇستى.
ءبىراق ول اقىرى اتىس ۇياسىنىڭ تومەنگى جيەگىنە جەتتى دە، مايىسقان توردىڭ سالبىراپ تۇرعان شاباقتارىن ءبىر جاققا يتەرىپ، ىشىنە كىرۋگە كامىل بولاتىنىن انىقتاپ الدى. سونان سوڭ قاتتى ءبىر ىرعىپ، جوعارى كوتەرىلدى دە، تىزەسىمەن اتىس ۇياسىنىڭ استىنداعى كارنيزگە سۇيەندى، وڭ قولىمەن سىنعان ءبىر شىبىقتان، سول قولىمەن ەكىنشى شىبىقتان ۇستاي كوتەرىلدى دە، امبرازۋرانىڭ ەرنەۋىنەن ءبىر-اق شىقتى. اۋزىندا قىلىش تىستەگەن كۇيى ول قىرىق فۋتتىق شىڭىراۋ ۇستىندە سالبىراپ تۇرىپ قالدى.
وعان ەندى امبرازۋرادان اتتاپ، بولمەگە سەكىرىپ ءتۇسۋ عانا قالعان. ءبىراق ويدا جوقتا اتىس ۇياسىنان بىرەۋ جالت قارادى. رادۋب قارسى الدىنداعى قارا كولەڭكەدەن ءبىر سۇمدىقتى — جاق سۇيەگى ۋاتىلعان، ءبىر كوزى اعىپ تۇسكەن قان-قان ماسكانى كوردى. ءارى وسى ماسكا جالعىز كوزىمەن تۋرا وزىنە قاراپ ءتۇر ەكەن.
ءبىراق ماسكانىڭ ەكى قولى دا بار بولىپ شىقتى. سول ەكى قولدىڭ ءبىرى كۇتپەگەن جەردەن قاراڭعىلىقتان مۇنىڭ تاپانشالارىن لەزدە سۋىرىپ، ەكىنشىسى اۋزىنا تىستەگەن قىلىشىن جۇلىپ الدى.
ول قارۋدان جۇرداي بولدى. تىزەسى كارنيزدەن تايعاناقتاپ، تور سىنىعىنا جارماسقان كۇيى قولىمەن ازەر ۇستاپ تۇر، استىندا قىرىق فۋتتىق تەرەڭ شىڭىراۋ جاتىر.
جانتۇرشىگەرلىك قانتالاعان ءجۇز بەن رادۋبتى قارۋسىزداندىرعان ەكى قول قىسقى انشىنىكى بولاتىن.
قىسقى ءانشى تومەننەن كوتەرىلگەن تۇتىننەن تۇنشىعا جازداپ، اتىس ۇياسىنىڭ امبرازۋراسىنا ەڭبەكتەپ، اۋپىرىممەن جەتكەن. تازا اۋا ايىقتىرىپ، تۇنگى سالقىن جاراسىنان ساۋعالاعان قاندى توقتاتتى دا، ول قايتادان ەس جيناي باستادى. كەنەت اتىس ۇياسىنىڭ تەسىگىنەن سىرتتان بىرەۋدىڭ تورسيعان بىلەگى كورىندى. سول كەزدە قۇلاپ كەتپەس ءۇشىن توردان ۇستاۋعا تۋرا كەلگەندىكتەن ءبۇل ادامنىڭ ەكى قولى بوس ەمەستىگىن، سوندىقتان ونىڭ قورعانا المايتىنىن بايقاپ، قىسقى ءانشى قۇت قاشىرار بايسالدىلىقپەن انانىڭ بەلبەۋىنەن تاپانشالارىن سۋىرىپ، اۋزىنا تىستەگەن قىلىشىن جۇلىپ الدى.
كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن جەكپە-جەك — قارۋسىز ادام مەن شالاجانسار ادامنىڭ دۋەلى باستالدى.
شالاجانسار ادام جەڭۋگە ءتيىس سياقتى ەدى. رادۋبتى استىندا ارانىن اشقان تەرەڭ شىڭىراۋعا لىقسىتىپ جىبەرۋگە جالعىز وق تا جەتەتىن. ءبىراق سەرجانتتىڭ باعىنا قاراي، ەكى تاپانشانى ءبىر قولىنا ۇستاپ تۇرعان قىسقى ءانشى ەكەۋىن بىردەي اتا الماي، قىلىش جۇمساۋعا ءماجبۇر بولدى. رادۋبتىڭ يىعىنا قىلىشپەن ءبىر سەرمەدى. ول رادۋبتى جارادار ەتتى دە، سونىسىمەن ونى اجالدان ساقتاپ قالدى.
قارۋدان ايرىلسا دا كۇش-قايراتىن جويماعان رادۋب جارالانعانىن سەزگەن دە جوق (ايتپاقشى، قىلىش سۇيەگىنە وتە قويماپتى). ول ىلگەرى ۇمتىلىپ، تور شىبىقتارىن قولىنان قويا بەردى دە، امبرازۋراعا سەكىرىپ ءمىندى. وسى جەردە ول قىلىشتى لاقتىرىپ ۇلگىرىپ، ەندى ءار قولىنا ءبىر تاپانشادان ۇستاپ تۇرعان قىسقى انشىمەن بەتپە-بەت ۇشىراستى. اناۋ تىزەرلەي تۇرىپ رادۋبتى قاق ماڭدايدان كوزدەدى، ءبىراق ءالى كەتكەن قولى دىرىلدەپ، شۇرىپپەنى باسا الار ەمەس. رادۋب قارق-قارق كۇلدى.
— اپ-بالەم، ۇسقىنسىز سۇمىراي! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى ول — تەگى، بەتتىڭ ورنىنان شيكى ەت كورىپ، مەنى شوشىپ كەتەدى دەپ ويلايسىڭ عوي، شاماسى، ءا؟
قىسقى ءانشى ونى ءالى كوزدەپ تۇر ەدى.
— وعىمىز ءسانىڭدى مىقتاپ كەلتىرگەن ەكەن، سابازىم-اي، — دەپ ءسوزىن دوعارار ەمەس رادۋب. — ات، ەندى، ات، كوگەرشىنىم، ءبىر قۇماردان شىق!
تاپانشا تارس ەتتى. وق رادۋبتىڭ باسىن جاناي ءوتىپ، جارتى قۇلاعىن جۇلىپ كەتتى. قىسقى ءانشى ەكىنشى تاپانشانى كوتەرە بەرگەندە، رادۋب كوزدەۋگە مۇرشاسىن كەلتىرمەدى.
— جەتەر ەندى! — دەپ ساڭق ەتتى ول — ەندى قالعان قۇلاعىمدى جۇلدىرا الماسپىن. ونسىز دا مەنى ەكى رەت جارالادىڭ، ەندىگى كەزەك مەنىكى شىعار.
رادۋب وعان تاپ بەرىپ، شىنتاعىنان قاعىپ قالعاندا، تاپانشا جوعارى اتىلدى دا، قولىمەن ونىڭ ۋاتىلعان جاق سۇيەگىن مىتىپ-مىتىپ جىبەردى.
قىسقى ءانشى ىشقىنا ويباي ساپ، ەسىنەن تانىپ قالدى. رادۋب ۇستىنەن اتتاپ ءوتتى.
— ال ەندى مەنىڭ تالابىمدى ءبىلىپ قويعىن، — دەدى ول، — ورنىڭنان تىرپ ەتپەي جاتا بەر، جارىمجان. ساسپاي-اق قوي، جانىڭدى الىپ جاتپايمىن، مۇنداي ەرمەككە ۋاقىتىم جوق. جانىڭ باردا جورعالاي بەرەسىڭ بە الدە جاھاننامعا اتتاناسىڭ با — ول جاعىن ءوزىڭ ءبىل ءبارىبىر ءتۇبى ساۋداڭ ءبىتتى. كيۋرەڭنىڭ قانداي ساندىراققا ۇيرەتكەنىن بىلەسىڭ عوي. ول دۇنيەگە اتتانا بەر، مۇجىق نەمە!
سونى ايتىپ، ول ىلگەرى قاراي زالعا ۇمتىلدى.
—ويباي-اۋ، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز عوي مۇندا! — دەپ وپىندى ول.
قىسقى ءانشى زار قاعا ىڭىرسىپ جاتىر. رادۋب وعان بۇرىلا قارادى.
— ماعان ىستەگەن جاقسىلىعىڭ بولسىن، ازامات، جاپ اۋزىڭدى. سەنىڭ ىسىڭە مەن ارالاسپاي-اق تۇرمىن عوي. ەندەشە، سەن دە ماعان كەسەل جاساماعىن.
ول ولگەلى جاتقان ادامعا قاراعان كۇيى جەلكەسىن قاسىپ قويدى.
— مۇنىڭ ءبارى جاقسى-اۋ، ءبىراق ەندى نە ىستەمەكپىن؟ — دەپ كۇڭكىلدەدى وز-وزىنەن. — مىناۋ ماقۇلىقتىڭ كەسىرىنەن قارۋسىز قالدىم. قاپ، ەكى وعىمدى ۇرلاپ اكەتكەنىن قاراشى. ونىڭ ۇستىنە قارعىس اتقان اششى ءتۇتىن كوزدى اشىتىپ بارادى، ايعايلاماساڭ — ويبايلا، مەيلىڭ.
ول قان شىپشىپ تۇرعان قۇلاعىنا اڭداۋسىز ءتيىپ كەتىپ، و — ھو دەپ تاڭىرقاي ءتۇستى دە، بۇرىنعىسىنشا كۇڭكىلدەي بەردى.
— ايتكەنمەن، تۋىس، قۇلاعىمدى شەبەر-اق ساندەپسىڭ! قۇلاعىمدى جۇلىپ، باسقا ەش جەرىمە تيمەگەنىنە دە شۇكىر. قۇلاق دەگەنىڭ — بەتتىڭ عانا ءسانى. مىنە، يىعىمدى دا سىدىرىپ كەتىپسىڭ، ول دا تۇك ەمەس. مەن سەنى كەشىرەمىن: ولسەڭ — ومىرە قاپ، ميعۇلا.
ول قۇلاق تۇرە تىنا قالدى. تومەنگى زال تارس-تۇرس اتىستان تىتىرەپ تۇر ەكەن. ۇرىس قىزعان ۇستىنە قىزا تۇسۋدە.
— ءتاپ-تاۋىر توبەلەسىپ جاتىر-اۋ، ءا؟ — دەپ كۇبىرلەدى رادۋب. — "جاساسىن كورول!" دەپ باقىرۋلارىن قاراشى وزدەرىنىڭ! شىنىن ايتۋ كەرەك، ساربازدارشا ولە بىلەدى ەكەن.
وسى ەكى ارادا ونىڭ اياعى ەدەندە جاتقان ءوز قىلىشىنا ءتيىپ كەتتى. ونى جەردەن كوتەرىپ الىپ، ەندى قوزعالماي جاتقاڭ، بالكىم، ەندىگى ءولىپ تە قالعان قىسقى انشىگە بۇرىلىپ، سويلەپ قويا بەردى.
— نە ىستەگەنىمدى كورىپ قويعىن، ورمان شايتانى! مەن ويلاعان ىسكە قىلىشتىڭ تۇك قاجەتى جوق. مەن ونى جاي عانا، داعدى بويىنشا قولىما العانمىن. ماعان تاپانشا كەرەك ەدى. ونسىز ونىڭ نە قاجەتى بار ەندى؟ قايتسە دە الباستى باسقىر ەكەنسىڭ ءوزىڭ! ەندى نە ىستەدىم؟ تاپانشاسىز قالۋ — قولسىز قالعانمەن بىردەي عوي.
ول جان-جاعىن باعدارلاپ الۋ ءۇشىن، قاراڭعىلىققا كوز ۇيرەتە، بولمە ىشىندە بىرنەشە قادام جاسادى. كەنەت ول بولمەنىڭ قاق ورتاسىندا دىڭگەك جانىندا تۇرعان ۇزىن ۇستەلدىڭ سۇلباسىن كورىپ قالدى، ۇستەل ۇستىندە قاراڭعىدا جىلتىراپ ەمىس-ەمىس ءبىر زاتتار جاتىر. ول قولىمەن ۇستاپ كوردى. ءبۇل تاپانشالار، كارابيندەر، مۋشكەتتەر ەكەن — قاتارلاسا جاتقان اتقىش قارۋ-جاراقتىڭ تۇتاس ءبىر قويماسى دەرلىك. مۇنىڭ ءوزى قورشاۋداعىلاردىڭ ەكىنشى زالدى قورعاۋ ءۇشىن ساقتاپ قويعان قارۋ-جاراعى بولاتىن.
— مىناۋ تۇتاس ءبىر قويما عوي! — دەپ ءماز بولىپ، رادۋب قارۋ-جاراققا تۇرا ۇمتىلدى.
ول قاس قاققانشا قاھارلى جاۋىنگەر بولىپ الدى.
ەسىك ايقارا اشىق تۇرعاندىقتان، تومەنگى جانە جوعارعى قاباتتارعا باراتىن ساتىعا شىعار جەر كورىنىپ تۇرعان. ساتى ۇستىندە قارۋ-جاراق ءۇيۋلى جاتقان ءدال ۇستەل تۇسىندا ەدى. رادۋب قىلىشىن تاستاي ساپ، ءار قولىنا قوس اۋىز تاپانشادان الىپ، بىردەن تومەن قاراتا، قۋالاما ساتىنىڭ ون بويىمەن تارس ەتكىزدى؛ كەيىن ءىرى بىتىرامەن وقتالعان مۋشكەتتەردەن اتا باستادى. مۋشكەتتەن اتىلعان ون بەس شاعىن وق كارتەچتەي ەسەر ەتتى. سونان سوڭ رادۋب:
— جاساسىن پاريج! — دەپ ايقاي سالدى قاھارلانا. ءسويتتى دە، ول ەكىنشى مۋشكەتتى شاپ بەرىپ، ۇڭعىسىن ساتىعا كوزدەي اڭىسىن اڭدۋعا كىرىستى.
تومەنگى زالدا اۋىزبەن ايتىپ جەتكىسىز دۇربەلەڭ باستالدى. مۇنداي تۇتقيىل جايتتەر قورعانىستىڭ ءارقاشان بەرەكەسىن قاشىرادى.
رادۋب اتقان ءۇش وقتىڭ ەكەۋى زايا كەتپەدى: ونىڭ ءبىرى اعايىندى پيكان-بۋانىڭ ۇلكەنىن، ەكىنشىسى گۋسار دەگەن لاقاپ اتپەن ءمالىم بولعان دە-كەلەندى مۇرتتاي ۇشىردى.
—ولار جوعارىدا! — دەپ ايعايلادى ماركيز.
ءىس تاعدىرىن وسى ايعاي شەشتى. بارريكادا كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قاڭىراپ قالدى: ونى قورعاۋشىلار ءبىر توپ ۇرىككەن قۇستاي ساتىعا لاپ بەردى. ماركيز جۇگىرىپ بارا جاتقانداردى جىگەرلەندىرىپ قويادى.
— تەز، تەز! — دەپ ايعايلايدى ول — ەندى بار ەرلىك سولاردىڭ قولىنا تۇسپەۋدە. ءۇشىنشى قاباتقا جۇگىرىڭدەر: ءبىز ولاردى سوندا قارسى الامىز.
ول بارريكادادان ەڭ سوڭىنان كەتتى دە، ءبۇل ونى اجالدان امان ساقتاپ قالدى.
رادۋب ەكىنشى قاباتتا ساتى استىندا، شۇرىپپەسى قايىرۋلى مۋشكەتتى كوزدەي ۇستاپ، جۇگىرىپ بارا جاتقانداردى اندىپ ءتۇر. ساتىنىڭ قايىرىلىسىنان شىعا كەلگەن العاشقى ەكى-ۇش ادام قاق جۇرەكتەن وق ءتيىپ، سەسپەي قاتتى. ولاردىڭ اراسىندا ماركيز بولسا، ول دا ولەتىن. قالعاندارى رادۋب قولىنداعى قارۋىن جاڭارتقانشا ءوتىپ كەتتى. ماركيز بارىنەن سوڭ ءارى بارىنەن اقىرىن ءوتتى. ەكىنشى قاباتتى دۇشپان يەمدەنىپ الدى دەپ كامىل سەنگەن ولار كىدىرمەستەن، رادۋبتىڭ جانىنان ءۇشىنشى قاباتقا، اينالى زالعا، تەمىر قاباتى بار، تۇتانعىش بىلتەنىڭ ۇشى جاتقان بولمەگە جۇگىرە ءوتتى. مۇندا ولار نە بەرىلۋگە، نە ولۋگە ءتيىس بولاتىن.
ساتىدان ەستىلگەن تارس-تۇرس مىلتىق داۋسىنا قورشاۋداعىلاردان كەم تاڭدانباعان گوۆەن ويدا-جوقتا كەلىپ جەتكەن بۇل كومەكتىڭ سىرىن بىلمەستەن، ءتىپتى مۇنى ويلاپ جاتپاستان، باستالعان دۇربەلەڭدى پايدالانىپ قالدى. ول سوڭىنا ىلەسكەن ادامدارمەن بىرگە بارريكادادان سەكىرىپ ءوتىپ، دۇشپاندى وكشەلەي، ەكىنشى قاباتقا باسىپ كىردى. مۇندا ولار رادۋبتىڭ ۇستىنەن شىقتى.
رادۋب كومانديرگە ىزەت بەردى.
— بايانداۋعا رۇقسات ەتىڭىز، كوماندير، مۇندا وق اتقان مەن، — دەدى ول — مەن ءسىزدىڭ دولدە قالاي جارلىق ەتكەنىڭىزدى ەسىمە الدىم دا، سول ءسىز ىستەگەندى قايتالاپ، دۇشپاننىڭ تۋ سىرتىنان شىقتىم.
— جاقسى شاكىرت ەكەنسىز! — دەپ گوۆەن جىميىپ.
قاراڭعىدا ءبىراز بولساڭ، كوز ۇيرەنىپ، تۇندە ۇشاتىن قۇستىڭ كوزىندەي كورە باستايدى. گوۆەن رادۋبتىڭ ءۇستى-باسى قان ەكەنىن بايقاپ قالدى.
— جولداس-اۋ، جارالانىپ قالىپسىز عوي!
— ونى قايتەسىز، كوماندير. ءبىر قۇلاقتىڭ كەمدىگى نە، ارتىعى نە — ءبارىبىر ەمەس پە؟ وعان قوسا مەن قىلىشپەن دە جارالاندىم، ءبىراق ول دا وقا ەمەس. ورماندى كەسسە، جاڭقا ۇشپاي ما، ءتايىرى. ءارى ۇستىمدەگى جالعىز ءوز قانىم عانا ەمەس.
رادۋب باسىپ العان ەكىنشى قاباتتىڭ زالىندا ايالداما جاسالدى. قولشام اكەلىندى. سيمۋردەن دە كەلدى، ءسويتىپ، كەڭەس باستالدى. ويلاسار جايت بارشىلىق ەدى. قورشاۋشىلار قورشاۋداعىلاردىڭ قۇپياسىنان بەيحابار بولاتىن: الدىڭعىلار سوڭعىلاردىڭ زاريادى ابدەن ازايىپ، ءوق-دارى قورىنىڭ تۇگەسىلۋگە قالعانىن بىلمەيتىن. ءۇشىنشى قابات سولاردىڭ سوڭعى تىرەگى ەدى، سوندىقتان ساتىنىڭ استىنا مينا قويىلعان دەپ توپشىلاۋعا بولاتىن.
ءبىر نارسە عانا داۋسىز ەدى: دۇشپان قاشىپ كەتە المايدى. ازىرگە ءتىرى قالعاندارى قۇلىپتاۋلى وتىرعانمەن بىردەي. لانتەناك تۇزاققا ءتۇستى.
وسىعان كوز كامىل جەتكەندىكتەن، اسىقپاۋعا، ويلانۋعا، قالىپتاسقان جاعدايدان شىعار ەڭ جاقسى جول تابۋ ءۇشىن ءبىراۋىق مۇرسا الۋعا بولاتىن. شتۋرم كولونناسى ونسىز دا تىم كوپ ادامنان ولىدەي ايرىلدى. اقىرعى ساتتە، مەيلىنشە از قۇربان بولۋ ءۇشىن مۇمكىن نارسەنىڭ ءبارىن ىستەۋ كەرەك. باتىل ءۇردىس شابۋىل قىرۋار قاۋىپ-قاتەرگە بايلانىستى. ولاردىڭ قورشاۋشىلاردى ورشەلەنە وق جاۋدىرۋمەن قارسى الاتىنىن الدىن الا جورامالداۋعا بولاتىن.
ءسويتىپ، ۇرىس ءبىر ءسات توقتاتىلدى. مۇنارانىڭ تومەنگى جانە ەكىنشى قاباتتارىن يەمدەنىپ، قورشاۋشىلار شابۋىلدى قايتا باستاۋ ءۇشىن كوماندا عانا كۇتىپ جاتتى. گوۆەن مەن سيمۋردەن ءالى كەڭەسۋمەن بولدى. رادۋب وسى كەڭەسكە قاتىسىپ، تىم-تىرىس وتىرا بەردى.
اقىرى ول قولىن كۇن قاعارىنا اپارىپ، گوۆەنگە جۇرەكسىنە ءتىل قاتتى:
— كوماندير...
— نەمەنە، رادۋب؟
— ناگراداعا لايىق ەڭبەك ەتتىم بە؟
— ارينە. قالاۋىڭدى ايت.
— ماعان ءبىرىنشى بولىپ جوعارى كوتەرىلۋگە رۇقسات ەتسەڭىز.
وعان رۇقسات ەتپەۋ مۇمكىن ەمەس-تى. ءبىراق ول رۇقساتسىز دا سەبەپ تاباتىن.
XI. ساۋداسى بىتكەندەر
ەكىنشى قاباتتا كەڭەس بولىپ جاتقاندا، ءۇشىنشى قاباتتا اسىعىس-ۇسىگىس بارريكادا ورناتىلىپ جاتتى. تابىس تاسىتسا، ساتسىزدىك اشىندىرادى. مۇنارانىڭ ەكى قاباتى اقىرعى كۇرەستە بىر-بىرىمەن جۇلقىسۋعا دايىندالىپ جاتتى. جوعارىدا — جانتالاس، سابىرلى، سالقىن، تۇنەرىڭكى جانتالاس.
قورشاۋداعىلار ءۇمىت شەگى — وزدەرىنىڭ اقىرعى تىرەگىنە جەتىسىمەن، اۋەلى، كىرەبەرىستى بارريكادالاۋعا كىرىستى. ەسىكتى جابۋدىڭ قاجەتى جوق-تى: ودان دا ساتىعا بىردەڭەلەردى ءۇيىپ تاستاعان ارتىق. مۇندايدا ارا-اراسىنان قاراپ، وق اتۋعا بولاتىن كەدەرگى تۇيىق بوگەتتەن الدەقايدا ءتيىمدى.
يمانۋس جاققان جانە اينالاسىندا سۇر بىلتەنىڭ ۇشى جاتقان الاۋ بولمە ىشىنە جارىق ءتۇسىرىپ ءتۇر. بۇرىشتا دىراۋ زىلدەي ەمەن ساندىق؛ مۇنداي ساندىقتارعا جىلجىمالى جاشىكتەرى بار كومود ويلاپ تابىلماستان بۇرىن كويلەك-كونشەك پەن كيىم سالاتىن.
تاپ وسى ساندىقتى تىكەسىنەن قويىپ، ساتىعا شىعار جەردى بوگەپ تاستادى. ول ەسىك جاقتاۋىنىڭ كەڭدىگىنە ءدال كەلىپ، كىرەبەرىستى تارس بىتەدى.
كۇمبەز استىندا ءبىر ادام عانا سىياتىنداي كىشكەنتاي بوس ورىن قالدى. بۇل وتە قولايلى ەدى، نەگە دەسەڭىز، شابۋىلشىلاردى بىر-بىرلەپ سۇلاتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن. دۇشپاننىڭ مۇنداي تاۋەكەلگە بارۋى ەكىتالاي-دى.
ءسويتىپ، كىرەبەرىس مىقتاپ بەكىتىلدى. ءبۇل ۋاقىتشا كىدىرىس بولاتىن. قورشاۋداعىلار ءوز كۇشىن ەسەپتەي باستادى.
ولاردا ون توعىز ادامنان جەتەۋى عانا، ونىڭ ىشىندە يمانۋس ءتىرى قالعان ەكەن. ونى مەن ماركيزدەن باسقالارى تۇگەلدەي جارالانعان. وزگەلەرى ولگەن.
وق-دارىلەرى تۇگەسىلە جازداپتى، وقشانتايلارى بوساپ قالعان. پاتروندارىن قايتا ساناپ شىقتى: جەتى ادامعا بار-جوعى تورت وق.
ولارعا ەندىگى قالعانى ءولۋ عانا. ولار ۇڭىرەيگەن شىڭىراۋ ۇستىنەن ءتونىپ تۇرعان تىك جارعا تىقسىرىلعان. قۇردىمعا قۇلاماي، امان قالۋ مۇمكىن ەمەستەي.
سول ەكى ارادا شابۋىل قايتا باستالدى. ول مۇقيات جۇرگىزىلىپ، قيمىل دالدەپ جاسالدى. قورشاۋشىلاردىڭ ساتىمەن كوتەرىلىپ، مىلتىق دۇمىمەن ءار باسقىشتى تەكسەرىپ كەلە جاتقانى ەستىلىپ تۇردى.
قاشار جەر قالمادى. كىتاپحانا ارقىلى ما؟ جوق، قىرات ۇستىندە قامالعا باعىشتالعان وقتاۋلى التى زەڭبىرەك ءتۇر. ۇستىڭگى بولمەلەر ارقىلى ما؟ ونىڭ قاجەتى نە؟ جوعارعى قاباتتان توبەگە شىعۋعا عانا بولادى. ال توبەدەن — شىڭىراۋعا باسىڭمەن تومەن قۇلدىراۋدان باسقا جول جوق.
بۇكىل باندادان جەتى ادام عانا امان قالعان. ولار قۇتىلىستىڭ جوق ەكەنىن، قاماۋدا قالعانىن، وزدەرىن قورعاپ كەلگەن قالىڭ قابىرعا ەندى ولاردى جاۋعا ۇستاپ بەرىپ تۇرعانىن ءتۇسىندى.
ءالى قولعا تۇسە قويماسا دا، وزدەرىن تۇتقىنبىز دەپ سەزىندى.
— دوستارىم، شارۋا ءبىتتى، — دەدى ماركيز. سونان سوڭ ءبىراز ۇندەمەي وتىرىپ:
— وسى ساتتەن باستاپ گران-فرانكەر قايتادان اببات تيۋرمو بولادى، — دەپ قوسا ايتتى.
ءبارى قولدارىنا تاسپيىق ۇستاپ، جۇرەلەي وتىردى. مىلتىق ءدۇمىنىڭ باسقىشتاردى تارسىلداتقان داۋسى جاقىنداي ءتۇستى.
باس سۇيەگىنە وق ءتيىپ، ءبىر جاق تەرىسىن شاشىمەن جۇلىپ اكەتكەن، ءۇستى-باسىن قان جۋعان گران-فرانكەر كرەست ۇستاعان وڭ قولىن جوعارى كوتەردى. شىن مانىندە دىنگە سەنبەيتىن ماركيز دە تىزەرلەي وتىردى.
— ءارقايسىسى كۇناسىن داۋىستاپ، موينىنا السىن، — دەدى گران-فرانكەر. — مونسەنور، ايتا بەرىڭىز.
ماركيز جاۋاپ قايىردى:
— مەن جۇرتتى قىرىپ-جويدىم.
— مەن جۇرتتى قىرىپ-جويدىم، — دەپ قايتالادى وعان ىلەسە قالعاندارىنىڭ ءبارى.
گران-فرانكەر ولاردى كرەسىمەن جەبەپ:
— اۋليە ۇشتىك ءۇشىن كۇنالارىڭدى كەشەمىن. جاھاننامنان جاي تاپسىن جاندارىڭ، — دەپ سارنادى.
— ءاۋمين! — دەدى التى داۋىس. ماركيز تۇرەگەلدى.
— ال ەندى ولەر كەز جەتتى، — دەدى ول
— ولتىرەتىن كەز دە جەتتى، — دەدى يمانۋس.
كىرەبەرىستى بوگەپ تۇرعان ساندىق مىلتىق ءدۇمىنىڭ سوققىسىنا شىداماي، شاتىناپ، سىنا باستادى.
— ءتاڭىرىنى ويلاڭدار، — دەدى اببات. — ەندى بۇل فانيدەن اۋلاقسىڭدار.
— ءيا، ءبىز مولدامىز،— دەدى ماركيز.
ءبارى باسىن ءيىپ، شوقىنا باستادى. ماركيز بەن اببات قانا تۇرعان كۇيى قوزعالمادى. ءبارىنىڭ كوزى شالا جۇمۋلى: اۋليە اكەي دۇعا وقىپ تۇر، شارۋالار دا دۇعا وقىپ تۇر، ماركيز وي ۇستىندە. بالعامەن ۇرعانداي تارسىلداتا سوققى ءتيىپ جاتقان ءنىلدى ساندىق جانازا شاقىرعانداي ءۇن شىعارادى.
كەنەتتەن دۇعا وقىپ جاتقانداردىڭ ارت جاعىنان جاپ-جاس، سەرگەك داۋىس ساڭق ەتتى:
— ايتقان جوق پا ەدىم سىزگە، مونسەنور!
جۇرتتىڭ ءبارى تاڭىرقاي جالت بۇرىلدى.
قابىرعادان قۇپيا جول اشىلدى. قاسىنداعى تاستارعا نىعىزداي قالانعان، ءبىراق ولارعا سەمەنتپەن بەكىتىلمەگەن تومەنگى جانە جوعارى جاعىندا ەكى تەمىر قۇرساۋى بار ءبىر تاس وسىنەن اينالدى دا، قابىرعادان وڭ جانە سول جاقتان كەڭدىگى ەكى كىسى وتە الارلىقتاي ەكى ساڭىلاۋ اشىلدى. ويدا-جوقتا اشىلعان ءبۇل ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان قۋالاما ساتىنىڭ ۇستىڭگى باسقىشتارى كورىنىپ ءتۇر. وندا ءبىر ادام ءتۇر ەكەن. ماركيز گالمالونى تاني كەتتى.
XII. قۇتقارۋشى
— بۇل سەنبىسىڭ، گالمالو؟
— مەن عوي، مونسەنور. ءسىز ەندى اينالمالى تاستاردىڭ بولاتىنىن جانە بۇل بولمەدە جاسىرىن جول بار ەكەنىن كورىپ تۇرسىز عوي، ءا؟ قۇدايعا مىڭ دا ءبىر شۇكىر، كەشىكپەدىم، ءبىراق اسىققانىڭىز دۇرىس. ون مينۋتتان سوڭ ءقاۋىپسىز جەردەن، ورمان ىشىنەن ءبىر-اق شىعاسىز...
— قۇتىلىپ كەتىڭىز، مونسەنور! — دەپ شۋ ەتە قالدى جۇرتتىڭ ءبارى ءبىراۋىزدان.
— الدىمەن سىزدەر شىعىڭىزدار، — دەپ جاۋاپ قايتاردى ماركيز.
— ءسىز ءبىرىنشى بولۋعا ءتيىسسىز، مونسەنور، — دەدى اببات تيۋرمو.
— مەن ەڭ سوڭىنان شىعامىن. — وسىنى ايتتى دا، ماركيز جىگەرلى داۋىسپەن ءسوزىن سوزا ءتۇستى: — پەيىل سالعاستىرىپ كەرەگى نە؟ ءىلتيپاتتاسىپ جاتۋدى جاعداي كوتەرمەيدى: تەزدەتىپ، امان-ەسەن قۇتىلۋلارىڭا بۇيىرامىن. تەز-تەز! ورايدان قاپى قالماڭىزدار... راحمەت، گالمالو.
— مونسەنور، — دەپ اببات ماركيزگە بۇرىلدى، — دەمەك، ءبىز قوشتاسامىز دا؟
— تومەندە مە؟ ارينە قوشتاسامىز. تەك بىر-بىرلەپ قانا قاشۋعا بولادى.
— بىزگە جينالاتىن ورىن بەلگىلەيسىز بە، مونسەنور؟
— البەتتە. ورمان ىشىندەگى الاڭقايدا، گوۆەندەر تاسىنىڭ جانىندا. ول جەردى بىلەتىن شىعارسىزدار؟
— بىلەمىز.
— ەرتەڭ تۇستە مەن سوندا بولامىن. جۇرە الاتىندارىڭ تۇگەل كەلىڭىزدەر.
— كەلەمىز.
— سونان سوڭ جاڭادان سوعىس باستايمىز.
ونىڭ بەر جاعىندا گالمالو اينالمالى تاستى ورنىنا قانشالىقتى وڭاي قويۋعا بولاتىنىن تەكسەرمەك بولىپ، اياعىمەن نۇقىپ قالىپ ەدى، تاس ەندى تىرپ ەتپەي قاتتى دا قالدى.
— مونسەنور، تەزدەتىڭىز، — دەدى ول — تاس بولار ەمەس، ورنىنان قوزعاي الار ءتۇرىم جوق. جولدى اشۋىن اشسام دا، قايتىپ جابا الار ەمەسپىن.
شىنىندا دا، اينالمالى تاس كوپتەن قاراپ، بوس تۇرعاندىقتان بىلىككە جابىسىپ قالعان، قوزعاۋعا ءتىپتى كونەر ەمەس.
— مەن سوڭىڭىزدان جولدى جاۋىپ كەتپەكشى ەدىم. سوندا كوكتەر ەشكىمدى تابا الماي، ەشتەڭەگە تۇسىنبەي، دال بولاتىن، — دەدى گالمالو. — اتتەڭ، قارعىس اتقىر تاستىڭ قاسارىسىپ قالعانى. ەندى اۋزى اشىق تۇرعان جاسىرىن جولدى كورىپ، سوڭىڭىزدان قۋعىن سالۋلارى مۇمكىن. ەش كىدىرۋگە بولمايدى. تەزىرەك كەتكەيسىز.
يمانۋس گالمالو يىعىنا قولىن سالدى.
— بۇل جولمەن ورمانعا شىعۋعا قانشا ۋاقىت كەرەك، دوستىم؟
— ارالارىڭدا اۋىر جارالىلار جوق پا؟ — دەپ سۇرادى ونان گالمالو.
— جوق، — دەپ جاۋاپ قاتتى يمانۋس. — ەندەشە، شيرەك ساعات-اق جەتكىلىكتى.
— دەمەك، — دەدى يمانۋس، — ەگەر دۇشپان مۇندا شيرەك ساعاتتان سوڭ باسىپ كىرسە، وندا...
— قۋعىن سالۋلارىنا بولادى: ولار ءبىزدى قۋىپ جەتە المايدى.
— ءبىراق قاراۋىمىزدا شيرەك ساعات تا جوق قوي، قىرسىق شالعاندا.
— بەس مينۋتتان سوڭ ولار وسىندا بولادى. مىناۋ ەسكى ساندىق كوپكە شىدامايدى: مىلتىق دۇمىمەن بىرنەشە نۇقىعان سوڭ بىت-شىتى شىعادى... شيرەك ساعات! سوندا ولاردى شيرەك ساعاتقا كىم كىدىرتپەك؟
— مەن! — دەدى يمانۋس.
— سەن بە، گۋان لە-بريۋان؟
— ءيا، مەن، مونسەنور. تىڭداڭىز. سىزدەردىڭ التاۋىڭىزدىڭ بەسەۋى جارالانعان. ال ماعان سىزات تا تۇسكەن جوق.
— ماعان دا، — دەدى ماركيز.
— ءسىز باستىقسىز، مونسەنور، ال مەن جاي سولداتپىن. مۇنىڭ ايىرماسى بارشىلىق.
— ءيا، ونىڭ راس، ءارقايسىمىزدىڭ ءوز بورىشىمىز بار.
— جوق، مونسەنور، گالمالو ەكەۋىمىزدىڭ ءبىر عانا قاسيەتتى بورىشىمىز بار، ول — ءسىزدى قۇتقارۋ. وسى جەرگە كەلگەندە يمانۋس قالعاندارىنا بۇرىلدى. — جولداستار! دۇشپاندى كىدىرتىپ، قۋعىندى مۇمكىندىگىنشە كەشىكتىرۋىمىز كەرەك. تىڭداڭدار. مەن ساۋ-سالەمەتپىن، بار كۇشىمدى ساقتاپ قالدىم، ءبىر تامشى قان توككەن جوقپىن. جارالانعان دا ەمەسپىن، دەمەك، وزگەلەردەن ۇزاق جاعالاسا الامىن. ءبارىڭ دە كەتىڭدەر، تەك ماعان قارۋلارىڭدى قالدىرعايسىڭدار: اتقان وعىم زايا كەتپەس. دۇشپاندى كەم دەگەندە جارتى ساعات كىدىرتەرىم كامىل وقتاۋلى تاپانشالارىڭ قانشا؟
— تورتەۋ.
— مىنا جەرگە، ەدەنگە قويىڭدار. ءبارى سونىڭ ايتقانىن ىستەدى.
— جاقسى. مەن قالدىم. ولار شەر تارقاتىسار ادامىن تابادى. ال ەندى تەزىرەك تايعايسىڭدار!
كەتىپ بارا جاتقاندار يمانۋسپەن شالا-پۇلا قول الىسىپ، قوشتاستى.
— تەز كورىسكەنشە! — دەدى وعان ماركيز.
— جوق، مونسەنور. تەز ارادا كورىسە قويماسپىز، تەگى، مۇنان ماعان ءتىرى شىعۋ بولماس.
ءبارى ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى تار ساتىمەن تومەن باستادى: جارالىلاردى العا وتكىزىپ جىبەردى.
الدىڭعىلار ءتۇسىپ بارا جاتقاندا ماركيز قالتاسىنداعى قويىن كىتاپشاسىنان قارىنداش الدى دا، ەندى ورنىنان قوزعالماي، جاسىرىن جولدىڭ بەتىن اشىق قالدىرعان اينالمالى تاسقا بىرنەشە ءسوزدى نىعارلاپ جازدى.
— جۇرە بەرىڭىز، مونسەنور، ەندىگى ءبارى كەتتى، — دەدى گالمالو ساتىمەن ءتۇسىپ كەلە جاتىپ.
ماركيز ونىڭ سوڭىنا ەردى. يمانۋس جالعىز قالدى.
XIII. جەندەت
يمانۋس بولمەنىڭ تاس ەدەنىندە جاتقان وقتاۋلى تورت تاپانشانى بىر-بىردەن ەكى قولىنا الىپ، ساندىق بوگەپ تۇرعان ساتىعا شىعار جەرگە ءبىر بۇيىرلەپ جاقىندادى.
قورشاۋشىلار، تەگى جارىلىس سياقتى وقىس جايتقا نەمەسە الدىن الا ادەيى قامدانىلىپ قويعان اپاتتاردىڭ بىرىنە، جەڭىلگەندەرمەن بىرگە جەڭىمپازداردى دا جەر جاستاندىرار اپاتتاردىڭ بىرىنە ۇرىنۋدان قورىقتى. العاشقى شابۋىل قانشالىقتى ءۇردىس باستالسا، ەكىنشى شابۋىل دا سونشالىقتى ىجداعاتتى ءارى ساقتىقپەن جۇرگىزىلدى. شابۋىلشىلار كىرەبەرىستى بوگەپ تۇرعان بارريكادانى بىردەن جويا المادى، بالكىم، ويتكىسى كەلمەگەن دە شىعار. ولار مىلتىق دۇمىمەن ساندىقتىڭ ءتۇبىن سىندىردى دا، قاقپاعىن نايزامەن شۇرق تەسىپ، بولمەگە تاۋەكەلدەپ باسىپ كىرمەستەن بۇرىن وسى تەسىكتەردەن ىشتە نە بولىپ جاتقانىن انىقتاپ كورۋگە تىرىستى.
ولاردىڭ ساتىنى جارىق ەتكەن قولشامدارىنىڭ ساۋلەسى ىشكە ءتۇسىپ تۇرعان. سوندا يمانۋس وسىنداي ءبىر تەسىكتەن بىرەۋدىڭ سىعالاپ تۇرعانىن بايقاپ قالدى. ول ىلە-شالا تاپانشا ۇڭعىسىن سوعان جالت بۇرىپ، شۇرىپپەنى باسىپ قالدى. تارس ەتىپ وق اتىلدى دا، يمانۋس بىرەۋدىڭ وكىرگەن داۋسىن ەستىپ، ءماز بولدى. وق تەسىكتەن سىعالاعان سولداتتىڭ كوزىنەن ءتيىپ، باسىنان كوكتەي ءوتىپ، اناۋ ساتىعا ەتپەتىنەن سۇلاپ ءتۇستى.
سول ەكى ارادا قورشاۋشىلار ەدەننىڭ تاپ ىرگەسىنەن ساندىق قاقپاعىن سىندىرىپ، ەكى جەردەن وق اتۋعا قولايلى ەداۋىر ساڭىلاۋ جاسادى. يمانۋس داپ-دايىن وسى ەكى اتىس ۇياسىنىڭ ءبىرىن پايدالانىپ قالدى: ول ساڭىلاۋعا قولىن تىعىپ جىبەرىپ، ساتى ۇستىندە توپىرلاعان سولداتتارعا ەكىنشى تاپانشادان باس-كوزگە قاراماي اتىپ جىبەردى. وق سەرپىلە سوقسا كەرەك، ويتكەنى جارالانعان ءۇش-تورت ادامنىڭ ويبايلاعان داۋسى شىقتى. سونان سوڭ ساتى ۇستىندە سۇمدىق دۇربەلەڭ باستالىپ، قاشىپ بارا جاتقانداردىڭ اياق تىرسىلى ەستىلدى.
يمانۋس وعى اتىلعان تاپانشالارىن بىلاي لاقتىرىپ تاستاپ، باسقا ەكەۋىن الدى دا، ەكى قولىنا دايىنداي ۇستاپ، ساڭىلاۋدان سىعالاپ قارادى.
ول اتقان وعىنىڭ ويداعىداي ەسەر ەتكەنىن كوزىمەن كورىپ، ماسايراپ قالدى. دۇشپان ساتىنى تازالاي تايىپ تۇرىپتى. جوعارىدان قۋالاما ساتىنىڭ بۇرىلىسىنا دەيىن العاشقى ءۇش-تورت باسقىش كورىنىپ ءتۇر، ءارى ونىڭ ۇستىندە جان تاسىلىمدە الاس ۇرىپ، جارالىلار جاتىر. يمانۋس تاعى دا كۇتە باستادى. "قايتسە دە ۋاقىت ۇتتىم عوي"، — دەپ ويلادى ول. كەنەتتەن ول باسقىشتارمەن بىرەۋدىڭ ەڭبەكتەپ كەلە جاتقانىن، ال تومەنىرەكتە، بۇرىلىستان، بىرەۋدىڭ باسى قىلتيىپ تۇرعانىن كورىپ قالدى. ول وسى باستى كوزدەي اتىپ جىبەردى. بىرەۋ شىڭعىرا، تومەن دومالاپ ءتۇستى. يمانۋس ەڭبەكتەپ كەلە جاتقان ادامدى اتىپ تۇسىرمەك بولىپ، وقتاۋلى اقىرعى تاپانشاسىن سول قولىنان وڭ قولىنا الدى. ءبىراق وسى ساتتە ول ءىشى ۋداي اشىپ كەتكەنىن سەزىپ، ءوزى دە باج ەتتى. قارنى قارس جارىلعان ەكەن. ۋىسىنا قىلىش ۇستاعان بىرەۋدىڭ قولى، ساتىمەن ەڭبەكتەپ كەلە جاتقان ادامنىڭ قولى — ساندىق قاقپاعىنداعى ەكىنشى ءبىر ساڭىلاۋدان يمانۋستىڭ ىشىنە قىلىشىن بويلاتا سۇعىپ جىبەردى.
جارا جانتۇرشىگەرلىك ەدى: ىشەك-قارىن اقتارىلىپ ءتۇستى.
يمانۋس قۇلامادى. ول تەك ءتىسىن قايراي "قاپ، اتتەگەن-اي!" دەپ كۇبىرلەدى دە، تەڭسەلە باسىپ، تەمىر ەسىك قاسىندا جانىپ تۇرعان الاۋعا سۇيرەتىلە جەتىپ، ەدەنگە تاپانشاسىن قويدى دا، قابىرعادان الاۋدى الىپ، اقتارىلىپ جاتقان ىشەك-قارنىن سول قولىمەن ۇستاي، وڭ قولىمەن الاۋدى ەڭكەيتە، تۇتانعىش بىلتەگە وت قويدى.
بىلتە لاپ ەتتى. سول كەزدە يمانۋس الاۋدى تاستاپ جىبەردى دە، ول ەدەن ۇستىندە جانا باستادى. سونان سوڭ يمانۋس قايتادان تاپانشاسىنا جارماستى. ءبىراق ەندى قايتىپ تۇرەگەلە المايدى؛ ول ەدەنگە سىلق قۇلاپ، شىنتاقتاي كوتەرىلىپ، جانىپ جاتقان بىلتەنى اقىرعى دەمىمەن ۇرلەي باستادى.
جالىن بىلتەنى بويلاي جۇگىرىپ، تەمىر ەسىكتىڭ استىنا ءوتىپ، كوپىر ۇستىندەگى قامالعا جەتتى.
سوندا ءوزىنىڭ پاسىق نيەتىنىڭ ىسكە اسقانىن كورىپ، قىلمىسىن وسىنىڭ الدىندا عانا ىستەگەن سابازدىعىنان بەتەر ماقتان تۇتا، ءوزىن جاڭا عانا باتىر عىپ كورسەتكەن، ەندى قاراپايىم قانىشەرگە اينالعان بۇل ادام، وسىناۋ ءولىمشى حالدەگى كىسى، كۇلىمسىرەگەندەي بولدى.
— ولار ەندى مەنى ۇمىتا قويماس! — سىبىرلادى ول — مەن ءوز پەرزەنتىمىز — تامپلدە قاپاستا جاتقان كورولىمىز ءۇشىن ولاردىڭ بالالارىنان كەك الدىم.
XIV. يمانۋس تا قۇتىلىپ بارادى
وسى مەزەتتە ساتىر-سۇتىر داۋىس شىقتى: كۇشتى ەكپىنمەن يتەرىلگەن ساندىق ەسىك راماسىنان توڭكەرىلە ۇشىپ ءتۇستى دە، بولمەگە قىلىش ۇستاعان بىرەۋ ەنتەلەي كىردى.
— بۇل مەن، رادۋبپىن! كىم ماعان قارسى — شىعىڭدار، كانە! كۇتە-كۇتە كۇتەشەگىم ۇزىلەتىن بولدى. ەكى ءولىم جوق. سوڭىمنان جولداستارىم كەلە جاتىر ما، جوق، پا، ماعان ءبارىبىر، سەندەردەن جالعىز ءوزىم دە قورىقپايمىن. بىرەۋدىڭ قارنىن جارىپ تا ۇلگەردىم. ەندى مەن بارشاڭدى جەكپە-جەككە شاقىرىپ تۇرمىن. نەشەۋسىڭدەر مۇندا؟
راسىندا دا، ءبۇل رادۋب بولاتىن. ول جالعىز ەدى. يمانۋس ساتى ۇستىندە توپالاڭ سالعان سوڭ گوۆەن الدەقانداي جاڭا توسقاۋىلدىڭ بولارىنان سەسكەندى دە، ادامدارىن شاقىرىپ الىپ، تاعى دا سيمۋردەنمەن اقىلداسا باستادى.
رادۋب تابالدىرىقتا جالاڭ قىلىش ۇستاعان كۇيى، ءوشىپ بارا جاتقان الاۋ مۇلدە جارىق بەرمەي تۇرعاندىقتان، الاكولەڭكە جەردەن قايتالاپ ايتتى:
— نەشەۋسىڭدەر دەيمىن! شىعىڭدار بەرمەن!
ول جاۋاپ الا الماي، بولمە ىشىنە اتتادى. وشكەلى تۇرعان الاۋ وسى ساتتە جارقىراي لاپ ەتتى دە، بولمە ءىشىن تۇگەلدەي جاپ-جارىق قىلىپ جىبەردى. رادۋب قابىرعاعا تۇتىلعان كىشكەنتاي اينالاردىڭ ءبىرىن بايقاپ قالدى. سوعان جاقىنداپ، قۇلاعى جۇلىنعان، قان-قان جۇزىنە قاراپ تۇرىپ:
— قايتكەنمەن، ءسانىمدى كەلتىرگەن-اق ەكەن-اۋ! — دەپ كۇڭكىلدەدى.
تەك سول كەزدە عانا ول توڭىرەگىنە قاراپ، بولمەنىڭ بوس ەكەنىن كورىپ، قاتتى تاڭىرقادى.
— ءيا، مۇندا ءتىرى جان جوق قوي! — دەپ داۋسىن كوتەرە سويلەدى ول.
كەنەت ول قابىرعاداعى ساڭىلاۋ مەن جاسىرىن ساتىنى بايقاپ قالدى.
— ءا، تۇسىنىكتى! زىتقان ەكەن عوي تۇگەل.. جولداستار، مۇندا كەلىڭدەر! ءبارىڭ كەلىڭدەر! ولار مۇندا جوق! قاشىپ كەتىپتى، سىتىلىپ بەرىپتى، مالعۇندار! مىناۋ جەكسۇرىن ەسكى مۇنارانىڭ قابىرعاسىندا ەكى تەسىك بار ەكەن — سولار زىتىپ كەتكەن تەسىكتى تاپتىم... قانداي ايلاشىل ەدى، وڭباعاندار! ءىبىلىستىڭ ءوزى جەلەپ-جەبەپ ءجۇر مە دەرسىڭ. تايلى-تۇياعى قالماي ءبارى زىتىپتى!...
كۇتپەگەن جەردەن تاپانشا تارس ەتتى دە، وق رادۋبتىڭ شىنتاعىن جالاپ، قابىرعاعا بارىپ ءتيدى.
— ە-ھە! مۇندا بىرەۋ بار ەكەن عوي! ماعان مۇنداي ءىلتيپات كورسەتكەن كىم بولدى ەكەن، بىلۋگە بولار ما؟
— مەن! — دەپ جاۋاپ قاتتى بىرەۋدىڭ داۋسى.
رادۋب موينىن سوزىپ، قاراڭعىدا ەدەن ۇستىندە جاتقان قۇر سۇلدەردى كوردى. ءبۇل سۇلدەر ءبىر كەزدەگى يمانۋس بولاتىن.
— قولعا ءتۇستىڭ بە، بالەم! — دەپ اقىرىپ قالدى رادۋب. — قالعاندارى قاشىپ كەتىپتى، ءبىراق سەن ويتە الماسسىڭ ەندى.
— سولاي ما؟- دەدى يمانۋس.
رادۋب وعان قارسى ءجۇردى.
— ءاي، جامباسىڭ سىڭعىر، كىمسىڭ ءوزىڭ؟
— مەن جامباستاپ جاتقانمەن تىك تۇرعاندارعا تۇكىرمەيمىن دە!
— وڭ قولىڭداعى نە؟
— تاپانشا.
— سول قولىڭداعى شە؟
— ىشەك-قارنىم.
— مەن سەنى تۇتقىنعا الامىن.
— الىپ كور.
سونى ايتتى دا، يمانۋس جانىپ تۇرعان الاۋدى اقىرعى رەت ۇرلەپ قالىپ، ءجانتاسىلىم ەتتى.
بىرنەشە مينۋتتان سوڭ گوۆەن مەن باسقالارى تۇگەلدەي زالعا كىردى. ولار قابىرعاداعى اۋزى اشىق جولدى كوردى، ونى و جاق، بۇ جاعىنان قارادى - ساتى سايعا شىعادى ەكەن. قورشاۋداعىلاردىڭ وسى جولمەن قاشىپ كەتكەنىنە ينەنىڭ جاسۋىنداي دا كۇمان قالمادى. يمانۋستى قوزعاپ كورىپ ەدى، ءولىپ قالىپتى. گوۆەن قولىنداعى قولشامىمەن اينالمالى تاسقا كەلدى. ءبۇل تاس تۋرالى ول نەشە ءتۇرلى اڭگىمەنى بۇرىن دە ەستىگەن، ءبىراق باسقالار سياقتى ول دا مۇنىڭ ءبارىن جاي اڭىز دەپ سانايتىن. ول تاستى اينالا قاراپ تۇرىپ، وعان قارىنداشپەن بىردەڭە جازىلعانىن كوردى. شامدى جازۋعا جاقىنداتا ۇستاپ، مىنانى وقىپ شىقتى:
— "كورىسكەنشە، ۆيكونت مىرزا.
— لانتەناك".
گوۆەننىڭ قاسىنا گەشان كەلدى. تەگى، قۋعىن سالۋدان پايدا جوق ەدى: قاشقىندار كەتكەننەن بەرى كوپ ۋاقىت ءوتىپتى، سوندىقتان ولار ەندىگى الىستا بولاتىن. ولاردى قۋىپ جەتۋگە ەشبىر مۇمكىندىك جوق، بۇكىل ەل: بۇتا-تال، ساي-سالا، جىڭعىل ورمان، تۇرعىندار — ءبار-بارى سولاردىڭ جاعىندا. فۋجەر ورمانى تۇتاس توسقاۋىل.. نە ىستەۋ كەرەك؟ ءبارىن قايتا باستاۋعا تۋرا كەلمەك. گوۆەن مەن گەشان قينالا وكىنىپ، بولاشاققا جوسپار قۇرىستى. سيمۋردەن ءلام-ميم دەمەستەن، تۇنەرگەن كۇيى تىڭداپ تۇرا بەردى.
— گەشان، ايتپاقشى، قۇتقارما ساتى قايدا؟ — دەپ سۇرادى گوۆەن.
— ساتىنى اكەلگەن جوق، كوماندير.
— قالايشا؟ ءبىز كۇزەت ەرتكەن جۇك اربانى كورىپ ەدىك قوي.
— ونىمەن اكەلىنگەن بولماي شىقتى.
— ەندى نە ەكەن؟
— گيلوتينا، — دەدى سيمۋردەن.
XV. كىلتتى ساعاتپەن بىرگە قالتاعا سالماعان ءجون
ماركيز دە-لانتەناك جاۋلارى ويلاعانداي الىستا ەمەس-تۇعىن. سوندا دا ول مۇلدە ءقاۋىپسىز جەردە ەدى، ويتكەنى ونى تابۋعا بولمايتىن.
ول گالمالوعا ىلەسە شىققان.
ولار باسقا قاشقىندارعا ەرىپ، ءتۇسىپ كەلە جاتقان جاسىرىن ساتى ور ىشىندە كوپىر ارقالىعىنىڭ ءدال استىندا كۇمبەزدەنگەن تار وتكەل بولىپ بىتەتىن. ول ءبىر شەتى ورعا شىعىپ، ەكىنشى شەتى ورمانعا تىرەلەتىن تەرەڭ دە شىرعالاڭ، تابيعي جىراعا اپاراتىن. بۇل جىلعاعا ءشوپ پەن بۇتانىڭ قالىڭ وسكەنى سونشا، ول توسىن كوزدەن مۇلدە تاسا بولاتىن: وندا جاسىرىنعان ادامدى تاۋىپ الۋ مۇمكىن ەمەس-تى. قاشقىن ورمانعا دەيىن بىرنەشە قادام جەردى ەڭبەكتەپ وتۋگە ءتيىس، سوندا ول جاۋ قولىنا تۇسپەيتىن.
كۇمبەزدەنگەن وتكەلدەن شىعا بەرىس تىكەنەك بۇتامەن جاقسى قالقالانىپ تۇرعاندىقتان، قۇرىلىسشىلار ونى قانداي دا ءبىر باسقاشا تاسىلمەن كولەگەيلەپ جاتۋدى ارتىق ساناسا كەرەك.
ەندى ماركيزگە ورمانعا جاسىرىنۋ عانا قالدى. وعان كوستيۋمىن وزگەرتۋگە اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى جوق-تى. ول برەتانعا كەلىسىمەن قانداي كوستيۋممەن جۇرسە دە مىرزا كۇيىندە قالامىن دەپ پايىمداپ، شارۋا كويلەگىن شەشپەي قويعان. ول ساپىسىن پورتۋپەياسىمەن بىرگە اعىتىپ، بۇتا اراسىنا لاقتىرۋمەن عانا شەكتەلدى.
گالمالومەن ەكەۋى جىلعاعا شىققاندا وندا قاشقىنداردان ەشكىم جوق ەكەن.
— بايقاپ تۇرسام، تارلاندار تايىپ تۇرۋعا اسىققان ءتارىزدى-اۋ، — دەپ تۇسپالداي سويلەدى گالمالو.
— سەنىڭ دە سولاي ەتۋىڭە اقىل قوسامىن، — دەدى وعان ماركيز.
— ءسىز ماعان ءوزىڭىزدى جالعىز تاستاپ كەتۋگە بۇيىرماقسىز با، مونسەنور؟
— البەتتە. بىر-بىرلەپ قانا قۇتىلۋعا بولادى دەدىم عوي. ءبىر ادام وتەتىن جەردەن ەكى ادام، بالكىم، وتە الماي جۇرەر. ەكەۋلەپ جۇرسەك، جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارىپ الارمىز. سەنىڭ كەسىرىڭنەن مەنى، مەنىڭ كەسىرىمنەن سەنى ۇستاپ الۋلارى مۇمكىن.
— مونسەنورعا ءبۇل ءوڭىر جاقسى تانىس پا؟
— تانىس بولعاندا قانداي!
ال جينالار ورىن شە؟ بۇرىنعى شەشىمىڭىزدى وزگەرتكەن جوقسىز با؟ سول گوۆەندەر تاسىنىڭ قاسىندا عوي؟
— ءيا، ەرتەڭ تال تۇستە.
— مەن كەلەمىن. ءبارىمىز دە كەلەمىز. — گالمالو ۇندەمەي قالدى دا، جۇلىپ العانداي باسقا سارىنمەن سويلەي جونەلدى. — اتتەگەن-اي، مونسەنور، ەسىڭىزدە مە، ەكەۋمىز اشىق تەڭىزدە بولعاندا ءسىزدى قوجايىنىم ەكەنىڭىزدى بىلمەستەن ولتىرمەك بولدىم-اۋ، ءا؟ ال ءسىز عوي مۇنى ماعان ايتا الاتىن ەدىڭىز، ءبىراق ايتپادىڭىز... قانداي تاماشا ادام ەدىڭىز؟
— ءيا، انگليا، ءبىر عانا انگليا، — دەپ كۇبىرلەدى ماركيز. — باسقا جول جوق. ەكى اپتادان سوڭ اعىلشىندار فرانسيادا بولۋعا ءتيىس.
— مەن مونسەنورگە ءالى ەسەپ بەرىپ ۇلگەرمەپپىن عوي، — دەدى گالمالو. — تاپسىرمالارىڭىزدى تۇگەل ورىندادىم.
— بۇل جايىندا ەرتەڭ سويلەسەرمىز.
— قۇپ بولادى. ەرتەڭگە دەيىن قوش-ساۋ بولىڭىز، مونسەنور.
— توقتاي تۇر. سەن، بالكىم، اش شىعارسىڭ؟
— اش بول سام، اش تا شىعارمىن، مونسەنور. كەشىگىپ قالام با دەپ قورىققانىم سونشا، بۇگىن تاماق ىشكەن-ىشپەگەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن.
ماركيز قالتاسىنان ءبىر تاقتا شوكولاد الىپ، ەكىگە ءبولدى دە، ءبىر جارتىسىن گالمالوعا بەرىپ، ەكىنشى جارتىسىن ءوزى جەي باستادى.
— ۇمىتا كورمەڭىز، مونسەنور: وڭ جاقتا — ور، سول جاقتا — ورمانعا شىعاتىن جول، — دەدى گالمالو.
— جاقسى. ەندى قوش، بارا بەر.
گالمالو ەكى ايتتىرمادى. ءبىر مينۋتتان سوڭ ول قاراڭعىلىققا سۇڭگىپ، جوق بولدى. جان-جاققا ىسىرىلعان بۇتاق سىبدىرى عانا ەستىلىپ تۇردى، سونان سوڭ تىم-تىرىس بولا قالدى. بىرنەشە سەكۋند وتپەي-اق ونىڭ باسقان ءىزىن ەشكىم تابا المايتىن. جەر-جەرىن جىرا-ساي قازعىلاپ تاستاعان نۋ توعاي جاپقان برەتاننىڭ بۇل جاعى — ورماندى بولىگىنىڭ قاشقىندارعا وسىنشاما قولايلى باسپانا سانالاتىنى دا ءتىپتى تەگىن ەمەس. مۇندا ادام كوزدەن بىرتە-بىرتە تاسالانباي، لەزدە عايىپ بولاتىن. تاپ وسىنداي ءىز شالدىرماس قالىڭ جىنىس ۇنەمى سىتىلىپ كەتىپ جۇرگەن ۆاندەيا الدىندا، جىم-جىلاس جوق بولىپ، جۇرتتىڭ زارە-قۇتىن قاشىرىپ كەلگەن وسىناۋ دۇشپان الدىندا اسكەرلەرىمىزدى تالاي رەت كىدىرتىپ، تۇساپ تاستايتىن.
ماركيز كەتۋگە اسىقپادى. ول جاڭا عانا قان ءيىسىن يىسكەپ، سوڭعى ەكى ساعات ىشىندە قىرۋار جايتتى باستان كەشكەن سوڭ ساف اۋامەن ەركىن دەم الىپ، قۋانىشتى تولقۋ سەزىمگە بولەندى.
ءوزىن قۇرىدىم دەپ ساناي وتىرىپ، قۇتىلىپ كەتۋ، مولانىڭ شەتىنە تاياپ بارىپ، قاننەن-قاپەرسىز جايباراقات حالگە كەلۋ، اجالدان امان قالىپ، ومىرگە قايتا ورالۋ — بۇل ءتىپتى لانتەناك سىندى ادام ءۇشىن دە جۇيكە قوزعارلىق نارسە ەدى. ءبىراق ول بويىن بيلەگەن تولقۋ سەزىمىن تەز باستى.
ول قالتاسىنان ساعاتىن الىپ، ءتىلىن قوڭىراۋعا تۋرالادى. ساعات نەبارى ون ءبىر رەت سىڭعىرلاپ، ونى قاتتى تاڭىرقاتتى. دەمەك، ساعات سەگىزدە باستالعان قورشاۋ ونعا تاياۋ ءبىتىپتى. وسىناۋ ۇرەيلى وقيعالاردىڭ ءبارى تەك بولعانى ءجۇز جيىرما مينۋتقا سوزىلىپتى-اۋ.
شىنىن ايتساق، بۇعان كەرىسىنشە باسقا نارسەگە: وسىناۋ ات توبەلىندەي از عانا توپتىڭ تۇتاس ارمياعا قارسى وسىنشاما ۇزاق تايتالاسقانىنا تاڭدانعان ءجون بولاتىن. ەگەر وسى تۇرعىدان قاراساق، ون توعىز ادامنىڭ تورت مىڭ ادامعا قارسى ءبۇل كۇرەسى قىسقا بولدى دەۋدىڭ رەتى جوق-اق.
ماركيز اقىرى كەتەر ۋاقىتى بولعانىن ەسىنە الدى. گالمالو ەندىگى الىستا بولاتىن جانە مۇنان بىلاي ايالداۋدىڭ ءجونى جوق-تى. ول ساعاتىن بۇرىننان جاتقان قالتاسىنان باسقا قالتاسىنا سالدى، ويتكەنى العاشقى قالتاسىندا قامالدى قاراپ شىققان سوڭ وزىنە يمانۋس بەرگەن تەمىر ەسىكتىڭ كىلتى جاتقانىن بايقادى، كىلتتىڭ ساعات اينەگىن سىندىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن ەدى. ول العا بىرنەشە اتتاپ، سولعا، ورمان جاققا بۇرىلا بەرگەندە كەنەت وعان توبەسىندە تۇتاسقان جاپىراق اراسىنان سىرتتان ءبىرتۇرلى جارىق تۇسكەندەي بولدى. ول ارتىنا قاراپ، ەندى قىزعىلت اسپان اياسىنان ايقىن اڭعارىلىپ تۇرعان قالىڭ بۇتاق اراسىنان، وت ىشىنەن الاۋ كوردى. سولاي قاراي بۇرىلا بەرىپ، ۇستىنە جارىق تۇسە قالسا، ءوزىنىڭ كوزگە وڭاي ىلىگەرىن ويلاپ، تەز ىركىلدى: ەشبىر قاجەتسىز ءوزىن قاۋىپ-قاتەرگە بايلاۋدىڭ ءجونى جوق-تۇعىن. سوندا ول وزىنە تاعى دا گالمالو نۇسقاعان باعىتپەن كەتتى.
ول بۇتاق تاساسىنان كورىنبەي، ورمانعا جاقىنداي بەرە، كەنەت ۇستىنەن، ءسىرا، ورعا ويىسقان جاردىڭ ءدال جيەگىنەن شىققانداي وزەك ورتەر ءبىر داۋىس ەستىلدى.
ول باسىن كوتەرىپ، توقتاي قالدى.
بەسىنشى كىتاپ
حايۋان تۇرپاتىنداعى ادام
I. تابىلدى دا قايتا جوعالدى
ميشەل فلەشار باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ التىن شاپاعىنا شومىلعان مۇنارانى كورگەندە ودان ءالى جارتى ميلياداي جەردە ەدى، ءبىراق ءبۇل ونى قايمىقتىرا المادى. ايەلدەر ءالسىز بولسا دا، انالار ءالدى. ميشەل فلەشار العان بەتىمەن جۇرە بەردى.
كۇن باتتى. ىمىرت جابىلىپ، ۇزاماي قاراڭعى ءتۇستى. ول جولشىباي اۋلاقتاعى ءبىر قوڭىراۋ مۇناراسىندا ساعاتتىڭ سەگىز رەت، سونان سوڭ توعىز رەت سوققانىن ەستىدى. كەي كەزدەرى ول توقتاي قالىپ، مۇنارا جاقتان ءتۇننىڭ كومەسكى اۋەنىمەن ۇلاسا تالىقسي جەتكەن كۇمبىرلەگەن قوڭىراۋ داۋسىنا قۇلاق تىگەدى.
ول قانتالاعان اياعىمەن وي-شۇڭقىردى، يتمۇرىن تىكەنەگىن باسىپ، العا قاراي ەنتەلەي بەردى. شالعايداعى مۇنارانىڭ اتىس ۇيالارىنان جىلتىلداعان جارىقتى بەتكە ۇستاي ءجۇردى.
ميشەل فلەشار كەلە جاتقان جالپاق قىراتتا بۇتا مەن شالعىن قاۋلاي وسكەن. توڭىرەكتە اعاش تا، باسپانا دا كوزگە تۇسپەيدى. قىرات ەلەۋسىز تاۋعا ورمەلەيتىن دە، الدىڭعى جاقتان، الىستان، جۇلدىز جايىلعان كوكجيەكتەن ۇپ-ۇزىن ءتۇپ-تۇزۋ ءبىر سىزاتپەن اجىراپ كەتەتىن. ميشەلدىڭ قارسى الدىندا ءوزىن مەنمۇندالاپ شاقىرعان مۇنارا بولماسا، ونىڭ ءبۇل اسۋدان وتەر-وتپەسى ەكىتالاي ەدى. الگى مۇنارا بىرتە-بىرتە زورايا ءتۇستى.
مۇناراداعى كومەسكى تارتقان جارىق پەن كۇمبىرلەگەن قوڭىراۋ-ساعات داۋسىنا اۋىق-اۋىق تاس قاراڭعىلىق پەن مەڭىرەۋ تىنىشتىق ۇلاسىپ، زار يلەگەن بايعۇس انانىڭ ۇرەيىن ابدەن ۇشىردى.
ويدا-جوقتا ءبارى دە جىم-جىرت بولدى: جارىق ءوشىپ، دىبىس تىنا قالدى. اينالا قۇلاققا ۇرعان تاناداي، مىلقاۋ سايابىر تاپتى.
وسى كەزدە ميشەل فلەشار قىرات شەتىنە جەتىپ ەدى. ونىڭ اياق استىندا op جاتتى، ءتۇبى كۇلگىن ءتۇن قاراڭعىلىعىنا كومىلگەن. ول شەتكەرەكتە ءورى ءسال جوعارىدا دوڭعالاق ۇستىندە قاراڭداعان قايداعى ءبىر سورايعان زاتتاردىڭ ءتىزىلىپ تۇرعانىن كوردى (بۇل رەسپۋبليكاشىل باتارەيانىڭ زەڭبىرەكتەرى ەدى)؛ ال ونىڭ تاپ قارسىسىندا وسى باتارەيانىڭ جانىپ تۇرعان بىلتەلەرىنەن ءالسىز جارىق تۇسكەن تۇنجىراڭقى ءارى قاراۋىتقان شومبال قامال زاۋلىمدەنەدى. قامال استىندا بيىك ارقالىقتارعا ورناتىلعان كوپىر بار-دى، سول كوپىر مەن قامالدىڭ ار جاعىندا، سولارعا جابىسا قالقيعان ءبىر دوڭگەلەك ءۇي تۇر. مۇنىڭ ءوزى بايعۇس انا ىزدەۋ سالا، ارىپ-اشىپ، وسىنشاما ميليا جەر ءجۇرىپ كەلگەن مۇنارا بولاتىن.
مۇنارا تەرەزەلەرىنەن الدەكىمدەردىڭ كولەڭكەسى ەربەڭدەيدى جانە ەستىلىپ تۇرعان گۋ-گۋ داۋىسقا قاراعاندا، ىشىندە كوپ ادام بارعا ۇقسايدى.
ميشەل فلەشار جاردىڭ ءدال جيەگىندە، كوپىرگە جاقىن تۇرعانى سونداي، قولىن سوزسا جەتەتىندەي. ونى كوپىر مەن قامالدان ءبولىپ تۇرعان تەرەڭ ور عانا.
بۇل جەردە قانشا تۇرىپ قالعانىن ءوزى دە بىلمەيدى. تاعى بوگەت، تاعى كەدەرگى!.. اياق استىندا قارا ماقپالدانىپ جاتقان مىناۋ وردان ءقايتىپ وتپەك؟ مىناۋ نەتكەن قامال؟ نەلىكتەن وسىنشاما تۇنجىر؟ ىشىندە نە بولىپ جاتىر؟ تۋرگ ەمەس پە وسى؟ زارىعا كۇتتىرگەن بۋالدىر ۇمىتتەن باسى اينالىپ كەتكەندەي بولدى. ءبۇل سەزىمدە ءبىر سۇمدىقتى توسقان سەكەم دە، كول-كوسىر قۋانىش تا بار ەدى.
اينالا كوز سالا، تىڭ تىڭداپ تۇرا بەردى.
كۇتپەگەن جەردەن كوپىر مەن قامال كوز الدىنان عايىپ بوپ كەتە باردى. ەكى ارادا قالىڭ بۇلت قاپتاي شوگىپ، ول اششى تۇتىننەن كوزىن جۇمدى. كوزىن قايتا اشقاندا توڭىرەگىندە ەندى ءتۇن ەمەس، جاپ-جارىق كۇندىز ەدى، ءبىراق كۇن كوزى ەمەس، ىزعارلى سۋىت ساۋلە جايناپ تۇردى. ودان قارعا ادىم جەردە لاپىلداپ ءورت شىعا باستادى.
وت بىرەسە سىرتقا ورمەلەپ، بىرەسە تۇتىنگە كومىلىپ، نايزاعايشا الدە اجداھاشا جۇيتكىپ، مىڭ بۇرالا سۋماڭ قاعادى.
ۇيتقىپ تۇرعان كومەي سياقتى اشىق تەرەزەدەن جالىن ءتىلى سۇيرەڭدەيدى.
ميشەل فلەشار بۇعان تاڭ قالىپ، تاڭىرقاي قاراپ، وسى كورىپ تۇرعانىمنىڭ ءبارى ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە دەپ، وز-وزىنەن سۇراعانداي. ەندى نە ىستەمەك؟ قاشپاق پا؟ قالماق پا؟
جەل ەكپىنى ءبىر ءسات ءتۇتىن پەردەنى قاق ايىرىپ، جالاڭاشتانىپ قالعان ىزبارلى قامال تۇتاسىمەن، ءوزىنىڭ كوپىرىمەن، قامالىمەن جانە ءورتتىڭ التىن زەرى شاشاقتاعان سامالاداي جارىق، سۇستى مۇناراسىمەن قوسا الگى جارىقتا كوز الدىنان سىلاڭ ەتتى. وسىناۋ سۋىت ساۋلە تۇسكەندە ميشەل فلەشار ءبارىن تاپتىشتەي كورىپ الدى.
كوپىر ۇستىندە تۇرعان قامالدىڭ تومەنگى قاباتى جانىپ جاتىر. ودان بيىكتە ءالى جالىن شارپي قويماعان جوعارعى ەكى قاباتى وت ورانعان سەبەت ىشىندە تۇرعانداي قارايىپ كورىنەدى. ميشەل فلەشار تۇرعان وردىڭ جيەگىنەن جالىن ءتۇتىندى جاۋىپ كەتكەن ساتتەردە بولمەنىڭ ءىشىن كورۋگە بولاتىن. تەرەزەلەردىڭ ءبارى اشىپ تاستالعان.
ەكىنشى قاباتتىڭ ۇلكەن تەرەزەلەرىنەن قابىرعانىڭ ون بويىندا تۇرعان كىتاپ تولى اينەك شكافتار كورىنەدى، ال ءبىر تەرەزەنىڭ الدىندا، ەدەندە ۇلكەن ۇياعا نە كىشكەنتاي اڭنىڭ شاقاسىنا ۇقساس بىردەڭە شوقيىپ جاتىر. ءبۇل شوقى ميشەلگە ءتىپتى قيمىلداپ قوياتىنداي كورىندى.
ول شۇقشيا قارادى. ءبۇل نە بولۋى مۇمكىن؟ "بالكىم، شىنىندا دا ءتىرى جان شىعار؟" دەگەن وي كەلدى وعان. تۇلا بويى قالشىلداپ كەتتى: دەم الماستان كۇنى بويى ءجۇرىپ، تاڭەرتەڭنەن ءنار تاتپاعان سوڭ ابدەن قالجىراپ، دىڭكەسى قۇرىعان. ول ساندىراقتاي باستاعانىن سەزدى دە، وز-وزىنە سەنبەدى. سوندا دا بولسا ءۇيدىڭ جانىپ جاتقان بولىگىنىڭ ءدال ۇستىندەگى بولمەدە پاركەت ۇستىندە قاراۋىتقان بەيمالىم زاتتان كوزىن اكەتە المادى.
كەنەت وت، سانا بىتكەندەي، قىزىل تىلدەرىنىڭ ءبىرىن سۋماڭ ەتكىزدى دە، ميشەل فلەشار قاراپ تۇرعان قامالدىڭ فاسادىن جاپقان قۋراعان شىرماۋىق بۇتاعىن جالاپ ءوتتى. جالىن جاڭا قورەك تاۋىپ، تارپا باس سالدى. ول شىرماۋىقتىڭ جەلبىرشەكتەرىن ۋىستاي ءبۇرىپ، ساباقتى بويلاي زىتا جونەلدى. اپ-ساتتە ۇستىڭگى قاباتقا جەتىپ، جوعارىدان ەكىنشى قاباتتىڭ ءىشىن جاپ-جارىق ەتتى. جارىق ەدەن ۇستىندە بۇيىعىپ، قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتقان ءۇش بوبەككە نۇرىن شاشتى. ۇشەۋى بىر-بىرىنە تىعىلا ءتۇسىپ، اياق-قولدارى شاتىسىپ، جايباراقات ۇيىقتاپ جاتىر. سۇيكىمدى ءۇش بالدىرعان كوزدەرى جۇمۋلى، تۇسىندە كۇلىمسىرەپ قويادى.
شەشەسى بالالارىن تاني كەتتى. اۋزىنان جان ۇشىرا ايعاي شىقتى — مۇنىڭ ءوزى انانىڭ اۋزىنان شىعار ءتىل جەتكىسىز قاسىرەت بۋعان ايعاي ەدى.
ميشەل فلەشاردىڭ اۋزىنان ەرىكسىز شىققان ايعاي شىنىندا ايعايدان گورى ۇلىعان داۋىسقا ۇقساپ كەتتى.
ماركيز دە-لانتەناكتىڭ ەستىگەنى دە وسى داۋىس-تى.
بىزگە ءمالىم، ول كىلت توقتادى.
ءبۇل كەزدە ول ءوزىن گالمالو الىپ شىققان جاسىرىن جول مەن وردىڭ ەكى ارالىعىندا بولاتىن. توبەدە ۇيىسقان بۇتاق اراسىنان وتقا بولەنگەن كوپىر مەن ءورت جالىنى الاۋ تۇسىرگەن مۇنارا كورىنىپ تۇر. ول انىعىراق كورمەك بولىپ بۇتاقتى ىسىرىپ جىبەردى. جوعارىدا، جار قاباقتا، وردىڭ ارعى بەتىندە جانىپ جاتقان قامالدىڭ تاپ قارسى الدىندا ۇستىنە وت جارىعى تۇسكەن، ءجۇزىن ۇرەي بيلەپ، ورعا ەڭكەيىپ تۇرعان ايەلدى كوردى. ايعايلاعان، تەگى، وسى ايەل بولسا كەرەك.
ۇستى-ۇستىنە قارعىس جاۋدىرعان بەت-اۋزى، كەسكىن-كەلبەتى قايعى مەن كەكتى ىزا تانىتقانداي. جاس بۇلاعان كوزى ۇشقىن اتىپ، جانارىمەن جانعان ورتكە جالبارىنا، ءومىر وتە، سەس كورسەتە قاراپ ءتۇر.
ماركيز تىڭداي قالدى. وعان جوعارىدان ايعاي دا، ويباي دا، وكسىك تە كەسەكتەي جاۋىپ جاتىر: وعان قۇيقا شاشتى شىمىرلاتار بىردەڭە ەستىلىپ ءتۇر — مۇنىڭ ءوزى سوزدەن گورى زارعا ۇقساڭقىرايتىن:
— و، جاساعان! بالاپاندارىم! ءبۇل مەنىڭ بالالارىم عوي. كومەكتەسىڭدەر! ورتەندى عوي ەندى! ورتەندى عوي! مالعۇنسىڭدار ما وزدەرىڭ، كىمسىڭدەر؟ بۇل جەردە شىنىمەن ەشكىم جوق پا؟.. بالالارىم ورتەندى-اۋ... و، توبا، ءبۇل نەتكەن سۇمدىق! جورجەتتا! بالاقايلارىم مەنىڭ. گرو-الەن، رەنە-جان!.. ۋا، قۋ قۇداي، نە بوپ بارادى ءوزى؟
بالالارىمدى كىم مۇندا قاماعان؟ وزدەرى ءالى ۇيىقتاپ جاتىر، قۇلىندارىم-اي... ويپىرىم-اي، جىنداناتىن بولدىم عوي... جوق، جوق، ولار جانىپ كەتپەيدى، مۇمكىن ەمەس مۇنىسى! كومەكتەسىڭدەر!
سول ەكى ارادا مۇنارا مەن قىراتتا ادام ايتىپ جەتكىزگىسىز ابىگەر بولىپ جاتتى. ءورت باستالعانىن كورىپ، بۇكىل لاگەر جينالا قالدى. جاڭا عانا كارتەچپەن ىستەس بولعان قورشاۋشىلارعا ەندى ورتپەن كۇرەسۋگە تۋرا كەلدى. گوۆەن، سيمۋردەن جانە گەشان اسىعىس بۇيرىق بەرىپ جاتتى. ءبىراق ءبۇل ارادا نە ىستەرسىڭ؟ نەمەن كومەكتەسەرسىڭ؟ ور ىشىندە اعىپ جاتقان تايىز باستاۋدان بىرنەشە شەلەك سۋ الا دا المايسىڭ. جاپپاي ابىگەرلىك پەن ۇرەي كۇشەيە ءتۇستى. زارەسى ۇشقان جۇزدەرى قۇپ-قۋ، ورتكە دارمەنسىز قاراپ تۇرعان ادامدار جار باسىنا قاپتاپ كەتتى.
كورىنىس راسىندا دا ۇرەيلى ەدى. جالىن تومەننەن تۇتانعان شىرماۋىقتى بويلاي ۇستىڭگى قاباتقا زۋلاپ جەتتى. وندا سابان تولى شاتىر ىشىندە، ول قىرۋار قورەككە كەزىگىپ، سۇعاناقتانا باس سالدى. ەندى شاتىر تۇگەل جانىپ جاتتى. وت بيلەپ، وت ماز-مەيرام بولدى. جالىننىڭ جەلىككەنى قورقىنىشتى. وسىناۋ الاۋدى الدەكىم قاساقانا، زالىمدىقپەن ۇرلەپ، ءورشىتىپ تۇرعانداي. كارىن شاشقان يمانۋستىڭ ءوزى قۇيىنداعان وت ۇشقىنىنداي الاسۇرىپ، ءولىم سەپكىش جەبىر وتشا تىرشىلىك كەشىپ جۇرگەندەي. حايۋان ىسپەتتەس بۇل ادامنىڭ سۇمپايى جانى تانىنەن اجىراپ، ءورت بوپ شالقىپ جۇرگەن سەكىلدى. كىتاپحانا بار ورتاڭعى قاباتتى ءورت ءولى شالا قويعان جوق. ونىڭ وت ورانار ءساتىن بيىك توبە مەن قالىڭ قابىرعا كىدىرتە تۇسكەندەي. ءبىراق بۇل ءسات تە تاياپ قالدى: سۋماڭداعان قىزىل ءتىل ونى جوعارى-تومەننەن جالاي باستادى. تومەندە — لاۆا بالقىعان قازان، جوعارىدا — لاپىلداعان الاۋ: شاعىر جانسا، كىتاپحانا قىپ-قىزىل شوق استىندا قالعالى تۇر؛ ەدەن جانسا، ءبارى قايناپ جاتقان قازان ءىشى قوپارىلىپ تۇسپەك.
رەنە-جان، گرو-الەن جانە جورجەتتا ءالى ويانعان جوق: ولار بالالىق شاققا ءتان بەيقام، شىرت ۇيقىدا جاتىر. بىرەسە كىتاپحانا تەرەزەسىن جالاپ كەتىپ، بىرەسە ونى اشىق قالدىرىپ تۇرعان ءتۇتىن مەن وت تاسقىنى اراسىنان ولاردىڭ ۇشەۋىن دە كورۋگە بولاتىن. ولار قامسىز، ءمۇلايىم كۇيىندە، اياق-قولىن جايىپ تاستاپ، مازداعان ءورت جارىعىنا شومىلىپ، وسىناۋ جالىن اتقان ۇڭگىردە ءالى ۇيىقتاپ جاتىر. ەندى عانا ومىرگە اياق باسقان ءبۇل بالعىن جانداردى، بالاپانداي سابيلەردى اجال قۇشاعىنان كورگەندە ارىستان ەكەش ارىستان دا كوز جاسىن كول ەتەر ەدى.
— ورتەندى عوي، ورتەندى عوي ەندى! كومەكتەسىڭدەر، جاراندار! — دەپ قولىن سىندىرا جالبارىنادى بايعۇس انا. ەشكىم بارار ەمەس. — و، قۇداي تاعالا! ءبارىڭ تاس ساڭىراۋ بولىپ قالدىڭدار ما، بۇل نە؟ ەستىپ تۇرمىسىڭدار، ويباي-اۋ، بالالارىم ورتەنەتىن بولدى عوي. سەندەر مۇندا كوپسىڭدەر، بارساڭشى بىرەۋىڭ! قانشاما كۇن كەزىپ، ءتۇن كەزىپ تاۋىپ ەدىم، مىنە، ەندى كورمەس كوزىم نە كورىپ ءتۇر! نە ءۇشىن ءبۇل؟ نە ءۇشىن؟ بەيكۇنا سابيلەر ەمەس پە بۇلار؟ نە ىستەپتى سونشاما؟ نە جازىپتى؟.. مەنى اتىپ كەتتى، ولاردى ورتەپ جىبەرمەك. كىم مۇنى ىستەپ جۇرگەن؟.. كومەكتەسسەڭدەرشى! قۇتقارساڭدارشى قاراشىقتارىمدى! نەعىپ مەنى ەستىمەي تۇرسىڭدار؟.. يت ەكەش يت تە ايايدى ەمەس پە؟.. اينالايىندارىم، شىبىندارىم مەنىڭ! انە، ۇيىقتاپ جاتىر ءالى... جورجەتتا، قىزىم مەنىڭ، قىزعالداعىم مەنىڭ! ءتىپتى تىرجالاڭاش ۇيىقتاپ جاتىر، تومپايعان قارنىن قاراشى. رەنە-جان! گرو-الەن! بالاپاندارىم مەنىڭ... مەن سولاردىڭ شەشەسىمىن عوي، اتى-جوندەرىن بىلەمىن. سولاردىڭ شەشەسى ەكەنىمدى ەندى كورىپ تۇرسىڭدار عوي... و، جاساعان، نە بوپ جاتىر جارىق دۇنيەدە؟.. مەن بەيباق سولاردى ىزدەپ كەلدىم، كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي ءجۇرىپ كەلەم، ءجۇرىپ كەلەم. بۇگىن تاڭەرتەڭ ءبىر ايەلگە بالالارىمدى ىزدەپ جۇرگەنىمدى ايتقام... كومەكتەسىڭدەر! كومەكتەسسەڭدەرشى! جەكسۇرىندار! مالعۇندار! اناۋ جەردە بالالار ورتەنىپ بارادى عوي؟! ۇلكەنى بەسكە ەندى قارادى، كىشكەنتايى ەكىگە دە تولعان جوق. شىبىنتايلارىم مەنىڭ! راقاتتانىپ ۇيىقتاۋلارىن قاراشى! مىنە، مىنا جەردەن اياقتارىن كورىپ تۇرمىن. تۇك بىلمەستەن ۇيىقتاپ جاتقاندارى... جوق، سەندەر جانىپ كەتپەيسىڭدەر، بوبەكتەرىم!.. سەندەردى مەن سول ءۇشىن ءوسىرىپپىن بە، سول ءۇشىن اق ءسۇتىمدى ەمىزىپپىن بە، سەندەردى سول ءۇشىن ىزدەپ، وسىنشا جەر كەزىپپىن بە؟.. مەنەن سەندەردى تارتىپ اكەتكەندە "نەتكەن باقىتسىز جانمىن!" دەپ ويلاپ ەدىم... ۋا، جاراندار، اياساڭدارشى مەنى! اپەرىڭدەر بالالارىمدى! ولارسىز ءقايتىپ ءتىرى جۇرمەكپىن... بالكىم، ءبۇل ساندىراق شىعار؟.. جو-جوق، ولار اناۋ جەردە، وت ىشىندە، كورىپ تۇرمىن... كومەكتەسسەڭدەرشى! حايۋان بولماي، ادام بولساڭدار، بوبەكتەرىمدى مۇنداي اجالعا قيا الماسسىڭدار. بالانى تىرىلەي وتقا تاستاعاندى كىم كورىپتى؟ بۇل سۇرقيا ۇيگە ولاردى قاماعان كىم؟ قاراقشى وڭشەڭ! بالانى ۇرلاپ اكەتىپ، ءولتىرۋ دەگەن نە سۇمدىق!.. مەيىرىمدى عايسا، بەر ماعان بالالارىمدى! ويپىرىم-اي، نە ىستەدىم ەندى؟ ولار ولسە، كۇنىم نە بولماق؟ ولاردىڭ بۇلايشا ازاپپەن ولەرىن بىلسەم، قۇداي تاعالانىڭ ءوزىن قۇرتار ەدىم... كومەكتەسىڭدەر! كومەكتەسسەڭدەرشى!
شەشەسى جالبارىنا جىلاپ تۇرعاندا قىرات پەن ساي ىشىندە ءار جەردەن داۋىس ەستىلىپ جاتتى:
— ساتى كەرەك!
— ساتى جوق!
— سۋ كەرەك!
— سۋ جوق.
— وندا، مۇنارا ىشىندە ءۇشىنشى قاباتتا ەسىك بار.
— ول تەمىردەن جاسالعان.
— بۇزۋ كەرەك!
— بۇزۋ مۇمكىن ەمەس.
ال بايعۇس شەشە داۋىس سالا، سىڭسيدى.
— ءورت! ءورت! كومەكتەسىڭدەر! تەزىرەك! قۇتقارا كورىڭدەر بالاقايلارىمدى، ايتپەسە مەنى دە قوسا ولتىرىڭدەر! كوگەرشىندەرىم مەنىڭ! بالاپاندارىم!.. وت قاۋلاپ بارادى... ولاردى ورتتەن الىپ شىعىڭدار، ايتپەسە مەنى تاستاڭدار وتقا!..
وكسىك بۋعان وسى ايعايدىڭ ارا-اراسىندا ءورتتىڭ جايباراقات بىركەلكى ىسىلداي جانىپ جاتقان دىبىسى ەستىلەدى.
ماركيز قولىن قالتاسىنا سالىپ، تەمىر ەسىكتىڭ كىلتىن ۇستاپ كوردى دە، ءوزى قاشىپ شىققان جەر استىنداعى جول ۇڭگىرىنە ەڭكەيىپ قايتا كىردى.
II. تاس ەسىكتەن — تەمىر ەسىككە
ءبىر قارەكەت جاساۋعا امالى قۇرىپ، ابىر-سابىر بولعان تۇتاس ءبىر ارميا، ءۇش بالانى قۇتقارۋعا دارمەنى جەتپەي تورىعىپ تۇرعان ءتورت مىڭ ادام - ءىستىڭ جايى، مىنە، وسىنداي ەدى.
ساتى شىنىندا دا جوق بولاتىن: جاۆەنەدەن جىبەرىلگەن ساتى نىسانالى جەرىنە جەتە المادى. سول ەكى ارادا ءورت اۋزى اشىلعان كراتەردەن اققان لاۆاداي جايىلىپ بارا جاتتى. ونى كەۋىپ قالعان جىلعادان سۋ اكەلىپ سوندىرەم دەۋ بوس اۋرەشىلىك بولاتىن، مۇنىڭ ءوزى ءبىر توستاعان سۋ شاشىپ، اتقىلاپ جاتقان جانارتاۋدى وشىرەم دەۋمەن بىردەي.
سيمۋردەن، گەشان، رادۋب ۇشەۋى سايعا ءتۇستى. گوۆەن مۇنارانىڭ ءۇشىنشى قاباتىنداعى اينالمالى تاس كولەگەيلەپ تۇرعان جاسىرىن جولىمەن كىتاپحاناعا شىعاتىن تەمىر ەسىگى بار زالعا كىردى. كۇكىرت سىڭىرىلگەن يمانۋس تۇتاتىپ كەتكەن بىلتە دە سوندا بولاتىن؛ ءورت تە سول جەردەن باستالعان.
گوۆەن سوڭىنا جيىرما ساپەر ەرتتى. ەندىگى قالعان ءبىر-اق ايلا — تەمىر ەسىكتى بۇزۋ: ونى اشۋ مۇمكىن ەمەس.
بالتالاپ كورىپ ەدى — بالتالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى سىنىپ قالا بەردى.
— مىنا تەمىرگە ەشقانداي بولات وتپەيدى ەكەن، — دەدى ساپەرلەردىڭ ءبىرى.
راسىندا دا، بۇل بىلق ەتپەيتىن ەسىك-تۇعىن. تۇتاس سوم تەمىردەن جاسالعان ءارى ءارقايسىسىنىڭ قالىڭدىعى ءۇش ديۋيم بولاتىن قوس-قوس بولتپەن بەكىتىپ تاستالعان.
تەمىر سۇيمەندەردى تۇتقا سياقتى سالىپ كورىپ ەدى، مورت سىندى. گوۆەن تۇنەرە ويعا شومىپ:
— بۇل ەسىكتى زەڭبىرەك يادروسىمەن عانا قيراتۋعا بولار. زەڭبىرەكتى اكەلسەك پە ەكەن؟ — دەپ كۇبىرلەدى.
— زەڭبىرەكتەن دە ەشتەڭە ونبەيدى، — دەپ ءۇن قاتتى الگى ساپەر.
جۇرت ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگىن كورىپ، تۇگەل تۇنجىراپ، سالى سۋعا كەتتى. جەڭىلگەنىن سەزىپ، قاپالانىپ، قىرسىق شالعان ەسىككە ءۇن-تۇنسىز قاراي قالعان. ەسىك استىنان قىزىل بەلدەۋ — وتتىڭ جالقىن ساۋلەسى كورىنەدى: ارعى جاعىندا ءورت ءورشىپ، ۇدەي تۇسۋدە. قاسىندا يمانۋستىڭ سەستيگەن، ماسايراعان سۇرقيا ولىگى جاتىر.
ەندى بىرنەشە مينۋتتان سوڭ ءبارىنىڭ ك ۇلى كوككە ۇشپاق. نە ىستەۋگە بولادى؟.. ءۇمىتتىڭ ۇشىعى دا قالمادى. جاسىرىن جول ىرگەسىندە ىسىرۋلى تۇرعان تاسقا قاراپ، گوۆەن ءۇمىتى كەسىلگەندەي، داۋىستاي سويلەدى:
— ال ونىڭ بەر جاعىندا مىنا جولمەن ماركيز دە-لانتەناك كەتكەن ەدى-اۋ!
— ءارى تاپ وسى جولمەن قايتىپ كەلە جاتىر، — دەگەن داۋىس ەستىلدى.
جەر استىنداعى جولدىڭ تاس ۇڭگىرىنەن بىرەۋدىڭ اپپاق قۋداي باسى كورىندى. ءبۇل ماركيز ەدى.
گوۆەننىڭ ونى كورمەگەنىنە كوپ جىل بولعان: ول ەرىكسىز كەيىن شەگىندى. قالعاندارىنىڭ ءبارى ورىن-ورنىندا مەلشيىپ قالدى.
ماركيزدىڭ قولىندا ۇلكەن كىلت. ول ىزبارلى كوزقاراسىمەن جولىندا تۇرعان بىرنەشە ادامدى ىعىستىرا، قاسىنان ءوتتى دە، تەمىر ەسىككە بارىپ ەڭكەيىپ، قۇلىپقا كىلت سالدى. قۇلىپ سىقىر ەتىپ، ەسىك اشىلدى دا، ىشتەن لاپىلداعان جالىن كورىندى. ماركيز وسىناۋ جالىن اتقان تەڭىزگە قويىپ كەتتى — باسىن تاكاپپارلانا، جوعارى ۇستاپ، نىق ادىممەن كىردى.
جۇرتتىڭ ءبارى وعان سۇقتانا قاراي قالعان.
ءبىراق ونىڭ جانىپ جاتقان بولمە ىشىندە بىرنەشە قادام اتتاۋى مۇڭ ەكەن، ءورت كەمىرگەن ەدەن ارت جاعىنان قۇلاپ ءتۇسىپ، ونى ارتقى ەسىكتەن وت شىڭىراۋ ارقىلى ءبولىپ تاستادى. ول بۇعان موينىن دا بۇرماستان، ىلگەرى جۇرە بەردى. ءا دەگەنشە تۇتىنگە كىرىپ، جوق بولدى دا، ەشتەڭە كورىنبەي كەتتى.
ول ارمەن وتە الدى ما؟ ەدەن تاعى ءبىر وپىرىلىپ، ونى وزىمەن بىرگە اكەتكەن جوق پا؟ شىنىمەن ونىڭ ءوزىن-وزى بوسقا قۇرتقانى ما؟ بۇعان ەشكىم جاۋاپ بەرە المايتىن. ءتۇتىن مەن وت قاۋلاعان تۇتاس قابىرعا عانا كورىنەدى. ءولى-تىرىسى بەلگىسىز ماركيز سول قابىرعانىڭ ار جاعىندا قالدى.
III. بالالار ويانا باستادى
بالالار اقىرى ۇيقىسىن اشتى. قامالدىڭ ەكىنشى قاباتىن ءورت ءالى شالا قويماعان، كىتاپحانا توبەسىندە قىزىل جالىن ويناپ ءتۇر. بالالار مۇنداي عاجايىپ تاڭدى ەشقاشان كورگەن ەمەس. وعان ۇشەۋى بىردەي شاتتانا قاراي قالدى.
ءورت سامالاداي بوپ، مازداي جانىپ جاتىر. شالىقتاعان قىزعىلت جالىن، قوشقىل ءتۇتىن اراسىنان بىرەسە قارا الباستى، بىرەسە قىزىل ايداھار ەلەستەگەندەي. جارقىراي جانعان ۇزىن اعاش شوقتارى قاراڭعىلىقتى قاق ايىرا اسپانعا اتىلىپ جاتىر: ويناقشىعان قۇيرىقتى جۇلدىزدار ءبىرىن-بىرى قۋالاپ جۇرگەندەي. وت ىسىراپشىل، ول قازىناسىن جەلگە قۇشاق-قۇشاق شاشادى. ءۇشىنشى قابات قابىرعاسىنىڭ كەي جەرلەرى تۇگەل جانىپ كەتكەن دە، پايدا بولعان قۋىس-تەسىككە جالىن اسىل تاستارىن ۋىستاي لاقتىرىپ جاتىر؛ شاتىردا جانىپ جاتقان س ۇلى مەن سابان تەرەزەلەرگە التىن جاڭبىرداي سەلدەتە قۇيىلادى: س ۇلى — مەرۋەرتكە، سابان ساباعى لاعىلعا اينالعان.
— قانداي اسەم! — دەدى جورجەتتا.
ۇشەۋى بىردەي باستارىن كوتەرىپ، مويىندارىن سوزا ءتۇستى.
— انە، ولار ويانا باستادى! — دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى شەشەسى.
رەنە-جان ۇشىپ تۇرەگەلدى؛ وعان ىلەسە گرو-الەن، گرو-الەنگە ىلەسە جورجەتتا ۇشىپ تۇردى. رەنە-جان بويىن جازا كەرىلىپ، تەرەزەگە كەلدى.
—كانداي ىستىق! — دەدى ول.
— ىستىق، — دەپ قايتالادى جورجەتتا. شەشەسى ولاردىڭ اتىن اتاي باستادى:
— بالاقاندارىم! رەنە! الەن! جورجەتتا!
بالالار كىمنىڭ شاقىرىپ جاتقانىن تۇسىنبەك بولىپ، اينالا قاراستى. ەرەسەك ادام قورقار نارسەگە بالا تەك تاڭىرقايدى عوي، ال وڭاي تاڭىرقايتىن ادام وڭاي قورقا قويمايدى: بەيحابارلىق قورقىنىشتى بىلمەيدى.
شەشەسى تاعى شاقىردى:
— رەنە! الەن! جورجەتتا!
رەنە-جان داۋىس شىققان جاققا جالت بۇرىلدى. بالالار جىلدام ۇمىتادى، ءبىراق تەز ەسكە الادى: وتكەن شاقتىڭ ءبارى ولارعا كەشەگى كۇندەي. رەنە-جان شەشەسىن كورسە دە، مۇنان تاڭىرقارلىقتاي ەشتەڭە تاپپادى، تەك ۇيرەنشىكسىز مىناۋ جاعدايدا وزىنە ءبىر سۇيەنىشتىڭ كەرەك ەكەنىن ىشتەي سەزگەندەي:
— ماما! — دەپ قالدى.
— ماما! — دەپ قايتالادى وعان ىلەسە گرو-الەن.
— ماما! — دەپ بىلدىرلادى دا، جورجەتتا اناسىنا كىشكەنتاي قولدارىن سوزا تۇرا ۇمتىلدى.
— قاراشىقتارىم! — دەپ اھ ۇردى انا.
بالالار تەرەزەگە جابىستى: باقىتقا قاراي، ءورت ءبۇل جاقتان ونى ءالى شارپىپ ۇلگەرمەگەن بولاتىن.
— ىستىقتاپ كەتتىم، — دەدى رەنە-جان. ول ويلانىپ قالىپ: — جانىپ جاتىر! — دەدى تاعى دا. سونان سوڭ شەشەسىن كوزىمەن ىزدەپ تاۋىپ: — مۇندا كەل، ماما! — دەپ ايعايلادى.
— مۇندا كەل، ماما! — دەپ قايتالادى جورجەتتا.
ەسى قالماعان، ءۇستى-باسى دال-دۇل، اياعى قانتالاپ كەتكەن بەي شارا ايەل بۇتادان-بۇتاعا جارماسىپ، ءويتىپ-بۇيتىپ ورعا سىرعاناپ ءتۇستى. گەشان مەن سيمۋردەن دە وسىندا بولاتىن. تومەندە تۇرعان ولار دا جوعارىدا تۇرعان گوۆەندەي دارمەنسىز ەدى. ولاردىڭ توڭىرەگىنە سولداتتار جيىلىپ قالعان. وزدەرىنىڭ پايداسىزدىعىن سەزىپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، ءۇن-تۇنسىز وشارىلىپ تۇر.
ىستىق ادام توزگىسىز بولاتىن، ءبىراق مۇنى ەشكىم بايقار ەمەس. ءبارى قايتسە دە شۇعىل قيمىل جاساۋدىڭ قاجەتتىگىن ىشتەي سەزىپ، جانىپ جاتقان قامالعا، كوپىردىڭ بيىك ارقالىقتارىنا، بوي جەتپەس تەرەزەلەرگە شوشىنا قاراپ، وپىنىپ تۇر.
ءۇش قابات جانىپ جاتىر، ال وعان جەتەردەي لاج قالماپتى...
يىعىن قىلىش كەسكەن، ءبىر قۇلاعى جۇلىنعان، بەت-اۋزى تەرگە مالشىنىپ، قانعا بويالعان رادۋب گەشاننىڭ قاسىنا جۇگىرىپ كەلدى. كەنەت ول ميشەل فلەشاردى كوزى شالىپ قالدى.
— مىنە، كەرەمەت! — دەپ ساڭق ەتتى ول ەرىكسىز. — اتىلعان ايەل ءتىرىلىپتى دەگەن وسى دا!
— بالالارىم! — دەپ تىلگە ازەر كەلدى ايەل
— راسى-راس، — دەدى رادۋب. — و دۇنيەدەن كەلگەندەرمەن سويلەسىپ جاتۋعا شاما جوق.
سونى ايتتى دا ول كوپىرگە تىرمىسىپ شىعا باستادى. بۇل ارەكەتتەن ەشتەڭە ونبەدى. ول تاسقا تىرناعىن باتىرىپ، جوعارى قاراي بىرنەشە سۇيەم ورمەلەدى: ءبىراق تىرەۋىشتەرى جىپ-جىلتىر، جىلماعاي بولاتىن — ەشقانداي جارىق سىزاتى، كەدىر-بۇدىرى جوق؛ تاستار بىر-بىرىنە شەبەر قيۋلاستىرىلىپتى. رادۋب قولى تايىپ، قۇلاپ ءتۇستى.
ءورت بولسا، ورشەلەنىپ بارادى. قىزعىلت نۇرعا بولەنگەن تەرەزە الدىنان ءۇش بالانىڭ اعاراڭداعان باسى كورىنەدى. رادۋب سولاردى كورىپ قالدى. سول كەزدە ول ءجۇزىن اسپانعا قاراتىپ، جۇدىرىعىن تۇيە:
—وسى ما سەنىڭ ادىلدىگىڭ، جاساعان! — دەدى كىجىنە، ىزاعا بۋلىعىپ.
انا تىزەرلەي قالىپ، كوپىر تىرەۋىشىنە جارماسىپ:
— قۇتقارىڭدار! قۇتقارىڭدار! — دەپ ويبايلاپ جاتىر. جانعان اعاش شىتىرى وتتىڭ ىسىلداعان دىبىسىمەن ارالاس شىعادى. كىتاپحانادا شكافتار اينەكتەرى شالدىرلاي سىنىپ، ەدەنگە قۇلاي باستادى. اپاتتىڭ تاياپ قالعانى ايدان انىق. اپات بەتىن ەش پەندە قايتارا الماستاي. ەندى بىرەر مينۋتتان سوڭ ءبارى وپىرىلىپ تۇسپەك. جۇرت قىبىر ەتپەستەن وسى ءساتتى عانا شوشىنا توسىپ ءتۇر. "ماما! ماما!" دەپ ايعايلاعان جىڭىشكە داۋىستار عانا ۇزىلە ەستىلەدى. ۇرەي شىرقاۋ شەگىنە جەتتى.
كەنەت بالالار تۇرعان تەرەزە جانىندا، القىزىل ءورت جالىنىندا بىرەۋدىڭ بيىك تۇلعاسى كورىندى.
باس بىتكەن جوعارى قاراپ، كوز بىتكەن سول تەرەزەگە تەسىلە قالدى. ول جەردە، جوعارىدا، كىتاپحانا زالىندا بىرەۋ — ەرەسەك بىرەۋ ءجۇر ەكەن. ول كەرەمەت ەپتىلىكپەن وسىناۋ تامۇققا كىرىپ كەتىپتى. تۇلعاسى قىزعىلت جالىن ىشىندە قاراۋىتا كورىنىپ ءتۇر؛ شاشى اپپاق قۋداي. ونان ماركيز دە-لانتەناكتى تانۋ قيىن ەمەس-تۇعىن.
ول ءبىر ءسات كوزدەن تاسالانىپ، كوپ ۇزاماي قايتا كورىندى. سۇستى قارت ءبۇل جولى قولىنا ۇزىن ساتى ۇستاعان. مۇنىڭ ءوزى قابىرعا ىرگەسىندە جاتقان قۇتقارما ساتى بولاتىن. ول ساتىنى تەرەزەنىڭ قاسىنا سۇيرەپ اپارىپ، ءبىر شەتىنەن الدى دا، ەكىنشى شەتىن وتە ەپتىلىكپەن ءارى كۇشەنە كوتەرىپ، تەرەزەگە تىعىپ جىبەردى، ءسويتىپ، اقىرىنداپ ورعا تۇسىرە باستادى. تومەندە تۇرعان رادۋب قۋانىشىن قايدا قويارعا بىلمەي، قولىن سوزا ساتىنى قاعىپ الىپ، قۇشاقتاعان كۇيى:
— جاساسىن رەسپۋبليكا! —دەپ ايعايلاپ جىبەردى.
—جاساسىن كورول! — دەپ ءۇن قاتتى ماركيز.
— قالاعانىڭدى ايعايلا، قالاعانىڭدى كوكى، مەن سوندا دا سەنى قۇداي تاعالاداي كورىپ، تابىنۋعا بارمىن! — دەپ كۇڭكىلدەدى رادۋب.
ساتى قويىلدى؛ جانىپ جاتقان ءۇي مەن جەردىڭ ەكى ارالىعىندا قاتىناس ورنادى. جۇرت جينالىپ قالدى. رادۋب باستاعان جيىرما ادام اپ-ساتتە ساتىعا ورمەلەي شىعىپ، ونىڭ ون بويىنا ارقاسىمەن سۇيەنىپ، تۇرا-تۇرا قالىستى: قۇرىلىستا تاس قالاۋشىلار بيىككە تاس اپەرگەندە وسىلاي ىستەيتىن. وسىلايشا اعاش ساتى ۇستىندە ادام ساتىسى پايدا بولدى. ۇستىڭگى باسقىشتا بەتىن تەرەزەگە بەرىپ رادۋب تۇر، باسى تەرەزە تابانىمەن دەڭگەيلەس.
الۋان ءتۇرلى سەزىم بوي بيلەگەن كىشىگىرىم ارميا جارقاباقتا، بۇتا اراسىندا، قىرات ۇستىندە، ور ىشىندە توپ-توبىمەن وشارىلىپ قالعان. سولداتتاردىڭ ءبىر بولىگى ءتىپتى مۇنارا دىڭگەگىنە دە شىعىپ الىپتى.
ماركيز تاعى جوق بولىپ كەتتى دە، ءا دەگەنشە قولىنا بالا ۇستاپ، قايتا كورىندى. جۇرت جاڭعىرتا قول شاپالاقتاپ جىبەردى.
ماركيز قولىنا ىلىككەن بالالاردىڭ ءبىرىن كوتەرىپ الدى: ءبۇل گرو-الەن ەدى.
— قورقام! قورقام! — دەپ باقىرىپ جاتىر بالا.
ماركيز ونى رادۋبقا اپەردى، رادۋب ونى وزىنەن تومەندە تۇرعان سولداتقا، اناۋ — كەلەسى ادامعا، وسىلايشا بىر-بىرىنە قاقپاقىلداي اپەرە بەردى: زارەسى ۇشقان، قولدان-قولعا ءوتىپ، باجىلداعان گرو-الەن ساتىمەن ءتۇسىپ بارا جاتقاندا، ماركيز تاعى دا كوزدەن عايىپ بولىپ، رەنە-جاندى ۇستاي تەرەزەگە قايتىپ كەلدى. رەنە-جان دا جىلاپ-سىقتاپ، بۇلقىنىپ جاتىر: ماركيز ونى سەرجانتتىڭ قولىنا ۇستاتا بەرگەندە، ول رادۋبتى اياعىمەن پەرىپ جىبەردى.
ماركيز تاعى دا جالىن كەۋلەگەن بولمەگە سۇڭگىپ، جوق بولدى. وندا جالعىز جورجەتتا قالعان-دى. قارت سونىڭ قاسىنا كەلدى. جورجەتتا وعان كۇلىمدەي قارادى. سوندا وسىناۋ قاتىگەز ادام ءوزى دە بايقاماي، كوزىنىڭ جاساۋراپ كەتكەنىن سەزدى.
— اتىڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى ول
— وزەتتا، — دەپ جاۋاپ بەردى قىز.
ماركيز ونى قولىنا الدى. ءسابي ءالى كۇلىمدەۋمەن بولدى. قارتتىڭ سۇستى دا تاكاپپار جانى وسىناۋ بەيكۇنا سەنىمپازدىق الدىندا بوساپ كەتىپ، رادۋبكە اپەرىپ جاتقاندا قىزدى بەتىنەن ءشوپ ەتكىزىپ ءبىر ءسۇيدى.
—مىنە، ءبىزدىڭ قىزىمىز! — دەپ ايعايلاستى سولداتتار. ءسويتىپ، جورجەتتا دا قولدان-قولعا ءوتىپ، ماز-مەيرام بولىپ جەرگە ءتۇستى. بويىن شابىت كەرنەگەن جۇرت قول شاپالاقتاپ، جەر تەپكىلەپ جاتىر. قارت گرەنادەرلەر ەڭكىلدەي جىلادى. جورجەتتا ولارعا كۇلىمسىرەي قاراپ ءتۇر.
قۋانىشتان تىنىسى تارىلىپ، توسىننان تاپ بولعان باقىتتان ەسىن جيىپ ۇلگەرمەگەن انا قولىن سوزعان قالپى ساتى تۇبىندە تۇرعان. قۋانىشتان ادامنىڭ جۇرەگى جارىلىپ كەتۋى دە مۇمكىن عوي. ول اۋەلى گرو-الەندى، سونان سوڭ رەنە-جاندى، سونان كەيىن جورجەتتانى باۋىرىنا قىسىپ، ايمالاپ، سۇيە بەردى، سۇيە بەردى، سونان سوڭ سىقىلىقتاي كۇلىپ جىبەردى دە، ەس-تۇسسىز قۇلاپ ءتۇستى.
— قۇتقارىلدى! ءبارى قۇتقارىلدى! — دەپ شۋلاپ جاتىر اينالاداعىلار.
ءيا، قارتتان باسقاسىنىڭ ءبارى قۇتقارىلعان بولاتىن. ءبىراق ونى قۇتقارۋدى ەشكىم دە، ءتىپتى، بالكىم، ونىڭ ءوزى دە ويلاماعان سياقتى.
ول وتتىڭ ءبىر شەشىمگە كەلۋىن قالاعانداي، تەرەزە الدىندا بىرنەشە سەكۋند ءۇن-تۇنسىز تۇرىپ قالدى. سونان سوڭ اسىقپاي، بايسالدى پىشىنمەن، باسىن كەگجيتە ۇستاي تەرەزە تابانىنان اتتاپ، ارت جاعىندا لاپىلداعان وتقا قاراماستان، اياق استىندا قاراۋىتقان شىڭىراۋعا بەتىن بۇرىپ، بىپ-بيىك، تىپ-تىك جانە ماڭعاز كۇيى ارۋاقتاي پاڭدانىپ، تومەن تۇسە باستادى. ساتى ۇستىندە تۇرعاندار جۇگىرىپ تومەن ءتۇستى. ءبارى بيىكتەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان مىناۋ ادامعا تاڭدانا قاراي قالعان: ءبارى قاھارلى ەلەسكە كەز بولعانداي قاسيەتتى ۇرەي بيلەپ، الدىنان قاق جارىلا جول بەردى. ال اناۋ بولسا اسىقپاي، تاكاپپار قالپىمەن ءوزىن توسىپ تۇرعان تۇنەككە تۋرا باسىپ كەلە جاتتى. ول الدىنان جۇرت شەگىنگەن سايىن جاقىنداي بەردى. قۇپ-قۋ وڭىندە بىردە-بىر بۇلشىق ەتى بۇلك ەتپەدى: بەدىرەيىپ قالعان جانارىندا تىرشىلىك ۇشقىنى جوقتاي. ول وزىنە قاراڭعىلىق تۇكپىرىنەن شوشىنا، باجىرايا قاراعان مىناۋ ادامدارعا جاقىنداعان سايىن زورايا تۇسكەندەي ەدى. زىلدەي تابانى استىندا ساتى سولقىلداپ ءتۇر.
ول تەمەن ءتۇسىپ، اياعى اقىرعى باسقىشتان جەرگە تيگەن بويدا بىرەۋ يىعىنا قولىن سالدى.
ول ارتىنا بۇرىلدى.
— مەن سەنى قامايمىن، — دەدى سيمۋردەن.
— ونىڭ دۇرىس، — دەپ جاۋاپ قاتتى لانتەناك.
التىنشى كىتاپ
جەڭىستەن سوڭ - كۇرەس
I. لانتەناك قولعا ءتۇستى
ماركيزدى الىپ كەتتى.
مۇنارانىڭ تومەنگى قاباتى استىندا ورنالاسقان زىنداندى سيمۋردەن ءوزى قاداعالاي ءجۇرىپ دەرەۋ اشقىزدى. وندا شام، ءبىر قۇتى سۋ، ءبىر ءۇزىم سولدات نانىن قويىپ، ەدەنگە ءبىر قۇشاق سابان تاستاتتى. اۋىر ەسىك ماركيزدىڭ سوڭىنان قاپسىرا جابىلدى.
ءبۇل ءىستى ءبىرىڭعايلاعان سوڭ سيمۋردەن گوۆەندى ىزدەپ كەتتى. الىستاعى شىركەۋ قوڭىراۋ مۇناراسىندا، پارينەدە، وسى مەزەتتە قوڭىراۋ ساعات ون ءبىردى سوقتى. سيمۋردەن گوۆەنگە بىلاي دەدى:
— ەرتەڭ اسكەري-دالا سوتى جينالادى. ءبىراق سەن سوت قۇرامىندا بولمايسىڭ. سەن لانتەناك ەكەۋىڭ — گوۆەندەر رۋىنانسىڭدار. ونىڭ سوتى بولۋعا قانىڭ وعان تىم جاقىن. سوت قۇرامىنا ءۇش ادام كىرەدى: كاپيتان گەشان، سەرجانت رادۋب جانە ءتوراعا رەتىندە مەن. مۇنىڭ ساعان ەشبىر قاتىسى جوق. ءبىز كونۆەنت دەكرەتىنە ساي قيمىلدايمىز: ءبىز بۇرىنعى ماركيز دە-لانتەناكتىڭ جەكە باسىن كۋالاندىرۋمەن شەكتەلەمىز. ەرتەڭ — سوت، بۇرسىگۇنى — گيلوتينا. ۆاندەيا ءولدى.
گوۆەن ءبىر اۋىز قارسى ءسوز ايتقان جوق، سيمۋردەن الدىندا تۇرعان ماڭىزدى ءىستىڭ جابدىعىمەن كەتىپ قالدى. جازالاۋ ورنىن تاڭداپ الۋعا قام جەۋ، ۋاقىتتى بەلگىلەۋ جانە قاجەتتى جارلىقتىڭ ءبارىن بەرىپ ۇلگەرۋ كەرەك ەدى. سيمۋردەننىڭ "جاقسى ونەگە كورسەتەتىن"، ياعني ءوزى بەكىتكەن جازالاۋ شارالارىنىڭ بارىنە تىكەلەي قاتىساتىن ادەتى بار-دى. سوت جەندەتتىڭ جۇمىسىنا قارايتىن.
گوۆەن دە قوبالجۋلى ەدى.
ورمان جاقتان سالقىن جەل ەسىپ ءتۇر. گوۆەن شۇعىل قىزمەتتىڭ ءبارىن گەشانعا تاپسىرىپ، كوگالدا، ورمان شەتىندە، مۇناراعا جاقىن جەردە تۇرعان شاتىرىنا كىردى دە، كۇلاپاراسى بار پلاششىن تاۋىپ، ۇستىنە وراندى. ءبۇل پلاشش ەشقانداي اشەكەيدى مويىندامايتىن رەسپۋبليكاشىل قاراپايىم ۇلگى بويىنشا، جاي گالۋنمەن ادىپتەي سالىنعان؛ مۇنداي گالۋن وترياد باستىقتارىنىڭ ەرەكشەلىك بەلگىسى بولاتىن. گوۆەن جاپادان-جالعىز قالدى. ول ۇرىستا قازا تاپقانداردىڭ قانىنا بويالعان كوگالمەن ارلى-بەرلى جۇرە باستادى؛ مۇناراعا ءۇردىس شابۋىل وسى جەردەن باستالعان. ءورت وشە قويماپتى، ءبىراق وعان ەندى ەشكىم نازار اۋدارا قويمادى.
رادۋب ءالى ەسىن جيىپ بولماعان ميشەل فلەشاردىڭ قاسىندا ابىگەرگە ءتۇسىپ، بالالاردى شەشەسىندەي-اق بايەك قاعا جايلاپ ءجۇر. قامال ورتەنىپ بىتۋگە تايادى. سولداتتاردىڭ شارۋاسى باستان اسىپ جاتقان. ولار زيرات قازىپ، ولگەندەردى كومىپ، جارالىلاردى تاڭىپ، بارريكادانى بۇزىپ جاتىر، مۇنارانىڭ زالدارى مەن ساتىلارىن ولىكتەردەن تازارتىپ، جەڭىستىڭ سۇراپىل ءىزىن جويۋعا تىرىسىپ، سويقان بولعان جەرلەردى تازالاپ ءجۇر، توقەتەرى، سولداتتار شايقاستان قالعان جاۋىنگەرلىك شارۋاشىلىعىن تازا اسكەري شىمىرلىقپەن تارتىپكە كەلتىرىپ جاتىر.
گوۆەن مۇنىڭ ەشقايسىسىن كورگەن دە جوق، بايقاعان دا جوق. ول ويعا كەتىپ، سيمۋردەننىڭ بۇيرىعىمەن كۇشتى قاراۋىل قويىلعان مۇنارا قابىرعاسىنداعى ويىق جاققا اندا-ساندا بارلاي قاراپ قويادى.
ءبۇل ويىق گوۆەن قاراڭعىلىقتا ارلى-بەرلى جۇرگەن كوگال شەتىنەن مۇنارادان ەكى ءجۇز قادامداي جەردەن كورىنىپ ءتۇر. ول ويىقتىڭ ۇڭىرەيگەن قارا كومەيىن ايقىن اجىراتقانداي. بۇدان ءۇش ساعات بۇرىن وسى جەردەن شابۋىل باستالعان؛ ول، گوۆەن، تاپ وسى ويىق ارقىلى سولداتتارىمەن مۇناراعا باسىپ كىرگەن؛ ءبۇل ويىقتىڭ ارعى جاعىندا بۇلار بارريكاداعا تاپ بولعان تومەنگى قابات، بۇل قاباتتا ماركيز وتىرعان زىندانعا شىعاتىن ەسىك بار؛ ويىق جانىنداعى قاراۋىل وسى زىنداندى كۇزەتىپ ءتۇر.
ءسويتىپ، ونىڭ كوزقاراسى ەرىكسىز سول جاققا اۋا بەردى دە، قۇلاعىنان "ەرتەڭ — سوت، بۇرسىگۇنى — گيلوتينا" دەگەن ءسوز اقيرەت ىزىڭىنداي كەتپەي قويدى.
ءورت بۇعاۋلاندى، ءبىراق وعان ۇستى-ۇستىنە سۋ قۇيىپ جاتقانىمەن، ول بىردەن وشە قويماي، سۋماڭداعان قىزىل ءتىلىن شالقىتا جالاڭداتىپ قويادى. كەي كەزدەرى بورەنەلەردىڭ ساتىرلاي جانعانى ەستىلەدى، ال قاباتتاردىڭ بىرىندە ەدەن الدە شاتىر قۇلاپ تۇسكەندە ۇشقىن جان-جاققا شاشىراي اتىلادى؛ توڭىرەك نايزاعاي ويناعانداي كوكجيەككە دەيىن جاپ-جارىق بولىپ، مۇنارانىڭ شومبال كولەڭكەسى ورمانعا دەيىن سوزىلىپ كەتەدى.
گوۆەن وسى كولەڭكە تۇسكەن كوگالدا، قاراۋىل تۇرعان ويىق جانىندا اياڭداپ ءجۇر. كەيدە ول ساۋساقتارىن ايقاستىرا، ەكى قولىن كوتەرىپ، باسىنا جامىلعان جامىلعىسىنىڭ سىرتىنان جەلكەسىنە سالادى. ءبۇل ونىڭ ويعا باتىپ جۇرگەنى ەدى.
II. گوۆەننىڭ وي تولعاۋى
ول قينالا وي تولعادى. ونىڭ كوز الدىندا تاڭعاجايىپ قۇبىلىس بولدى.
ماركيز دە-لانتەناك وزگەرىپ سالا بەردى.
ول قات-قابات جاي قانشاما توعىسقانمەن مۇنداي ناتيجەگە جەتكىزەدى دەپ ەشقاشان ويلاماس تا ەدى، سەنبەس تە ەدى.
مۇنداي بىردەڭە بولادى ەكەن دەپ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە ەنگەن ەمەس.
وسىنىڭ ءبارىن ول نە دەپ پايىمدادى ەكەن سوندا؟
الدىنان ءبىر سۇراق قويىلدى دا، ودان جالتارۋعا قاقى بولماي قالدى.
سۇراقتى قويعان كىم ەدى؟
وقيعالار ەدى.
ءبىراق وڭاي وقيعالار ەمەس-تۇعىن.
گوۆەن تەرگەۋگە توتەپ بەرىپ باقتى.
ول ءقازىر قاتىگەز سوت الدىندا تۇر.
سوت — ار-ۇجدانى.
ول تۇلا بويى تولقىپ تۇرعانىن سەزدى. ونىڭ ەڭ تاباندى سەنىمى، ەڭ اسىل سەرتى، ەڭ بۇلجىماس شەشىمى — ءبار-بارى تۇبىرىنەن شايقالىپ كەتتى.
ول جاڭا عانا ءوزى كۋا بولعان نارسەنى نەعۇرلىم ويلاعان سايىن، جان تولقۋى سوعۇرلىم كۇشەيە ءتۇستى.
ول بولۋعا ءتيىس نارسە ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك سەزىمنەن باس ساۋعالاي المادى. ءبۇل ماڭىزدى ءىس ەدى ءارى ول، گوۆەن، وسى ىسكە كوپپەن بىرگە قاتىستى. سيمۋردەن "مۇنىڭ ساعان قاتىسى جوق" دەپ قانشا ايتقانمەن، ودان سىرت بەرە المادى، تامىرى ۇزىلگەن تەرەكتەي ءبىر سەزىمگە دۋشار بولدى.
گوۆەن جان-تانىمەن تەبىرەندى.
باسىنان اقيقاتتى سىعىپ شىعارعىسى كەلگەندەي قوس قولداي ۇستاپ العان.
تۋىپ وتىرعان جاعدايدى ايقىنداپ، جىگىن ايىرۋ وڭاي ەمەس-تۇعىن.
گوۆەن الگىندە عانا كەرەمەت نارسەگە كۋا بولدى.
ماركيزدىڭ قايىرىمسىز جۇرەگى جەڭىلىس تاپتى.
گوۆەننىڭ الدىندا بۇرىن ءوزىمشىل ءارى زۇلىم دەلىنىپ كەلگەن ادام تۇردى؛ ونىڭ تۇلا بويىندا ادامنىڭ جان دۇنيەسىندەگى جاماندىق اتاۋلى: قاتىگەزدىك، اداسۋشىلىق، سوقىرلىق، قاساقانا تايتالاستىق، مەنمەندىك، وزىمشىلدىك — ءبار-بارى توقايلاسقان، مىنە، ەندى وسى ادامعا ءبىر كەرەمەت بولدى.
گوۆەن ادامگەرشىلىكتىڭ ادامدى جەڭگەنىنە كۋا. ادامگەرشىلىك الدىندا سۇمپايىلىق تىزە بۇكتى.
دۇنيەگە جاڭا اياڭ باسقان، تيتىمدەي بەيكۇنا ءۇش جان، ايدالادا پاناسىز قالعان، بىلدىرلاپ، كۇلىمدەۋدەن باسقا دانەڭەنى بىلمەيتىن ءۇش جەتىم ازامات سوعىسىنا، وشپەندىلىك زاڭىنا، جاپپاي ويرانعا، ءوزارا قىرعىنعا، جىكتىك ءدۇردارازدىققا، كەكشىلدىككە قارسى شىقتى دا، سالتانات قۇردى. ادام ەستىپ-كورمەگەن قىلمىسقا ۇرىندىرۋعا ءتيىس قاسكۇنەم ءورت ماقساتىنا جەتپەدى: سۇرقيا پيعىل ىسكە اسپادى. فەودالدىق ەجەلگى وشپەندىلىك، وزىنەن كەيىنگىلەرگە دەگەن ەتكە سىڭگەن مەنسىنبەۋشىلىك، داڭدايسۋلىق، سوعىس ۋاقىتىنىڭ تالابىمەن اقتالماقشى داڭعويلىق، مەملەكەتتىك وي-پىكىر، ىمىراسىز كارىلىكتىڭ تالىمسىگەن شالكەزدىگى — وسىنىڭ ءبارى ومىرگە كوزىن ەندى اشقان ءسابي جانداردىڭ جارقىن جانارى الدىندا قاۋساپ، قوجىراپ جۇرە بەردى.
گوۆەن وي تولعاۋمەن بولدى.
ايىپ تاعىلعان، زاڭنان تىس دەپ جاريالانعان، قابىرعاعا تىقسىرىلعان، قىسقاشپەن شەگەشە قىسىلعان، سيركتەگى اڭشا قىسپاققا تۇسكەن، تۇرمەشە ءوز ىنىنە قۋىپ تىعىلعان، تەمىر تور مەن وت قۇرساۋىنا قامالعان ماركيز دە-لانتەناك قۇتىلىپ كەتتى. ءيا، مۇنداي كەرەمەت تە ونىڭ قولىنان كەلدى. ول مۇنداي سوعىستاعى ەڭ قيىن تاڭعاجايىپ اسكەري ايلا جاسادى: ول قاشىپ كەتتى. ول بوي تاسالاپ، جاسىرىنا الاتىن ورمانعا قايتىپ ورالدى؛ ول قاراڭعىلىققا سۇڭگي، زىم-زيا جوعالدى. ونىڭ قول استىندا وزىنە جەتە تانىس ەل بولاتىن، مۇندا ول باستالعان كۇرەستى قايتادان وڭاي تۇتاتا الاتىن؛ ول قاھارلى قارا كۇشكە، كەزبە جىن-پەرىگە، ىبىلىستەردىڭ جەتەكشىسىنە، جەر استىنداعى جاۋىنگەرلەردىڭ كوسەمىنە — بارشاعا وسىنشاما ۇرەي سالعان ورمان قوجايىنىنا قايتا اينالا الاتىن. جەڭىس گوۆەندىكى ەدى، ءبىراق لانتەناك باس بوستاندىعىن قايتىپ الدى. لانتەناك ءقاۋىپسىز جەردە ەدى، قىزمەت ەتۋىنە قايتادان ءورىس اشىلعان؛ باسپانا تاڭداپ الۋىنا قىرۋار مۇمكىندىگى بار-دى. ول قايتادان ءىز شالدىرماس، بوي بەرمەس، تورعا تۇسپەس بولىپ الدى. ارىستان توسقاۋىلعا ءتۇستى دە، بۇلقىنا بوسانىپ كەتتى.
ەندى ول توسقاۋىلعا قايتىپ كەلدى.
ماركيز دە-لانتەناك ءوزىن قورعاپ كەلگەن تۇنەكتەن شىقتى، وز ەركىمەن، ءوز تىلەگىمەن شىقتى، ورمانمەن قوش ايتىستى، قاۋىپسىزدىكتى، بوستاندىقتى ەلەمەي، كۇمانسىز ولىمگە قارسى ءجۇرىپ، اۋەلى وت كومەيىنە ۇمتىلىپ، تىرىلەي جانىپ كەتۋگە تاۋەكەل جاسادى، سودان ساتىمەن، باسقالارعا اراشاشى، ال وزىنە زالالدى ساتىمەن تومەن ءتۇستى.
مۇنى ول نە ءۇشىن ىستەدى؟
ءۇش بالانى قۇتقارۋ ءۇشىن.
ەندى ونى قايتپەك؟
جازالاپ ولتىرمەك.
ءسويتىپ، ءبۇل ادام كىشكەنتاي ءۇش بالا ءۇشىن... ءوز بالالارى ءۇشىن بە؟.. جوق: ناسىلدەس تۋىستارى ءۇشىن بە؟ جوق... ءوزى مۇلدە تانىمايتىن، جالاڭاياق، جالاڭباس قايداعى ءبىر ءۇش قۋ جەتىم ءۇشىن، ول قۇتىلىپ كەتكەن، ساتىمەن قاشىپ شىعىپ، جەڭىسكە جەتكەندەي ماسايراعان ءبۇل اقسۇيەك، ءبۇل مۇراگەر، ءبۇل قارت ءبارىن تاستاپ، ءبارىن ۇمىتىپ، ءبارىن تالاق ەتىپ، تاۋەكەلگە بايلادى دا، بالالاردى قۇتقاردى، بۇعان دەيىن جۇرتتىڭ زارەسىن ۇشىرىپ كەلگەن، ەندى قاسيەت دارىعان باسىن جاۋىنا تاكاپپارلىقپەن سىيعا تارتتى.
ولار ەندى نە ىستەمەك؟
وسى تارتۋدى قابىل الماق.
ماركيز دە-لانتەناك ەكىنىڭ ءبىرىن: ءوز ءومىرى مەن جاقىنىنىڭ ءومىرىن تاڭداي الاتىن؛ ول وزىنە ءولىم تىلەپ الدى.
ەندى ونى ولتىرمەك.
قاھارماندىقتىڭ قۇنى وسىنداي!
قايىرىمدى قىلىققا قاستاندى جاۋاپ!
رەسپۋبليكا مۇراتىن نەتكەن تابالاۋشىلىق ءبۇل!...
جانە وسىنىڭ ءبارى اسكەر باسشىسىنىڭ قاتىسۋىمەن، ءوزىنىڭ، گوۆەننىڭ قاتىسۋىمەن ىستەلمەك! ءارى ول بوگەت جاساۋ قولىنان كەلسە دە، وسىعان جول بەرمەك!"مۇنىڭ ساعان قاتىسى جوق" دەپ وزىنە ايتىلا سالعان وكتەم سوزگە توسىلىپ، كونە قالماق. مۇندايدا ءوزىڭدى الاستاۋ سىبايلاستىق جاساۋمەن پارا-پار ەكەنىن ىشتەي سەزبەيدى دە! ءارى ول كىسى قاتىساتىن مۇنداي ماڭىزدى ىستە ونى جۇزەگە اسىرۋشىدان گورى، جۇزەگە اسىرۋعا جول بەرۋشى ءاناعۇرلىم جامان ەكەنىن تۇسىنبەيدى دە!
ءبىراق، ەكىنشى جاعىنان، وسى ولىمگە، وسى ادامدى جازالاپ ولتىرۋگە ول كەلىسىمىن ءوزى بەرمەپ پە ەدى؟ سيمۋردەنگە لانتەناكتىڭ ءجونى بولەك ەكەنىن، وعان مەيىرباندىقتىڭ جاتپايتىنىن، لانتەناك قولعا تۇسىسىمەن سونىڭ، سيمۋردەننىڭ، قولىنا بەرىلەتىنىن سالتاناتپەن مالىمدەگەن سونىڭ ءوزى، ادامگەرشىل گوۆەن ەمەس پە؟
ءيا، ول سيمۋردەنگە بورىشتار: وعان وسى باستى ۇستاپ بەرۋگە ۋادە ەتكەن، ەندى سول باستى ۇستاپ بەرە تۇرىپ، ول بورىشىن عانا وتەمەك.
مۇنىڭ ءبارى سولاي. ءبىراق اڭگىمە تاپ وسى باس تۋرالى بولىپ پا ەدى؟
گوۆەن بۇعان دەيىن لانتەناكتى جابايى جاۋىنگەر، فەوداليزم فاناتيگى، تۇتقىنداردى قۇرتىپ كەلگەن قانىپەزەر، سوعىس كەزىندە جۇگەنسىزدىكپەن لاڭ سالعان جىرتقىش دەپ قانا بىلەتىن. ءمۇنداي لانتەناكتان ول قورىقپايتىن؛ ءبۇل جەندەتتى ول ويلانباستان ولىمگە كەسەر ەدى. قايسار ادام گوۆەندەي قايسار سوتقا تاپ بولار ەدى. ءبىراق ساحناعا كۇتپەگەن جەردەن جاڭا لانتەناك شىقتى. سۇمىراي — باتىرعا، مەيىرىمدى ادامعا اينالدى. ەندى گوۆەننىڭ الدىندا جۇرتتى قىرىپ كەلگەن قانىپەزەر ەمەس، قايتا اراشاشى ءتۇر. لانتەناك ونى جارق ەتكەن ىزگىلىك نايزاعايىمەن تۇيرەپ ءوتتى.
گوۆەننىڭ الدىندا تاعى ءبىر كۇيىنىشتى سۇراق تۇردى. بۇل — تۋىستىق ارقاۋى بولاتىن. ول توككەلى وتىرعان قان — ءوز قانى، گوۆەندەردىڭ قانى ەمەس پە؟ ونىڭ اتاسى قايتىس بولعان، ءبىراق اتاسىنىڭ اعاسى ءتىرى بولاتىن جانە ءبۇل ەكىنشى اتاسى ماركيز دە-لانتەناك تۇعىن.
گوۆەننىڭ ار-ۇجدانىنىڭ داۋ-دامايىندا ماسەلە وسىلايشا قويىلدى دا، جاۋاپ وزدىگىنەن كەلىپ تۋدى: لانتەناكتى قۇتقارۋ كەرەك.
ال فرانسيا شە؟
ءبۇل ءبارىن وزگەرتىپ سالا بەردى.
فرانسيا — سۇمدىق قىسپاقتا. فرانسيانى ساتىپ كەتتى: ول جاۋ الدىندا قالقانسىز، قورعانسىز قالدى. ونىڭ بۇدان بىلاي مەجەسى جوق: گەرمانيا رەيننەن اتتاپ ءوتتى؛ ونىڭ بۇدان بىلاي بەكىنىس قابىرعاسى جوق: يتاليا — الپىدەن، يسپانيا — پيرەنەيدەن باسىپ ءوتتى. ونىڭ ءبىر عانا تىرەگى - تەڭىز تۇڭعيىعى، مۇحيت قالىپ وتىر. مۇحيت سونىڭ جاعىندا. ول مۇحيتقا سۇيەنە الاتىن جانە ونىڭ كەڭ ايدىنىنا ارقا سۇيەي وتىرىپ، ۇلى دا قۋاتتى كۇيىندە جالپاق جەرمەن شايقاسا الاتىن. ءتىپتى سونىڭ وزىندە دە ول جەڭىلمەيتىن. ەندى ودان اقىرعى تىرەگىن — مۇحيتتى دا تارتىپ الماق. بۇل مۇحيتتا انگليا ءتۇر. راس، انگليا فرانسۋز جاعالاۋىنا قالاي بارۋدى بۇعان دەيىن بىلمەيتىن. ءبىراق ەندى انگلياعا قول ۇسىناتىن، مۇحيت ارقىلى كوپىر تاستاپ، پيتتكە جانە سول تەڭىز قاراقشىلارىنىڭ بارىنە: "مارحابات ەتىڭىزدەر، تورلەتىڭىزدەر!" دەيتىن، "ءما، كەرەگى فرانسيا بولسا، الا قويىڭىزدار!" دەپ ايعاي سالاتىن ادام بار. جانە ءبۇل ادام — ماركيز دە-لانتەناك.
ءقازىر ءبۇل ادام گوۆەندەردىڭ قاسىندا. ءۇش اي سوڭىنان ءتۇسىپ، ءۇش اي قىر سوڭىنان قالماي، قۋعىنداي ءجۇرىپ، اقىرى قولعا ءتۇسىردى. ريەۆوليۋسيانىڭ وتكىر تىرناعى نالەت سوققان زالىمدى جەلكەسىنەن ءبۇردى؛ توقسان ءۇشىنشى جىلدىڭ تۇيىلگەن جۇدىرىعى روياليست قانىپەزەردى جاعادان الدى. فەوداليزمدى قورعاۋشى فەودالدىق زىندانعا قامالدى. قامالدىڭ تاسىنا دەيىن وعان قارسى كوتەرىلدى: ءبۇل تاس ونى تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ وتىر، ءسويتىپ، وتانىن ساتپاق بولعان ادامدى ءوز ءۇيىنىڭ ساتىپ كەتكەنى مىناۋ.
كەك الار سوت كەلىپ جەتتى. ريەۆوليۋسيا حالىق جاۋىن تۇتقىندادى: ەندى ول شايقاسۋعا دا، كۇرەسۋگە دە، زيان كەلتىرۋگە دە دارمەنسىز. ۆاندەيادا قول كوپ، مي بىرەۋ عانا بولاتىن. وسى ميدى قۇرتۋ ازامات سوعىسىن توقتاتۋمەن بىردەي.
ونى قۇتقارماقشى بىرەۋ شىنىمەن تابىلا قويار ما ەكەن؟
سيمۋردەن، ياعني توقسان ءۇشىنشى جىل، لانتەناكتى، ياعني مونارحيانى قىسپاقتا ۇستاپ تۇر، سوندا ويدا-جوقتا ولجانى وسىناۋ تەمىر قىسپاقتان قۇتقارماق ادام تابىلىپ قالسا شە؟ لانتەناك، وتكەن شاق دەگەن جالپىلاما اتى بار پالە اتاۋلىنىڭ بەينەسى لانتەناك، ماركيز دە-لانتەناك ەندى ءقابىر ىشىندە؛ ماڭگىلىكتىڭ زىلدەي ەسىگى سوڭىنان تارس جابىلدى، سوندا الدەكىم ەسىك تۇتقاسىن اشپاق بولسا شە؟ قوعامعا قارسى بۇل قىلمىسكەر ءولدى، ءارى سونىمەن بىرگە بۇلىك، الاۋىزدىق، ءوزارا زۇلمات سوعىس توقتالماق، سوندا كەنەتتەن بىرەۋ ونى قايتا تىرىلتپەك بولسا شە؟
پاي-پاي، بۇل ءولى باس سوندا قالاي كەڭكىلدەپ كۇلەر ەدى!
و دۇنيەدەن كەلگەن بۇل كىسى: "راحمەت سەندەرگە، اقىماقتار! مىنە، مەن تاعى ءتىرىلدىم"، — دەپ قانداي تابالار ەدى؟
ول پاسىق ءىسىن ەكىلەنە قالاي قايتا قولعا الار ەدى؟ قايسارلىعى قايتا ۇستاپ، ماسايراعان كۇيى، وشپەندىلىك پەن راقىمسىزدىقتىڭ كەكتى باتپاعىنا قانشالىقتى شاتتانىپ، قايتادان بەلشەسىنەن باتار ەدى؟ سوندا ۇيلەر مەن دەريەۆنيالار قايتادان لاپىلداپ، تۇتقىنداردى قىرىپ-جويۋ، جارالىلاردى ۇرىپ-سوعۋ، ايەلدەردى اتىپ-اسۋ قايتادان باستالماق.
ءجوق-ا، باسقا پيعىلدىڭ ءبارىن بىلاي قويعاندا، ول، گوۆەن، ءوزىن وسىنشاما قايران قالدىرعان مەيىرباندىق قىلىقتىڭ ماڭىزىن اسىرا باعالاپ تۇرعان جوق پا؟
ءيا، ءۇش بالانىڭ اجال تىرناعىنا ىلىگىپ، ولاردى لانتەناكتىڭ قۇتقارعانى راس.
ءبىراق ولاردى قۇرتپاق بولعان دا سول لانتەناكتىڭ ءوزى ەمەس پە ەدى؟
ولاردى قىزىل شوققا تاستاعان كىم؟ كىشكەنتاي بەسىكتەرىن ءورت شىعاتىن جەرگە اپارىپ قويعان كىم؟ يمانۋس.
ال يمانۋس كىم ەدى؟
لانتەناكتىڭ ومىرىندەگى ادام، سونىڭ وڭ قولى بولاتىن. ءورتتىڭ شىعۋىنا كىم جاۋاپتى؟ باستىق.
ءسويتىپ، ءورت قويۋشى دا، كىسى ءولتىرۋشى دە سونىڭ ءوزى — لانتەناك.
ول ادەتتەن تىس سونشاما نە ىستەي قويدى؟ پيعىلىن ىسكە اسىرمادى، باس-اياعى وسى عانا.
قىلمىستى الدىن الا ويلاستىرىپ، ازىرلەپ قويىپ، اقىرعى ساتتە كەيىن شەگىندى. وز-وزىنەن شوشىندى. انا زارى اركىمنىڭ جان دۇنيەسىندە، ءتىپتى قاتىپ-سەمىپ قالعان جان دۇنيەسىندە دە ءومىر بويى ءونىپ-وربيتىن ادامگەرشىل جاناشىرلىقتىڭ ەسكى ۇيتقىسىن قوزعاپ جىبەردى. ءبۇل زار ونى كەتىپ بارا جاتقان جولىنان قايتىپ ورالتتى. ول باتىپ-وشپەك بولعان تۇنەگىنەن قايتا جارىققا شىقتى. قىلمىس جاساپ تۇرىپ، ونى تالاق ەتتى. ول اقىرىنا دەيىن تاجال بولىپ قالمادى — بار بىتىرگەنى وسى عانا.
سوندا وسىنداي بولار-بولماشى نارسە ءۇشىن وعان ءبارىن قايىرۋ كەرەك پە؟ وعان قاراقشىلىق جاساۋعا پايدالانار اۋانى، كۇننىڭ نۇرىن، كەڭ جازيرانى، كوكمايسا القاپ پەن ورمان-توعايدى، جاقىندارىن قۇلدىققا سالۋعا پايدالانار بوستاندىقتى، توڭىرەگىنە ءولىم سەبۋگە ارنار ءومىردى قايىرۋ كەرەك پە؟
ال ونىمەن مامىلەگە كەلۋگە تىرىسۋ، ءبۇل ءور كەۋدەگە سەنىممەن ەسەر ەتۋگە تالپىنۋ، وعان بەلگىلى ءبىر شارت بويىنشا باس بوستاندىعىن ۇسىنۋ جانە قانداي دا ءبىر دۇشپاندىق ارەكەتتەن تارتىنۋعا كەلىسەسىڭ بە دەپ سۇراۋ قانداي قاتەلىك بولار ەدى؟ مۇنداي ارەكەت ونى قالاي داندايسىتار ەدى؟ مۇنداي ارەكەتتى ول قانشالىقتى جيىركەنىشپەن، تىجىرىنىپ قارسى الار ەدى؟ ءبۇل سياقتى سۇراققا ول قانداي شاپالاقپەن جاۋاپ بەرەر ەدى؟ "ماسقارالىق وزدەرىڭە، ودان دا مەنى ولتىرىڭدەر!" دەپ قانشالىقتى كەكەسىنمەن تابالار ەدى؟
جوق، مۇنداي ادامدى ولتىرۋگە، نە بوساتىپ جىبەرۋگە عانا بولاتىن.
ال ولتىرسە شە؟ نەتكەن سۇمدىق! ال بوساتىپ جىبەرسە شە؟ نەتكەن جاۋاپكەرشىلىك!
لانتەناكتى قۇتقارۋ — ۆاندەيامەن، باسى كەسىلمەگەن الباستىمەن كۇرەستى قايتا باستاۋ دەگەن ءسوز. وسى ادام جوعالىسىمەن وشكەن ءورت جالىنى اپ-ساتتە اقپا جۇلدىزداي جارق ەتىپ، قايتا ورشىمەك. ول جوسپارىن جۇزەگە اسىرمايىنشا، رەسپۋبليكانى — مونارحيامەن جانە فرانسيانى — انگليامەن قۇلپى تاسشا باستىرمايىنشا تىنشىمايدى. لانتەناكتى قۇتقارۋ — فرانسيانى قۇربانعا شالۋ دەگەن ءسوز. لانتەناكتىڭ ءتىرى قالۋى — جازىقسىز مىڭداعان ەركەكتىڭ، ايەلدەر مەن بالا-شاعانىڭ ءولىمى، اعايىن-تۋىس اراسىنداعى قىرعىن سوعىستىڭ قايتا باستالۋى دەگەن ءسوز، بۇل — اعىلشىنداردىڭ جاعاعا ءتۇسۋى، ريەۆوليۋسيانىڭ كەرى كەتۋى، قالالاردىڭ تالقاندالۋى، برەتاننىڭ قانعا بويالۋى، حالىقتىڭ جاپا شەگۋى، قۇزعىننىڭ ۋلى شەڭگەلىنە ولجا تاستاۋ دەگەن ءسوز. ونى بوساتىپ جىبەرۋ — جولبارىستى ەركىنە جىبەرگەنمەن بىردەي ەمەس پە؟
سونان سوڭ سۇراق باستاپقى قالپىنا تاعى قايتىپ كەلدى. ءجا، جەتەر، لانتەناك جولبارىس پا ەكەن؟
بالكىم، ول جولبارىس بولعان دا شىعار، ال ءقازىر شە؟.. گوۆەننىڭ ويى ءبىر ورىندا شىر اينالدى.
لانتەناك بار زۇلىمدىعىن وسىناۋ جانقيارلىق ارەكەتىمەن اقتادى. ەندى ول تازا، پاك.
ول جۇرت قۇرمەتىنە يە بولدى.
لانتەناك ءوزىن ەلدەن ەرەك ادام رەتىندە تانىتتى.
ەندىگى كەزەك گوۆەندىكى. مۇنداي ءورشىل قىلىققا ول نەمەن جاۋاپ قايتارماق؟
قايتپەك؟
ءسويتىپ، ويشا: "مەن لانتەناكتى قۇتقارامىن!" دەپ بەكىندى ول.
"تاماشا! دەگەن باسقا ءبىر داۋىس ەستىلدى جۇرەك تۇكپىرىنەن. — بار، كومەكتەس اعىلشىندارعا. دەزەرتير بول. جاۋعا بارىپ بەرىل لانتەناكتى قۇتقارىپ، فرانسيانى سات!
بۇل داۋىس ونى تىتىركەندىرىپ جىبەردى. "سەن ەشتەڭەنى دە شەشە المايسىڭ، قيالشىل!" دەدى ول ىشتەي.
ىشتەي كۇرەس ونى قاراما-قارسى اقيقاتتار ءوزارا ارپالىسقان جەرگە، ادام ساناسى جەتكەن ادامگەرشىلىك، وتان، وتباسى سياقتى ەڭ جوعارى ءۇش قاعيدا بىر-بىرىنە قىرعي قاباقتانا قارايتىن جەرگە، تۇيىققا اپارىپ تىرەدى.
گوۆەن سەڭدەي تولقىدى. ءبۇل ناعىز ازاپ ەدى.
الدىندا ءتۇپسىز ەكى شىڭىراۋ جاتتى. ول لانتەناكتى قۇرتۋعا، نە قۇتقارۋعا ءتيىس. ءبىر توقتامعا كەلۋ قاجەت.
بورىش ونى وسى ەكى شىڭىراۋدىڭ قايسىسىنا يتەرمەلەدى سوندا؟
III. كومانديردىڭ پلاششى
قوڭىراۋ ءتۇن جارىمىن، سونان سوڭ تاڭعى ساعاتتى سوقتى. گوۆەن ويىقتىڭ قاسىنا قالاي كەلىپ قالعانىن ءوزى دە بايقامادى.
ولىمسىرەگەن ورتتەن توڭىرەككە كومەسكى جارىق تاراپ جاتىر.
ءسونىپ بارا جاتقان جالىننىڭ جىلتىلداعان ساۋلەسى مۇنارانىڭ سىرت جاعىن وراي قىراتقا ءتۇسىپ، قىرات بىرەسە تۇنەكتەن شىعىپ، بىرەسە قايتا تۇنەككە باتىپ تۇر. ءبىراۋىق قاراڭعىلىقپەن الما-كەزەكتەسكەن جىلتىلداعان ساۋلە اينالاداعى زاتتاردىڭ ءبارىن وعاش زورايتىپ جىبەردى دە، قاراۋىلدا تۇرعان ساقشىلار الىستان قايداعى ءبىر ارۋاق سياقتانادى. ويعا شومعان گوۆەن وت پەن ءتۇتىننىڭ ارپالىسىنا سۇلەسوق قاراي قالعان. جارىق پەن قاراڭعىلىقتىڭ ۇزدىكسىز الماسۋى دا ونىڭ ويىندا تايتالاسقان قاراما-قارسى اقيقاتتاردىڭ الماسۋىنا ۇقساس ءبىر ەرسى سايكەستىك بارداي.
كەنەت بۋداق-بۋداق ءتۇتىن اراسىنان ورتتەن ۇشىپ تۇسكەن شوق قىرات توبەسىن جاپ-جارىق ەتىپ جىبەردى دە، گوۆەننىڭ كوز الدىنان جۇك اربانىڭ قىزعىلت سۇلباسى قىلاڭ ەتتى. ول انىقتاپ قاراي باستادى. جۇك اربانى فورما كيگەن ءۇش بۇرىشتى باس كيىمى بار سالت اتتىلار كۇزەتىپ ءجۇر ەكەن. ءبۇل وسىدان بىرنەشە ساعات بۇرىن، كۇن باتاردا گەشان ەكەۋى دۇربىمەن كورگەن جۇك ارباعا ۇقساپ كەتتى. ۇستىندە بىرەۋلەر كۇيبەڭدەپ ءجۇر، ءتۇسىرىپ جاتسا كەرەك. ولار اربا ۇستىنەن اندا-ساندا مەتالل دىبىس شىعارىپ قوياتىن، تەگى، اۋىر نارسە ءتۇسىرىپ جاتىر. بۇل جەردەن ونىڭ نە ەكەنىن انىقتاپ كورۋ قيىن ەدى. ءوزى كەسپەلتەك اعاشقا ۇقسايدى. ەكى ادام جاشىكتى جەرگە ءتۇسىردى، ونىڭ ىشىندە، نوبايىنا قاراعاندا، قانداي دا ءبىر ءۇش بۇرىشتى زات بار سياقتى. شوق ءوشتى دە، اينالا قايتادان قاراڭعىلىق جامىلدى. گوۆەن ىشىندە نە بارىن بىلگىسى كەلىپ، الگى جاشىككە شۇقشيا ۇزاق قارادى.
قولشامدار جاعىلىپ، الدەقانداي كولەڭكەلەر ەربەڭدەي باستادى. كەي-كەيدە اعاش شاپقان بالتا داۋسىنا ۇقساس ءبىر دىبىس ەستىلەدى. بىرەۋ شالعى قايراپ جاتقانداي، قايداعى ءبىر مەتالل دىبىس قۇلاققا شالىنادى.
قوڭىراۋ ساعات ەكىنى سوقتى. گوۆەن ىقتيارىنان تىس اقىرىن، جۇرەكسىنە باسىپ، ويىققا بەتتەدى. ول جاقىنداعاندا ساقشى قاراڭعىدا گالۋنمەن تىگىلگەن كوماندير پلاششىن بايقاپ قالىپ، ىزەت بەردى. گوۆەن قاراۋىل بولمەگە اينالدىرىلعان مۇنارانىڭ تومەنگى زالىنا كىردى. توبەدە قولشام ىلىنگەن. شام بولمەدە سابان ۇستىنە سۇلاي-سۇلاي كەتكەن جانە بەرى دەرلىك ۇيىقتاپ جاتقان قاراۋىلشىلاردىڭ دەنەسىنە سۇرىنبەيتىندەي عانا زالعا بىركەلكى جارىق ءتۇسىرىپ تۇر ەكەن.
كوماندير ىشكە كىرگەندە جەردە جاتقانداردىڭ كەيبىرەۋى، ونىڭ ىشىندە قاراۋىل باستىعى — وفيسەر دە ورىندارىنان ۇشىپ تۇردى. گوۆەن وفيسەرگە تاس قاماۋدىڭ ەسىگىن نۇسقاپ:
— اشىڭىز، — دەدى.
ىرعاق كەيىن ىسىرىلدى. گوۆەن تاس قاماۋعا كىرىپ، ارتىنان ەسىك تارس جابىلدى.
جەتىنشى كىتاپ
فەوداليزم جانە ريەۆوليۋسيا
I. اتا تەك
جەر استىنداعى قاماۋدىڭ تاس ەدەنىندە قولشام جانىپ تۇر؛ سول جەردە ءبىر توستاعان سۋ مەن ءبىر ءۇزىم نان. ەدەنگە ءبىر قۇشاق سابان توسەلگەن.
ەسىك سىقىرلاي اشىلعاندا ماركيز تورعا قامالعان حايۋانشا كامەرا ىشىندە ارلى-بەرلى ءجۇر ەكەن.
ول ەسىك سىقىرىنا باسىن كوتەردى. ونى مەن گوۆەننىڭ اراسىندا، ەدەن ۇستىندە تۇرعان شامنان ەكەۋىنىڭ دە بەتىنە جارىق ءتۇستى: ماركيز كەڭك-كەڭك كۇلدى:
— سالەمەتسىز بە، سۋدار؟ كوپتەن كورە الماي، قۇمارىم تارقاماي ءجۇر ەدى. مەنىمەن جۇزدەسۋگە ءىلتيپات ءبىلدىرىپسىز. راحمەت ونىڭىزعا. سىزبەن اڭگىمەلەسۋگە وتە قۋانىشتىمىن، ابدەن زەرىگىپ كەتىپ ەم. دوستارىڭىز ۋاقىتتى بوسقا وتكىزىپ جاتىر. ادامنىڭ جەكە باسىن كۋالاندىرۋ، اسكەري-دالا سوتتارى جانە باسقا ءراسىم بىتكەننىڭ ءبارى — ءىستى ءسوزبۇيداعا سالۋشىلىق قانا. ولاردىڭ ورنىندا بولسام، تۋرا ىسكە كوشەر ەدىم. مەن مۇندا ءوز ۇيىمدەمىن. كىرىڭىز ىشكە. مىناۋ وقيعالار جايىندا نە دەي الاسىز؟ ەرەن نارسە ەمەس پە؟ ەرتە، ەرتە، ەرتەدە، كورول مەن ونىڭ زايىبى — كوروليەۆا بولىپتى. كورول — كورول دە، كوروليەۆا — فرانسيا بولاتىن. ءسويتىپ جۇرگەندە كورولدىڭ باسىن شاۋىپ، كوروليەۆانى روبەسپەرگە ۇزاتىپتى. ءبۇل مىرزا مەن بۇل بيكەشتىڭ اراسىنان گيلوتينا دەيتىن قىز دۇنيەگە كەلىپتى. مەنىڭ، ءسىرا، سول قىزبەن ەرتەڭ تانىسۋىما تۋرا كەلەتىن شىعار. قۋانىشىم قوينىما سىيار ەمەس. ءبۇل جەردە ءسىزدى كورىپ تۇرعانىما دا قۋانىشتىمىن. مەنى سول سۇلۋعا ديدارلاستىرۋعا كەلگەننەن ساۋمىسىز؟ الدە شەنىڭىزدى ارتتىرىپ، جەندەت ەتىپ تاعايىنداعان شىعار؟ جوق پا؟ ەگەر بۇل جاي عانا دوستىقپەن سالەمدەسە كەلگەنىڭىز بولسا ء-دان ريزامىن. ءسىز، بالكىم، ۆيكونت مىرزا، دۆوريانداردىڭ كىم ەكەنىن ۇمىتقان شىعارسىز. ەندەشە، جاقسىلاپ قاراپ الىڭىز — سولاردىڭ ءبىرى الدىڭىزدا ءتۇر. ءارى ول ءسىزدى قۋانا-قۋانا اتىپ تاستار ەدى. ايتقانداي، ءسىز نەعىپ تىگىڭىزدەن تۇرسىز؟ راقىم ەتىڭىز، وتىرىڭىز. راس، ەدەندە وتىرۋعا تۋرا كەلمەك، سەبەبى بۇل سالوندا كرەسلو دەگەن جوق، ءبىراق قوقىستا تۇراتىن ادامعا جەرگە دە وتىرۋعا بولادى عوي. مەن مۇنى سىزگە ءتىل تيگىزۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرعان جوقپىن: ويتكەنى سىزدەر حالىق دەيتىن نارسەنى ءبىز قوقىس دەپ اتايمىز. ءسىز مەنەن "بوستاندىق! تەڭدىك! تۋىسقاندىق!" دەپ ايعايلاۋىمدى تالاپ ەتپەسسىز دەپ ۇمىتتەنەمىن. بۇل جەر — ءۇيىمنىڭ ەسكى بولمەسى: ءبىر كەزدەرى مىرزالار مۇندا مۇجىقتاردى قامايتىن، ەندى مۇجىقتار مىرزالاردى قامايتىن بولىپتى. وسى بىلشىلدىڭ اتى ريەۆوليۋسيا كورىنەدى. وتىز التى ساعاتتان سوڭ باسىمدى الماق. نەسى بار، قارسىلىعىم جوق. ايتسە دە ءسىز تەمەكى ساۋىتىما كىسى جىبەرسەڭىز، ءبۇل ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان يبالىق بولار ەدى، مەن ونى جوعارىدا، ءسىز بالا كۇنىڭىزدە تىزەمنەن تۇسپەي وينايتىن بولمەدە ۇمىتىپ كەتىپپىن... ۆيكونت، سىزگە مىنانى ايتقىم كەلەدى: ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز — گوۆەن جانە قانشاما تاڭدانارلىق بولعانمەن، ءسىزدىڭ قان تامىرىڭىزدا دا مەنىڭ تامىرىمداعىداي اسىل قان اعادى. ءبۇل قان مەنى ابزال ادام ەتسە، ءسىزدى جەكسۇرىن ەتىپتى. بۇعان مەن كىنالى ەمەسپىن دەپ مەنىمەن تالاسۋىڭىز مۇمكىن. ءبىراق ءبۇل مەنىڭ دە كىنام ەمەس. ساناسىز قىلمىسكەرلەر دە بولادى. ءبارى دە ادامنىڭ قانداي اۋامەن تىنىستايتىنىنا بايلانىستى. قازىرگىدەي زاماندا ەشكىم دە ءوز قىلىعى ءۇشىن جاۋاپ بەرمەيدى. سايقال ريەۆوليۋسيا ءبارىمىزدى دە تالكەك ەتۋدە جانە ءبىزدىڭ شەكتەن شىققان زۇلىمدارىمىزدىڭ ءبارى، شىن مانىندە، ناعىز اشىق اۋىزدار عانا. سىزدەن-اق باستالىق. سىزگە قايران قالماۋ مۇمكىن ەمەس. زيالى وتباسىنان شىققان، قوعامدا بيىك دارەجە يەمدەنىپ، ءوزىنىڭ اسىل قانىن ۇلى ءىس ءۇشىن توگۋگە مۇمكىندىگى بولا تۇرا، تاپ وسى تۋرگ-گوۆەن قامالىنىڭ ۆيكونتى، كەلەشەكتە زاڭدى گەرسوگ اتانۋ جانە فرانسيانىڭ مەرى دەگەن اتاقتى ميراس ەتۋ قولىنان كەلەتىن برەتان مۇراگەرى بولا تۇرا، ياعني جەر بەتىندە پاراساتتى ادامنىڭ تىلەر نارسەسىن تۇگەل دەرلىك يەمدەنە وتىرىپ، قازىرگىدەي كۇيگە جەتۋدى ارتىق كورەتىن ءارى جاۋلارى زۇلىم دەپ قارايتىن، ال دوستارى اقىماق دەپ سانايتىن جاس جىگىتكە سۇيسىنبەۋ مۇمكىن ەمەس. ايتپاقشى، اببات سيمۋردەن مىرزاعا سول ەم ايتا بارعايسىز.
ماركيز ەشتەڭەنى بولە-جارماي، جاقىن-جارانىمەن اڭگىمەلەسكەندەي گوۆەنگە كوڭىلدى دە شات جۇزبەن قاراپ، قولىن قالتاسىنا سالعان قالپى جايدان-جاي، بايسالدى سويلەپ تۇر.
— جاسىرمايمىن — مەن ءسىزدى ولتىرمەك بولدىم؛ ءبۇل ءۇشىن قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەپ باقتىم. سىزگە ءوز قولىممەن ءۇش دۇركىن زەڭبىرەك اتتىم. بۇل سىپايىلىق ەمەس، مۇنى مويىندايمىن، ءبىراق سوعىس كەزىندە دۇشپاننان سىپايىلىق ساقتاۋدى كۇتۋ ەرسىلىك بولار ەدى عوي. ال سىزبەن ءبىز سوعىسىپ جۇرگەنبىز، جيەن مىرزا. اينالاداعىنىڭ ءبارىن ءورت قۇشىپ، قان جاپتى. كورولدى ءولتىردى. پا، شىركىن، زامان بولعانىڭا!
ول تاعى ۇندەمەي قالدى دا، سول سارىنمەن قايتا سويلەپ كەتتى:
— ويلاپ قاراساڭ، ۆولتەردى* دارعا اسىپ، رۋسسونى* گالەراعا ايداسا، مۇنىڭ ءبىرى دە بولماس ەدى. ءوي، وسى ءبىر اقىلگوي نەمەلەر-اي، پالەنىڭ بار باسى سولاردا ەمەس پە؟ اۆتورلارىنىڭ ءوزىن ورتەۋدىڭ ورنىنا، شىعارمالارىن ورتەپتى. ءبارىنىڭ سەبەبى — شىجباي-شاتپاقشىلار مەن ۇيقاس قۋالاۋشىلار. مەن بولسام، ءبۇل قاعاز شيمايلاۋشىلاردىڭ بارىنە اكەسىن تانىتار ەدىم! ءبىز ءوز زامانىمىزدا سوت قۇرىپ، جازالاي بىلەتىنبىز. مىنە، تاپ وسى بولمەدە ادامداردى پارشالاعان بولاتىن: قابىرعادا ءتىپتى دوڭعالاق ءىزى دە ساقتالىپتى. ءبىز قالجىڭدى بىلمەيتىنبىز. جوق، جوق، شىجباي-شاتپاقشىلاردى اتاي كورمەڭىز. ۆولتەرلەر باردا ماراتتار دا بولادى. قاعاز شيمايلاۋشىلار باردا قانىشەرلەر دە بولا بەرمەك. سيا باردا قارا داق تا بولماق. ادام قولىنا قالام ۇستاۋدى ۇمىتپايىنشا، اقىماقتىق پەن سۇمپايىلىق پارىقسىز قاتىگەزدىكتى تۋدىرا بەرمەك. قىلمىستى تۋدىراتىن — كىتاپ. مۇنداي ساندىراقتى جۇرت ءقايتىپ قانا ەرمەك ەتەدى دەسەيشى؟ وسىناۋ قۇقىلاردىڭ ءبارىن بىزگە ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ ادام قۇقىعى! حالىق قۇقىعى! قيال، بوس ءسوز. قۇر ساندىراق. سىزدەردىڭ جەكسۇرىندارىڭىز، جارلى-جاقىبايلارىڭىز قۇقىق دەپ جۇرگەن نارسە نە؟ قۇداي مەن پاتشانى ولتىرۋشىلىك. بۇل سۇمپايىلىق ەمەي — نەمەنە؟ مالعۇندار!.. ءسىز ءۇشىن رەنىشتىمىن، قايىرىمدى تاقسىر. ءسىز ەجەلگى برەتان رۋىنا جاتاسىز؛ ءبىزدىڭ سىزبەن ارعى اتامىز ءبىر. ول — گوۆەن دە-تۋار. ءسىز، سۋدار، ماڭگۇرتتىگىڭىزگە بالدەنەسىز، مەنىڭ اتقوسشىممەن تەڭ بولۋعا ءمازسىز. ءسىز بالا كەزىڭىزدە-اق مەن قارت بولاتىنمىن: مەن مۇرنىڭىزدى سۇرتەتىنمىن، ءقازىر دە سۇرتە الامىن. بويىڭىز وسكەنمەن، ويىڭىز وسپەپتى: ەسەيە كەلە ەرگەجەيلىگە اينالىپسىز. سىزبەن كورىسپەگەلى جولىمىز ەكى ايرىلىپتى: مەن نامىس جولىمەن، ءسىز — وعان قاراما-قارسى جولمەن كەتىپسىز... مۇنىڭ ءبارى نەمەن تىنارىن بىلمەيمىن، ءبىراق ءسىزدىڭ دوستارىڭىز سياقتى مىرزالاردىڭ — سىلىمتىك جەكسۇرىندار ەكەنىن بىلەمىن!
ءبارى تاماشا، ازامات مىرزالار! فرانسيادا پاتشالىق قۇرىڭدار، قوجايىندىق ەتىڭدەر، بيلەپ-توستەڭدەر، ۇيالىپ-قىزارماڭدار، ءوز ۇيلەرىڭدە جۇرگەندەي سەزىنىڭدەر! ءبىراق ءدىننىڭ ءدىن بولىپ قالارىن، كورول وكىمەتىنىڭ تاريحىمىزدىڭ ون بەس عاسىرىن قامتىپ كەلگەن دەرەگى نە ىستەسەڭدەر دە دالەل بولىپ قالارىن جانە ەسكى فرانسۋز اقسۇيەكتىگى ءتىپتى باسىنان ايرىلعاندا دا، سىزدەردەن الدەقايدا جوعارى بولىپ قالارىن ءبىلىپ قويىڭىزدار.
سىزدەر ءبارىن ايپاپ-جايپاپ قۇرتتىڭىزدار، قيراتتىڭىزدار، ويراندادىڭىزدار. سىزدەرگە دۆورياندىقتىڭ قاجەتى جوق. نەسى بار، سىزدەرگە ەندى ول بولمايدى دا جانە سىزدەر وعان ءالى زار بولىپ، جاس توگەسىزدەر. سىزدەردە ەندى سەرىلەر مەن باتىرلار بولمايدى. حوش، فرانسيانىڭ قايران ۇلىلىعى!
از-كەم كىدىرىپ، ول تاعى دا مىنانى ايتتى:
— كورولدى ولتىرە بەرىڭدەر، دۆوريانداردى ولتىرە بەرىڭدەر، ءدىنباسىلارىن ولتىرە بەرىڭدەر، ەسكى زاڭداردى، ەسكى داستۇرلەردى، ەسكى مىنەز-قۇلىقتاردى جايپاپ جويىڭدار، تالقانداڭدار، توناڭدار، اياققا تاپتاڭدار؛ تاقتاردى توڭكەرىڭدەر، التاردى تابالاڭدار، قۇدايدى الاستاڭدار جانە ويرانى شىققان جەردە ويناق سالىڭدار — ەرىكتەرىڭ. مەن ءبارىن ايتتىم. ەندى مەنى گيلوتيناعا جونەلتىڭدەر. ۆيكونت مىرزا، ءيىلىپ، ءتاجىم ەتەم!
ول تاعى دا:
— مەن سىزگە كوپتەگەن كۇيىنىشتى اقيقاتتى ايتىپ سالدىم. ءبىراق نەدەن قورقايىن؟ مەن ەندى ولىكپىن، — دەدى.
— ءسىز ەرىكتىسىز، — دەدى گوۆەن.
ول ماركيزدىڭ قاسىنا بارىپ، ۇستىندەگى پلاششىن شەشتى دە، لانتەناكتىڭ يىعىنا جاۋىپ، كوزىنە كۇلوپاراسىن باسا كيگىزدى. ولاردىڭ بويى بىردەي ەدى.
— نە ىستەپ جاتىرسىز؟ — دەپ سۇرادى ماركيز. گوۆەن وعان جاۋاپ قايىرماستان:
— پورۋچيك، ەسىكتى اشىڭىز! — دەپ ءامىر ەتتى. ەسىك اشىلدى:
— سوڭىمنان جاۋىپ العايسىز! — دەپ گوۆەن تاعى داۋىستادى دا، اڭ-تاڭ بولعان ماركيزدى بوساعادان يتەرىپ جىبەردى.
مۇنارانىڭ قاراۋىل بولمەگە اينالدىرىلعان تومەنگى زالىندا، وقىرماننىڭ ەسىندە شىعار، جالعىز شامنان كومەسكى جارىق ءتۇسىپ تۇرعان-دى. ۇيىقتاماي، وياۋ جاتقان سولداتتار وسىناۋ ءالسىز جارىقتا جامىلعىسى بار گالۋنمەن تىگىلگەن كوماندير پلاششىن كيگەن سۇڭعاق بويلى ادامنىڭ جاندارىنان ەسىككە قاراي وتكەنىن كوردى. ولار ىزەت بەردى دە، اناۋ ەسىكتەن شىعىپ، جوق بولدى.
ماركيز زال ىشىمەن اسىقپاي ءوتىپ، ويىقتان اسىلا اتتادى دا، باسىن تاستىڭ قىرىنا بىرنەشە رەت سوعىپ الىپ، اقىرى مۇنارادان شىقتى. ساقشى ونى گوۆەن ەكەن دەپ ويلاپ، مىلتىعىن قاراۋىلعا الدى.
ماركيز ەركىندىككە شىعىسىمەن اياق استىنان مايدا شالعىندى سەزگەندە، قارسى الدىنان ەكى ءجۇز قادام جەردە ورماننىڭ شەتى مەن جازىقتى كورىپ، وندا، ورمان ىشىندە، ءوزىن تاسالار ءتۇن قاراڭعىسى، بوستاندىق، ءومىر كۇتىپ تۇرعانىن ءتۇسىنىپ، كىلت توقتادى. ول كەنەت ابدىراپ قالىپ، قاپىلىستا ءبىر قىلىق جاساپ قويعانداي جانە دۇرىس ىستەدىم بە وسى، كەيىن قايتقانىم دۇرىس بولماس پا ەكەن دەپ ويلانعان ادامداي، بىرەر مينۋت قوزعالماي، ءدۇدامال قالىپتا تۇرىپ قالدى. ءبىراق ءبىراز ويلانىپ، وڭ قولىن كوتەرە، ساۋساعىن سارت ەتكىزدى دە، "نەسى بار؟" دەپ كۇبىر ەتىپ، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى.
تاس قاماۋدىڭ ەسىگى جابىلدى. ەسىكتىڭ ار جاعىندا گوۆەن قالدى.
II. اسكەري سوت
سيمۋردەن الداعى اسكەري سوتتىڭ ءماجىلىس ورنى ەتىپ شابۋىل الدىنان بارريكادا ورناتىلعان جانە كەيىننەن قاراۋىل بولمەگە اينالدىرىلعان مۇنارانىڭ تومەنگى زالىن تاڭداپ الدى. سيمۋردەن بۇكىل پروسەدۋرانى وڭايلاتۋدى جاقتادى، تۇرمەدەن سوتقا جانە سوتتان ەشافوتقا دەيىنگى جولدى قىسقارتقىسى كەلدى.
تال تۇستە، سونىڭ جارلىعىنا سايكەس، سوت ءماجىلىسى اشىلدى. قاراعاي ۇستەل ۇستىندە جانۋلى ەكى بالاۋىز شام، ۇستەلدىڭ ءبىر جاعىندا ساباننان توقىلعان ءۇش ورىندىق، ەكىنشى جاعىندا، ورىندىقتاردىڭ قارسى الدىندا تابۋرەت تۇر.
ۇستەلدىڭ ەكى شەتىندە ءبىرى پروكۋرورعا، ەكىنشىسى حاتشىعا دەگەن ەكى تابۋرەت. ءبۇل جەردە پروكۋروردىڭ قىزمەتىن پولك فۋرەرى* اتقارۋعا ءتيىس بولدى، ال حاتشى بولىپ كاپرالداردىڭ ءبىرى تاعايىندالدى.
ۇستەل ۇستىندە ەكى سيا ساۋىت، قىزىل سورعىشتىڭ تاياقشاسى، مىس ءمور، ىشىندە تازا قاعاز سالىنعان پاپكا مەن بىرىندە زاڭنان تىس دەپ جاريالانعانداردىڭ ءتىزىمى بار، ەكىنشىسىندە كونۆەنتتىڭ دەكرەتى بار تاسقا باسىلعان بەتى اشىق جايۋلى ەكى پلاكات جاتىر.
ورتاڭعى ورىندىقتىڭ ارت جاعىندا ءۇش ءتۇستى بىرنەشە تۋ قويىلعان. ءتوراعاعا ارنالعان ءبۇل ورىندىق تاس قاماۋعا كىرەتىن ەسىكتىڭ تۋرا قارسىسىندا ەدى. ونىڭ ەكى جاعىندا ەكى جاندارم ءتۇر. كۋالار سولداتتار بولاتىن.
ورتاڭعى ورىندىقتا سيمۋردەن وتىر: وڭ جاعىندا — سوتتىڭ اعا مۇشەسى كاپيتان گەشان، سول جاعىندا — سوتتىڭ كىشى مۇشەسى، سەرجانت رادۋب. سيمۋردەن باسىنا ءۇش ءتۇستى كوكارداسى بار قالپاق كيگەن، جانىندا قىلىش جانە بەلبەۋىنە قىستىرعان ەكى تاپانشاسى بار. قىلىش تىلگەن بەتىنىڭ قىپ-قىزىل بولىپ تۇرعان تىرتىعى ونىڭ سۋىق جۇزىنە ىزعار شاشقانداي.
رادۋب اقىرى بولماعان سوڭ جاراسىن بايلاۋعا كوندى. باسى اق ورامالمەن تاڭىلعان، سىرتىنا قان تاڭباسى جايىلىپ شىققان.
سوت ءماجىلىسى ءالى اشىلا قويعان جوق. ۇستەل جانىندا سۋديالار الدىندا حابارشى ءتۇر، ونى كۇتىپ تۇرعان اتتىڭ مۇناراعا كىرەبەرىستە تۇياعىمەن جەر تارپىعانى ەستىلەدى. سيمۋردەن حابارلاما جازىپ وتىر:
"ازاماتتار، قوعامدى قۇتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى!
لانتەناك قولعا ءتۇستى جانە ەرتەڭ جازالانىپ ولتىرىلمەك".
ول اي-كۇنىن بەلگىلەپ، قولىن قويدى دا، دەپەشانى كونۆەرتكە سالىپ، شابارمانعا بەردى. ول ۇيدەن شىعا اتىنا ءمىنىپ، شابا جونەلدى.
سوندا سيمۋردەن:
— كامەرانى اشىڭدار! — دەپ داۋىستاي بۇيىردى.
جاندارمدار ىسىرمانى ءارى يتەرىپ، ەسىكتى اشتى دا، ىشىنە كىرىپ جوق بولىپ كەتتى.
سيمۋردەن باسىن كوتەرىپ، قولىن توسىنە ايقاستىرىپ، ەسىكتەن كوز الماستان:
— تۇتقىندى كىرگىزىڭدەر! — دەپ ساڭق ەتتى. تابالدىرىقتان ەكى جاندارم مەن ورتالارىنداعى تۇتقىن كورىندى.
سيمۋردەن سەلك ەتتى:
— گوۆەن! سەنبىسىڭ؟ — دەدى ول قاپەلىمدە نە ايتارعا بىلمەي. ءسويتتى دە: — مەن ايىپكەردى اكەلۋدى تالاپ ەتتىم عوي، — دەدى جالما-جان.
— ايىپكەر — مەن، — دەدى گوۆەن.
— قالايشا؟ لانتەناك شە؟
— لانتەناك بوستاندىقتا ءجۇر.
— قاشىپ كەتتى مە؟
— قاشىپ كەتتى.
— ءيا، ءيا، تۇسىنىكتى، — دەپ كۇبىرلەدى سيمۋردەن داۋسى دىرىلدەپ. — قامالدىڭ قوجايىنى ەمەس پە، كىرىپ-شىعاتىن ەسىك-تەسىكتىڭ ءبارى ءمالىم عوي وعان. زىنداندا قۇپيا جول بار شىعار، ءسىرا، ونى نە عىپ ويلامادىم ەكەن!.. ول، ارينە، وزگەنىڭ كومەگىنسىز-اق قاشىپ كەتە الاتىن ەدى عوي.
— وعان كومەكتەسىپتى، — دەدى گوۆەن.
— قاشىپ كەتۋىنە كومەكتەسىپ پە؟ ول كىم؟
— مەن.
— سەن بە؟
— مەن.
— نە دەپ ساندىراقتاپ تۇرسىڭ؟
— مەن ونىڭ كامەراسىنا كىردىم. ءبىز ەكەۋدەن-ەكەۋ بولدىق. مەن وعان پلاششىمدى كيگىزىپ، بەتىنە جامىلعىمدى جاپتىم، ءسويتىپ، مەنىڭ ورنىما ول شىقتى دا، مەن كامەرادا قالدىم. ەندى، مىنە، الدىڭىزدا تۇرمىن.
— بۇلاي ەتۋىڭ مۇمكىن ەمەس!
— وسىلاي ەتتىم.
— مۇمكىن ەمەس!
— ايتقانىم اينا-قاتەسىز.
— لانتەناكتى اكەلىڭدەر!
— ول مۇندا جوق. سولداتتار مەنىڭ پلاششىمدى كيگەن ونى كورىپ، مەن دەپ ويلاپ، وتكىزىپ جىبەرگەن. ءارى ول كەزدە مەزگىل ءالى قاراڭعى بولاتىن.
— سەن الجاسقان شىعارسىڭ!
— شىنىم سول.
ۇنسىزدىك ورناي قالدى. اقىرى سيمۋردەن ءار ءسوزىن ارەڭ-ارەڭ ەجىكتەي ايتتى:
— ەگەر بۇل راس بولسا، سەن... قىلىعىڭا لايىق...
—... ءولىم جازاسىنا كەسىلەمىن، — دەپ ءتامامدادى ونىڭ ءسوزىن گوۆەن.
سيمۋردەن ولىكتەي بوزارىپ، جاسىن تۇسكەن ادامداي مەلشيىپ قاتتى دا قالدى. تىنىسى تارىلىپ كەتتى. ماڭدايىنان سۋىق تەر بۇرق ەتتى. ول داۋسىن ازەر بيلەپ:
— جاندارمدار، ايىپكەردى ورنىنا اپارىڭدار! — دەدى. گوۆەن تابۋرەتكە وتىرا كەتتى.
— جاندارمدار، قىلىشتى سۋىرىڭدار! — دەپ بۇيىردى سيمۋردەن.
اسكەري سوتتاردا ءبۇل ايىپكەرگە ءولىم جازاسى تونگەن جايتتە ايتىلاتىن ادەتتەگى ءراسىم ەدى.
جاندارمدار قىلىشىن قىنابىنان سۋىردى.
— ايىپكەر، تۇرىڭىز، — دەگەندە سيمۋردەننىڭ داۋسى قايتادان قاتۋ دا بايسالدى ەستىلدى.
ول وعان "سەن" دەگەن ءسوزدى بۇدان بىلاي ايتقان جوق.
III. داۋىس بەرۋ
گوۆەن ورنىنان تۇردى. سيمۋردەن سۇراق قويا باستادى:
— ءاتى-جونىڭىز كىم؟
— گوۆەن.
— اتاعىڭىز قانداي؟
— سولتۇستىك جاعالاۋداعى ەكسپەديسيالىق وتريادتىڭ كومانداشىسىمىن.
— ءسىز قاشىپ كەتكەن قىلمىسكەردىڭ تۋىسىسىز با؟
— مەن ونىڭ جيەن نەمەرەسىمىن.
— سىزگە كونۆەنتتىڭ دەكرەتى ءمالىم بە؟
— ءسىزدىڭ ۇستەلدىڭ ۇستىندە جاتقان با؟ ءيا، ءمالىم.
— بۇل دەكرەت جونىندە نە ايتا الاسىز؟
— مەن ونى ءوز قولتاڭباممەن بەكىتىپ، سوندا ايتىلعاننىڭ بەرىن قاتاڭ ورىنداۋعا بۇيرىق بەرگەنمىن جانە تومەنگى جاعىندا مەنىڭ ءاتى-جونىم تۇرعان قوسىمشا ءسوزدى ءوزىم جازعانمىن.
— وزىڭىزگە قورعاۋشى تاڭداپ الىڭىز.
— مەن ءوزىمدى-وزىم قورعايمىن.
— ايتا بەرىڭىز.
سيمۋردەن قايتادان بايسالدى قالپىنا كەلدى، ءبىراق بۇل بايسالدىلىقتان ءتىرى ادامنىڭ سابىرلىلىعىنان گورى، جارتاستىڭ مەلشيگەن تاباندىلىعى سەزىلىپ تۇردى.
گوۆەن ويىن جيىستىرعانداي، ءۇن-تۇنسىز قالدى.
— ءسىز ءوزىڭىزدى قورعاپ نە ايتار ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى ودان سيمۋردەن.
گوۆەن باسىن كوتەرىپ، ەشكىمگە قاراماستان، سويلەي باستادى:
— گاپ مىنادا. مەن ماسەلەنىڭ ءبىر جاعىمەن بولىپ، ەكىنشى جاعىن اڭداماي قالىپپىن. ءوزىم كۋا بولعان مەيىرباندى قىلىق قىرۋار قىلمىستى كوزىمنەن تاسالاپتى. قارت... ول قۇتقارعان بالالار... وسىنىڭ ءبارى جەكە باسىم مەن بورىشىمنىڭ ورتاسىنا كەسە-كولدەنەڭ تۇرا قالىپتى. مەن جانىپ جاتقان دەريەۆنيالاردى، تىپ-تيپىل بولعان ەگىنجايدى، اتىلعان ايەلدەردى، قۇرتىلىپ جاتقان تۇتقىنداردى، كوزى جويىلىپ جاتقان جارالىلاردى ۇمىتىپپىن؛ مەن فرانسيانى اعىلشىندارعا ساتىپ جىبەرگەنىن ەستەن شىعارىپ، وتاننىڭ قانىشەرىن بوساتىپ جىبەردىم. مەن كىنالىمىن. مەن وسىنى ايتا تۇرىپ، وزىمە قارسى سويلەپ تۇرعانداي كورىنۋىم مۇمكىن. بۇل قاتە: مەن ءوزىمدى جاقتاپ سويلەپ تۇرمىن. كىنالى ادام كىناسىن مويىنداعاندا قۇتقارۋعا تۇرارلىق بىردەن-بىر نارسەنى — ارىن قۇتقارادى.
— ءوزىڭىزدى قورعاپ ايتارىڭىزدىڭ ءبارى وسى ما؟ — دەپ سۇرادى سيمۋردەن.
— مەن بۇعان قوسا باستىق رەتىندە ۇلگى كورسەتۋگە ءتيىس بولعانىمدى عانا ايتا الامىن، دەمەك، ءسىز دە سۋديا رەتىندە ۇلگى كورسەتۋگە ءتيىسسىز.
— قانداي ۇلگى؟
— مەنى ءولىم جازاسىنا كەسىڭىز.
— ءسىز مۇنىڭ ءوزى ءادىل جازا دەپ سەنەسىز بە؟
— ءادىل عانا ەمەس، قاجەت تە.
— وتىرىڭىز.
فۋرەر-پروكۋرور تۇرەگەلىپ، اۋەلى بۇرىنعى ماركيز دە-لانتەناكتى زاڭنان تىس داپ جاريالاعان قاۋلىنى، سونان سوڭ تۇتقىن بۇلىكشىنىڭ قاشىپ كەتۋىنە سەپتەسەتىن ادامعا ءولىم جازاسىن بەلگىلەگەن كونۆەنتتىڭ دەكرەتىن وقىدى. ول دەكرەت جازىلعان تاسقا باسىلعان پلاكاتتىڭ استىنداعى بىرنەشە جول جازۋدى دا وقىپ شىقتى: وندا، ءبۇل جازۋدا، جوعارىدا اتالعان بۇلىكشىگە قولداۋ نەمەسە جاردەم كورسەتۋگە ءولىم جازاسىمەن ۇرەيلەندىرۋ ارقىلى تىيىم سالىنعان بولاتىن جانە ونىڭ استىندا "ەكسپەديسيالىق وتريادتىڭ كومانداشىسى گوۆەن" دەگەن قولتاڭبا تۇرعان.
پروكۋرور وقىپ بولىپ، ورنىنا وتىردى.
سيمۋردەن قولىن ايقاستىرىپ، بىلاي دەدى:
— ايىپكەر، مۇقيات تىڭداڭىز. جينالعان جاماعاتتان شۋلاماۋدى جانە ەشقانداي ەسكەرتۋ جاساماۋدى وتىنەمىن، زاڭعا جۇرتتىڭ ءبارى قۇرمەتپەن قاراۋعا مىندەتتى. ءبىز داۋىس بەرۋگە كىرىسەمىز. ۇكىم جاي كوپشىلىك داۋىسپەن شىعارىلماق. سۋديالاردىڭ ءارقايسىسى ايىپكەردىڭ كوزىنشە ءوز پىكىرىن ايتادى، نەگە دەسەڭىز، ءادىل سوتتىڭ جاسىرارى جوق. ول ءبىراز ۋاقىت ۇندەمەي قالدى دا:
— ءسوز اعا سۋديانىكى. كاپيتان گەشان، سويلەڭىز، — دەپ قوسا ايتتى.
كاپيتان گەشان سيمۋردەندى دە، گوۆەندى دە بايقاماي وتىرعان سەكىلدى. ول قارسى الدىندا ءتۇپسىز شىڭىراۋ جاتقانداي دەكرەت پلاكاتقا قاباعىن قارس تۇيە، ۇرەيلى كوزىمەن قادالا قالعان.
— زاڭ تۇسىنىكتى، — دەدى ول تۇنەرىڭكى داۋىسپەن. — سۋديانىڭ جايىن ادامنان ارتىقشىلىعى دا بار، كەمشىلىگى دە بار: كەمشىلىگى سول — ونىڭ جۇرەگى جوق جانە بولۋعا ءتيىس ەمەس؛ ارتىقشىلىعى سول — ونىڭ قولىندا قانجار بار. حريستوس دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ ءتورت ءجۇز ون ءتورتىنشى جىلى ريمدىك مانليي ۇلىن وزىنەن الدىن الا رۇقسات سۇراماستان جەڭىسكە جەتكەنى ءۇشىن جازالاپ ءولتىرىپتى. ءتارتىپ بۇزعاندىق وسىلايشا جازالاۋدى قاجەت ەتكەن. بۇل جەردە ءبىز زاڭ بۇزۋشىلىقتى كورىپ وتىرمىز، ال زاڭ تارتىپتەن دە جوعارى. ادامعا ءىشى-باۋىرى ەلجىرەگەندە ايىپكەر وتانىن قاۋىپكە بايلاپتى. جاناشىرلىق كەيدە قىلمىس بولىپ شىعادى. كوماندير گوۆەن بۇلىكشىل لانتەناكتىڭ قاشىپ كەتۋىنە سەپتەستى. گوۆەن كىنالى. مەن ءولىم جازاسىن جاقتاپ داۋىس بەرەمىن.
— حاتشى، جازىپ قويىڭىز، — دەدى سيمۋردەن.
حاتشى "كاپيتان گەشان ءولىم جازاسىن جاقتايدى" دەپ جازىپ قويدى.
— گەشان، ءسىزدىڭ شەشىمىڭىز دۇرىس. راحمەت سىزگە، — دەدى گوۆەن.
— ءسوز كىشى سۋديانىكى، — دەدى سيمۋردەن. — سەرجانت رادۋب، سويلەڭىز.
رادۋب ورنىنان تۇردى دا، ايىپكەر جاققا بۇرىلىپ، وعان ىزەت جاسادى. سونان سوڭ داۋسىن كوتەرە سويلەپ كەتتى:
— ولاي بولسا، مەنى دە گيلوتيناعا سالىڭدار، ويتكەنى قۇداي اتىمەن انت ەتەمىن، اۋەلى قارت ىستەگەندى، سونان سوڭ ءبىزدىڭ كوماندير ىستەگەندى ىستەۋ ءۇشىن تىم كوپ قۇن تولەر ەدىم. الگى سەكسەن جاستاعى قارتتىڭ قۇيتاقانداي ءۇش نارەستەنى قۇتقارۋ ءۇشىن ورتكە قويىپ كەتكەنىن كورگەن كەزدە مەن: "جارايسىڭ، قارتىم، ساباز ەكەنسىڭ" دەپ ەدىم. ال كوماندير قارتتىڭ قارعىس اتقىر سۇرقيا گيلوتينالارىڭنان قۇتىلۋىنا جاردەمدەسكەنىن ەستىگەندە: "بۇل ءۇشىن كومانديردى گەنەرال شەنىنە كوتەرۋ كەرەك: ول — ناعىز ادام" دەدىم. بىزدە كرەست پەن اۋليەلەر بولسا، مەن، قۇداي اتسىن، وعان اۋليە ليۋدوۆيكتىڭ كرەسىن بەرەر ەدىم. شىنىندا دا، نە بوپ بارادى ءوزى؟! گوۆەن كوماندير تورت اي بويى وسىناۋ روياليستىك توبىردى قويشا دۇركىرەتىپ قۋىپ كەلەدى، ءارى قولىنا قىلىشىن ۇستاي، باسىن قاۋىپ-قاتەرگە تىگە رەسپۋبليكانى قورعاپ كەلەدى، راسىندا، دول تۇبىندەگى شايقاستى سونىڭ ارقاسىندا عانا ۇتتىق قوي، مۇنداي ىسكە اجەپتاۋىر اقىل جۇمساۋ كەرەك-تۇعىن — ال سەندەر وسىنداي اسىل قازىنا، وسىنداي كوماندير قولدا تۇرعاندا ودان قۇتىلۋعا تىرىساسىڭدار! ونى گەنەرال ەتۋدىڭ ورنىنا، باسىن كەسىپ الماقسىڭدار! بۇل دەگەن ەسۋاستىق قوي!.. ءسىز دە ايتسا ايتقاندايسىز، ازامات گوۆەن! ءسىز مەنىڭ كومانديرىم بولماي، باتالونىمداعى كاپرال بولساڭىز، سىزگە الگىدە مىقتاپ بىلشىلدادىڭىز دەر ەدىم. قارت بالالاردى قۇتقارىپ، جاقسى ىستەدى؛ قارتتى قۇتقارىپ ءسىز دە جاقسى ىستەدىڭىز؛ ال ەگەر جۇرتتى جاقسى قىلىق ءۇشىن اتىپ-اسا باستاسا، قۇرىسىن دە ءبارى! بۇل ارادا بىردەڭەگە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن!.. دەمەك، بالالار تىرىلەي جانىپ كەتسە دە، قارتتىڭ تىرپ ەتپەۋى جانە ءبىزدىڭ كوماندير قارتتىڭ باسىن شاپقىزۋى كەرەك ەدى عوي، ءا؟ جوق، تۇسىنبەيمىن! ودان دا مەنى گيلوتيناعا جىبەرىڭدەر. ودان دا وسىنىسى دۇرىس... تۇسىنسەڭدەرشى، ەگەر بالالار وپات بولسا، قىزىل بورىك باتالونى ماسقاراعا ۇشىرايتىن ەدى عوي. سەندەر وسىنى قالايسىڭدار ما؟ ءبىز باسىمىزدى نە ءۇشىن وققا تىكتىك، ويباي-اۋ؟ بىزدەن كومانديرىمىزدى تارتىپ الىپ، گيلوتيناعا جونەلتۋلەرى ءۇشىن بە؟ جوق، بۇل ساندىراق! بۇلاي بولمايدى. ءبىز كومانديرىمىزدى جاقسى كورەمىز، بىزگە كومانديرىمىز ابدەن كەرگي ەندى ول بىزگە بۇرىنعىدان دا قىمبات. ونى گيلوتيناعا جىبەرۋ دەگەن نە سۇمدىق؟ مۇنى ەستۋدىڭ ءوزى كۇلكى عوي! جوق، جوق، مۇنان اۋلاق! ءبىز مۇنى قالامايمىز. تىڭداي-تىڭداي مەزى بولدىم. نە دەپ كوكىسەڭدەر
دە ەرىكتەرىڭ، ءبىراق بۇل —بولمايتىن نارسە!
سونى ايتتى دا، رادۋب ورنىنا وتىردى. جاراسىنىڭ اۋزى اشىلىپ كەتتى. شۇبەرەك استىنان بۇرىن قۇلاعى بولعان جەردەن سامايىن بويلاي ءجىپسىپ قان اعا باستادى.
سيمۋردەن رادۋبقا بۇرىلدى.
— ءسىز ايىپكەردى اقتاۋدى جاقتاپ داۋىس بەرەسىز بە؟
— مەن ونىڭ شەنىن گەنەرال ەتىپ ءوسىرۋدى جاقتاپ داۋىس بەرەمىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى رادۋب.
— مەن سىزدەن ايىپكەردىڭ اقتالۋىن قالايسىز با دەپ سۇراپ تۇرمىن.
— مەن ونى رەسپۋبليكاداعى ءبىرىنشى ادام ەتۋدى قالايمىن!
— سەرجانت رادۋب، انىق جاۋاپ بەرىڭىز: ءسىز كوماندير گوۆەننىڭ اقتالۋىن قالايسىز با؟ ءيا ما، جوق پا؟
— مەن ونىڭ ورنىنا مىنا مەنىڭ باسىمدى شابۋدى قالايمىن!
— دەمەك، ءسىز اقتاۋدى جاقتايسىز عوي، — دەدى سيمۋردەن.
— حاتشى، جازىپ قويىڭىز.
حاتشى "سەرجانت رادۋب اقتاۋدى جاقتايدى" دەپ جازدى.
سونسوڭ:
— ءبىر داۋىس ءولىم جازاسىن جاقتايدى، ءبىر داۋىس اقتاۋدى جاقتايدى. داۋىس ەكى ءبولىندى، —دەدى.
داۋىس بەرۋ كەزەگى سيمۋردەنگە كەلدى.
ول تۇرەگەلىپ، قالپاعىن شەشتى دە، ۇستەلگە قويدى. بوزارعان بەتى كۇرەڭدەنە ءتۇستى.
ەگەر سوت زالىندا وتىرعانداردىڭ ءبارى زيرات ىشىندە جاتسا دا، تىنىشتىق مۇنان بەتەر مەڭىرەۋ بولماس ەدى.
سيمۋردەن سالتاناتتى، سابىرلى، قاتاڭ داۋىسپەن ءۇن قاتتى:
— ايىپكەر گوۆەن، ءبىز ءسىزدىڭ ءىسىڭىزدى قارادىق. اسكەري سوت رەسپۋبليكانىڭ اتىنان ءبىر داۋىسقا قارسى ەكى داۋىسپەن...
— ول ويلانىپ الماق بولعانداي كىدىرىپ قالدى. ول نەدەن تولقىدى ەكەن؟ ءولىم جازاسىنا كەسكەن ۇكىمنەن بە؟ اقتاۋدان با؟ ءبارى دەمىن ىشىنە تارتا، تىنا قالدى... — ءسىزدى ءولىم جازاسىنا كەسەدى —، دەپ بارىپ، سيمۋردەن ءسوزىن ءتامامدادى.
ونىڭ قۋقىل تارتقان جۇزىنەن سالتانات قۇرعان بورىش سەزىمىنىڭ ادام ايتىپ جەتكىسىز ازابى ايقىن كورىندى. ءبىراق بۇل لىپ ەتپە كورىنىس ەدى، جالت ەتتى دە جوق بولدى. سيمۋردەننىڭ ءجۇزى قايتادان تاستاي قاتتى.
ول ورنىنا وتىرىپ، قالپاعىن كيىپ جاتىپ:
— گوۆەن، ەرتەڭ ءسىز كۇن شىعا جازاعا تارتىلاسىز، — دەدى.
گوۆەن ورنىنان تۇرىپ، سوتقا ءيىلدى دە:
— ازامات سوتتارعا راحمەت ايتامىن، — دەدى.
— ايىپكەردى اكەتىڭدەر، — دەپ بۇيىردى سيمۋردەن.
ول قولىمەن بەلگى بەردى. زىندان ەسىگى اشىلىپ، گوۆەندى ىشكە كىرگىزىپ جىبەردى دە، سوڭىنان تارس جابىلدى. جاندارمدار ەسىك الدىندا جالاڭ قىلىشپەن كۇزەتتە تۇرىپ قالدى.
رادۋب ەسىنەن تانىپ، ەدەنگە سىلق قۇلادى. ونى كوتەرىپ اكەتتى.
IV. سيمۋردەن سۋديادان سوڭ سيمۋردەن ۇستاز
اسكەري لاگەر قۇجىناعان ارانىڭ ۇياسىنا ۇقساس، اسىرەسە، ريەۆوليۋسيا زامانىندا. تۋرگ قامالىن العان ەرجۇرەك رەسپۋبليكاشىل وترياد سوڭعى وقيعالار ابدەن شىرقىن بۇزىپ جىبەرگەن ارا ۇياسىنداي گۋ-گۋ ەتەدى.
سولداتتار لانتەناكتىڭ قاشىپ كەتكەنىن ەستىپ، وترياد كومانديرى گوۆەنگە رەنجۋلى ەدى. لانتەناك بولۋعا ءتيىستى تاس قاماۋدان گوۆەندى الىپ شىققاندا سوت زالىندا وتىرعانداردى تىز ەتپە سەزىم ءدىر ەتكىزدى. مۇنى ىلە-شالا بۇكىل لاگەر ەستىپ ءبىلدى. سولداتتار: "ەندى گوۆەندى سوتتاپ جاتىر، ءبىراق ءبۇل كوز بوياۋشىلىق قانا. وسىنداي بۇرىنعىلاردىڭ بارىنە، ونىڭ ۇستىنە پوپتارعا سەنۋگە بولا ما، ءتايىرى؟ ءبىز جاڭا عانا بۇرىنعى ۆيكونتتىڭ ماركيزدى قاشىرىپ جىبەرگەنىن كوردىك. ەندى ءبىز ءدىنباسىنىڭ ۆيكونتتى اقتايتىنىن دا كورەمىز"، — دەستى. ال ۇكىمدى ەستىگەندە باسقا سارىنداعى وسەك-اياڭ باستالدى. "جوق بۇلارى تىم ۇستىرتتىك! ءبىزدىڭ باستىقتى، ءبىزدىڭ ەرجۇرەك جاس كومانديردى، باتىردى جازالاۋ دەگەن نە سۇمدىق؟ ونىڭ ۆيكونت ەكەنى راس، ءبىراق ول رەسپۋبليكاشىل عوي. دەمەك، ونىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى سوعۇرلىم زور ەمەس پە؟ قالايشا! پونتورسوندى، ۆيلدەنى، پون-و-بونى ازات ەتۋشىنى، دول تۇبىندەگى جەڭىمپازدى، تۋرگتى جاڭا عانا العان ادامدى، ءبىزدى جەڭىستەن جەڭىسكە باستاعان، رەسپۋبليكانىڭ ۆاندەياداگى سەمسەرىنە اينالىپ وتىرعان ادامدى سيمۋردەن دەگەن بىرەۋ ولىمگە كەسپەكشى! نە ءۇشىن؟ ءۇش بالانى قۇتقارعان قارتتى قۇتقارىپ جىبەرگەنى ءۇشىن! پوپ سولداتتى ولتىرمەك!.. جەتىسپەگەنى وسى ەدى!
ۇكىمگە ريزا بولماعان جەڭىمپاز لاگەر وسىلايشا اشىندى. سيمۋردەن بارشانىڭ اشۋ-ىزاسى كەرنەگەن تۇنجىراڭقى ورتادا اۋىر جاعدايدا قالدى. ءبارى دە سيمۋردەنگە بايلانىستى. ول اسكەري سوت رەتىندە ىستەگەنىن ازاماتتىق دەلەگات رەتىندە شەگەرە الاتىن. ول ءبىر ءوزى عانا كەشىرىم بەرە الاتىن. ول بارشا بيلىككە نە: سونىڭ ءبىر عانا يشاراتى بويىنشا گوۆەن بوستاندىق الا الادى. ول ءولىم مەن ءومىردىڭ ءامىرشىسى بولدى: ويتكەنى ول گيلوتينانىڭ قوجايىنى-تۇعىن. وسى قاسىرەت بۋعان ساتتە ونىڭ ءامىرى اسپانداپ تۇرعان.
تەك تاڭدى كۇتۋ عانا قالدى.
ءتۇن دە كەلىپ جەتتى.
V. اباقتىدا
سوت زالى تاعى دا قاراۋىل بولمەگە اينالدىرىلدى. كۇزەت وسىنىڭ قارساڭىنداعىداي تاعى كۇشەيتىلدى. تاس قاماۋعا كىرەتىن ەسىكتى بۇرىنعىسىنشا ەكى جاندارم كۇزەتىپ تۇردى.
ءتۇن ورتاسى تايانعاندا قولىنا شام ۇستاعان بىرەۋ زالدان ءوتىپ، ءاتى-جونىن اتادى دا، زىنداندى اشۋعا بۇيىردى. ءبۇل سيمۋردەن بولاتىن. ول كامەراعا كىرىپ، ەسىكتى شالا-شارپى اشىق قالدىردى.
كامەرا ءىشى قاراڭعى ءارى تىم-تىرىس. سيمۋردەن تابالدىرىقتان اتتاپ، قولشامدى ەدەنگە قويدى دا، توقتاي قالدى. قارا كولەڭكە جەردە ۇيىقتاپ جاتقان ادامنىڭ بىركەلكى دەم العانى ەستىلىپ ءتۇر. سيمۋردەن وسى سابىرلى، الاڭسىز دىبىسقا قۇلاق توسىپ، الدەنەنى ويلاعانداي بولدى.
گوۆەن كامەرا تۇكپىرىندە سابان ۇستىندە قاتتى ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن.
سيمۋردەن دىبىس شىعارماۋعا تىرىسىپ، ونىڭ قاسىنا جاقىندادى دا، جۇزىنە ءۇڭىلىپ ۇزاق قارادى. ۇيىقتاپ جاتقان بوبەگىن قىزىقتاعان انانىڭ ءجۇزى دە مۇنان مەيىرىمدىرەك بولماس. سيمۋردەننىڭ جانارىنان ءوز قالاۋىنان بەتەر ۋىتتى سەزىم اڭعارىلىپ تۇر. ول بۇرىنعى ادەتىنشە جۇدىرىعىمەن كوزىن باسىپ، ءبىر سوت تاپجىلماي تۇرىپ قالدى. سونان سوڭ جۇرەلەپ وتىرىپ، ەپپەن ۇيىقتاپ جاتقان ادامنىڭ قولىن الىپ، ەرنىنە تاقادى.
گوۆەن قيمىلداپ كەتىپ، ۇيقىدان قاپىلىستا ويانعان ادامنىڭ ادەتىنشە تاڭىرقاعان جۇزبەن كەزىن شايداي اشتى. قولشامنان كامەرا ىشىنە ءالسىز جارىق ءتۇسىپ تۇرعان. گوۆەن سيمۋردەندى بىردەن تانىدى.
— ءا، بۇل ءسىز بە ەدىڭىز، ۇستازىم! ءبىر ءسات كىدىرىپ بارىپ:
— جاڭا عانا تۇسىمدە اجال قولىمدى ءسۇيىپ جاتقانداي كورىنىپ ەدى، — دەپ قوسا ايتتى.
سيمۋردەننىڭ اقىل-ساناسىن الۋان ءتۇرلى سەزىم شارپىپ، تەبىرەنىپ كەتتى. مۇنداي وي تاسقىنىنىڭ بيىك بولاتىنى جانە سارقىراي توگىلەتىنى سونشا، ادام جانىن كەرنەپ، تۇنشىقتىرىپ تاستارداي. ءبىراق سەزىم لىق كەرنەگەن سيمۋردەننىڭ جۇرەگىنەن ەشقانداي دا سىبىس شىقپادى. ول تەك قانا:
— گوۆەن! — دەپ ۇلگەردى.
ولار بىر-بىرىنە قارادى. سيمۋردەننىڭ كوزىندە سۋىق ۇشقىن جايناپ تۇرعان: مۇنداي سۋىق ۇشقىننان كوز جاسى كەۋىپ كەتەتىن. گوۆەن ءمۇلايىم تۇردە جىميدى. ول شىنتاعىمەن كوتەرىلە ءتۇسىپ، سويلەي باستادى:
— مەن بەتىڭىزدەگى مىناۋ تىرتىققا ونە بويى قاراي بەرەمىن، قادىرمەن ۇستازىم، — بۇل سىزگە مەنىڭ كەسىرىمنەن دارىعان قىلىشتىڭ ءىزى عوي. ءارى... ءسىز كۇنى كەشە عانا مەنىمەن بىرگە، قاسىمدا شايقاسىپ ءجۇر ەدىڭىز: مەن ءۇشىن، مەنى قورعاشتاپ، ءسىز الىس-جۇلىستىڭ قايناعان ورتاسىنا قويىپ كەتتىڭىز. شاپاعاتتى جارىقتىق ءسىزدى مەنىڭ بەسىگىم باسىنا اكەلمەگەندە مەن كىم بولار ەدىم؟ مەن تۇنەكتە جۇرەر ەدىم. ەگەر تۇلا بويىمدا بورىش سەزىم بار بولسا، ءبۇل ءۇشىن سىزگە قارىزدارمىن. مەن ماتاۋلى كۇيدە جارىققا كەلدىم. نەگە دەسەڭىز، ەسكىنىڭ سارقىنشاعى دا — سول كادىمگى تۇزاق قوي. ءسىز مەنەن سول تۇزاقتى شەشتىڭىز، ءسىز ماعان ەركىن وسىپ-جەتىلۋىمە مۇمكىندىك بەردىڭىز جانە جانسىز قۋىرشاق سياقتى نارسەدەن قاراپايىم، ءتىرى بوبەك ەتتىڭىز. مەن ءسىز بولماساڭىز، ەرگەجەيلى بولىپ وسەتىن ەدىم. ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىن. مەن مىرزا عانا ەدىم، — ءسىز مەنەن ازامات باۋلىپ شىعاردىڭىز. ەگەر ءسىز مەنى ويلاي الاتىن ادام ەتىپ تاربيەلەمەگەندە ازامات بولىپ قانا قالاتىن ەدىم. ءسىز ماعان اقيقاتقا، جارىققا باستايتىن جول نۇسقادىڭىز... ۋا، قىمباتتى ۇستازىم! راحمەت، سىزگە، مىڭ دا ءبىر راحمەت! ءسىز مەنى ادام ەتتىڭىز.
سيمۋردەن ونىڭ قاسىنا سابانعا وتىرىپ جاتىپ:
— مەن سەنىمەن بىرگە كەشكى تاماق ىشۋگە كەلدىم، — دەدى. گوۆەن قارا ناننىڭ قابىعىن قاق ءبولدى دە، وعان ءبىر جارتىسىن بەرىپ، سونان سوڭ ءبىر قۇتى سۋ ۇسىندى.
— اۋەلى سەن ءىش، — دەدى سيمۋردەن.
گوۆەن ءبىر ۇرتتادى دا، قۇتىنى وعان بەردى. گوۆەن ءبىر عانا سىمىرسە، سيمۋردەن قۇمارتا، ۇزاق ءسىمىردى.
جالپى بۇل كەشكى تاماق ۇستىندە گوۆەن تاماق جەدى دە، سيمۋردەن ىشۋمەن بولدى، بۇل العاشقىسىنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ سايابىر-سابىرلىلىعى مەن ەكىنشىسىنىڭ تولقىپ-تەبىرەنىپ وتىرعانىنىڭ ايقىن نىشانى ەدى. كامەرا ۇستىندە ۇرەي شاقىرارلىق تىنىشتىق ورناي قالعان. ۇستازى مەن شاكىرتىنىڭ اراسىندا اڭگىمە باستالدى.
گوۆەن مىنانى ايتتى:
— ۇلى وقيعالار دايىندالىپ جاتىر. ريەۆوليۋسيانىڭ قازىرگى ساتتە جاساپ جاتقانى كەلەشەكتە، بۇلىڭعىر مۇنار ىشىندە. كوز الدىنداعى جۇمىستىڭ استارىندا جاناردان تىس جۇمىس جاتىر: ءبىرىنشىسىن ەكىنشىسى تاسالايدى. ءبىزدىڭ كورىپ وتىرعانىمىز — قاتىگەزدىك، كورمەي وتىرعانىمىز — تاماشا دۇنيە. ءقازىر مەن نە بولاتىنىن اپ-ايقىن كورىپ وتىرمىن. مۇنىڭ ءوزى قانداي ەرسى ءارى قانداي جاقسى دەسەڭىزشى!.. وتكەن شاقتىڭ بىزگە وسيەت ەتكەن تاعىلىمى زايا كەتكەن جوق: ول ادەتتەن تىس وسىناۋ توقسان ءۇشىنشى جىلدى تۋدىردى.
— ناقتىراق ايتساڭ ەتتى پىكىرىڭدى، — دەدى سيمۋردەن.
— راقىم ەتىڭىز، ەندەشە. ءسىز جالپىعا بىردەي اسكەري مىندەتتىلىكتى، بارشاعا مىندەتتى اسكەري پارىزدى قالايسىز. ءبىراق كىممەن سوعىسۋ كەرەك؟ باسقا ادامدارمەن بە؟ ال مەن اسكەري قىزمەتتى ءتىپتى دە مويىندامايمىن: مەن سوعىستى قالامايمىن، بەيبىتشىلىكتى تىلەيمىن. ءسىز مەملەكەتتىڭ كەدەيلەرگە كومەك كورسەتۋىن قالايسىز، ال مەن كەدەيلىكتىڭ مۇلدە بولماۋىن تىلەيمىن. ءسىز تابىسقا ساي سالىقتىڭ بولۋىن قالايسىز، ال مەن ەشقانداي سالىقتى تىلەمەيمىن. مەن قوعامدىق شىعىننىڭ ەڭ قاراپايىم ۇلگىلەرگە سايۋىن جانە قوعامدىق تابىستىڭ باسى ارتىق مولشىلىعىمەن وتەلۋىن تىلەيمىن.
— مۇنى قالاي ىستەۋ كەرەك؟
— بىلاي. ەڭ الدىمەن ارامتاماقتىق اتاۋلىنى: ءدىنباسىنىڭ ارامتاماقتىعىن، سۋديانىڭ ارامتاماقتىعىن، سولداتتىڭ ارامتاماقتىعىن قۇرتىڭىز. سونان سوڭ بايلىعىڭىزدى پايدالانۋعا تىرىسىڭىز. ءسىز تىڭايتقىشتى قوقىس شۇڭقىرىنا لاقتىراسىز، ونى بوروزداعا تاستاڭىز. فرانسيادا جەردىڭ تورتتەن ءۇشى بوس جاتىر — بۇكىل جەردى جىرتىڭىز، باسى ارتىق جايىلىمدى قۇرتىڭىز، قوعامدىق جەردى بارشاعا تەپە-تەڭ ءبولىپ بەرىڭىز. ءار قىزمەتكەردىڭ جەر ۋچاستوگى بولسىن، سوندا ءار ۋچاستوكتا قىزمەتكەر بولسىن. سول كەزدە ەلدىڭ جالپى ءونىمى ءجۇز ەسە ارتادى. قازىرگى كەزدە فرانسيادا شارۋا ەتتى جىلىنا ءتورت كۇندە جەيدى، ال جەردى دۇرىس وڭدەپ باپتاسا، فرانسيا ءۇش ءجۇز ميلليون ادامدى — بۇكىل ەۋروپانى اسىراي الادى. قۋاتتى وداقتاس — تابيعاتتى پايدالانىڭىز، ءسىز ونى مەنسىنبەيسىز. جەلدىڭ ءاربىر ءلۇپىلىن، ءاربىر سارقىرامانى، بارلىق ماگنيتتىك توقتاردى وزىڭىزگە قىزمەت ەتكىزىڭىز. جەر شارى سۋدىڭ، مايدىڭ، وتتىڭ سارقىلماس قورى — جيناقتاۋلى اسا باي جۇلگەلەردىڭ جەر استىنداعى جۇيەسىمەن ەرسىلى-قارسىلى تىلگىلەنىپ جاتىر. وسى جۇلگەلەردى قازىڭىز، سوندا ءسىز بۇرقاقتارىڭىز ءۇشىن— سۋ، شامدارىڭىز ءۇشىن — ماي، وشاقتارىڭىز ءۇشىن — وت الاسىز. ال تەڭىز تولقىنىنىڭ اعىنى شە؟ ال تەڭىز سۋىنىڭ قايتۋى مەن شارپۋى شە؟ مۇحيت دەگەنىمىز نە؟ زايا كەتىپ جاتقان عالامات كۇش. جەردىڭ مۇحيتتى پايدالانباۋى نەتكەن اقىماقتىق؟
— سەن تاعى دا قيالعا بەرىلىپ كەتتىڭ.
— اتاي كورمەڭىز. مەن شىندىقتان اۋلاقتامايمىن. سونى ايتتى دا گوۆەن از-كەم كىدىرىپ، مىنانى قوسىپ قويدى: — ال ايەل شە؟ سىزدەر ايەلدى نەگە اينالدىرىپ جىبەردىڭىزدەر؟
سيمۋردەن جاۋاپ بەردى:
— كىمگە اينالۋى ءتيىس بولسا، سوعان: ەركەكتىڭ قىزمەتشىسىنە.
— ءيا، ءبىر عانا شارتپەن: ەركەك تە ايەلدىڭ قىزمەتشىسى بولۋعا ءتيىس.
— سەن ساندىراقتاپ كەتتىڭ عوي! — دەپ قالدى سيمۋردەن. — ەركەك ايەلدىڭ قىزمەتشىسى دەگەن نە تاعى؟ بۇل — ەشقاشان بولمايتىن نارسە. ەركەك — ءامىرشى. مەن ءبىر عانا وكتەمشىل بيلىكتى -ەركەكتىڭ ءۇي ىشىندەگى بيلىگىن مويىندايمىن. ەركەك وز ۇيىندە — پاتشا.
— ءيا، ءبىراق ءبىر شارت بويىنشا: ايەل دە ءوز ۇيىندە پاديشا بولۋعا ءتيىس.
— باسقاشا ايتقاندا، سەنىڭ ەركەك پەن ايەل ءۇشىن تىلەيتىنىڭ...
— تەڭدىك.
— تەڭدىك دەيسىڭ بە؟ اقىلىڭنان الجاسقانبىسىڭ! مۇلدە ەكى ءتۇرلى جان...
— مەن تەپە-تەڭدىكتى ەمەس، تەڭدىكتى ايتتىم.
تاعى دا ۇنسىزدىك تۋدى — بىر-بىرىنە جاسىل اتىپ جاتقان ەكى اقىل-ويدىڭ جەكپە-جەگىندە ءبىتىم تۋدى. ۇنسىزدىكتى سيمۋردەن بۇزدى:
— ال بالا شە؟ سەن بالانى كىمگە اپەرمەكسىڭ؟
— ەڭ الدىمەن ونىڭ ۇرىعىن شاشقان اكەسىنە، سونان سوڭ ونى جارىققا اكەلگەن شەشەسىنە، سونان سوڭ ونى تاربيەلەگەن ۇستازىنا، سونان سوڭ تۋىپ-وسكەن قالاسىنا، سونان سوڭ ونىڭ رۋحاني شەشەسى — وتانىنا، سونان سوڭ ارعى تەگى — ادامزاتقا.
گوۆەن بىرەر مينۋتتاي ويلانىپ قالدى دا، اڭگىمەسىن قايتادان سوزا ءتۇستى:
— مەنىڭ ۇرانىم — ءاردايىم العا ءجۇرۋ! ءبىزدىڭ نازارىمىز ءاردايىم تاڭ شاپاعىنا، ءومىر تۋىپ كەلە جاتقان جاققا، راۋانعا باعىتتالۋعا ءتيىس. عۇمىرى وتكەن نارسە قۇلاعاندا، ومىرگە ەندى اياق باسىپ كەلە جاتقان نارسەگە: "جاساي بەر!" دەيدى.
گوۆەن ساۋەگەيشە ىنتىزارلىقپەن سويلەدى. سيمۋردەن تىڭداپ وتىر. ولار ورىن اۋىسقانداي ەدى: ەندى شاكىرتىن ۇستازى ەمەس، ۇستازىن شاكىرتى ۇيرەتە باستاعانداي.
— سەن تىم شاپشاڭسىڭ، — دەپ كۇبىرلەدى سيمۋردەن.
— نە ىستەۋ كەرەك؟ نەگە دەسەڭىز، ۋاقىتىم از قالدى دا، — دەپ جاۋاپ قايتاردى گوۆەن كۇلىمسىرەي. — مىنە، سولاي، ءقادىرلى ۇستازىم، ەكەۋمىزدىڭ كوزقاراسىمىزداعى ايىرماشىلىق وسىندا جاتىر. ءسىز بارشاعا مىندەتتى كازارمانى ارماندايسىز، ال مەن مەكتەپتى ارماندايمىن. ءسىز سولدات ادامدى، ال مەن ازامات ادامدى تاربيەلەگىمىز كەلەدى. ءسىز ونىڭ قاھارلى بولۋىن، ال مەن ودان پىكىر تۇيە الاتىن ادام جاساۋدى تىلەيمىن. ءسىز سەمسەر رەسپۋبليكاسىن جاسايسىز، ال مەنىڭ جاسايتىنىم... ال مەن جاسار ەدىم، — دەپ تۇزەتتى ول ءوزىن، — اقىل-وي رەسپۋبليكاسىن.
سيمۋردەن قاباعىن ءتۇسىرىپ جىبەردى دە، كوزىن كوتەرمەستەن:
— ال ازىرگە — سەن نە تىلەيسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— قازىرگى بار نارسەنى.
— دەمەك، سەن قازىرگى ءساتتى اقتايسىڭ عوي؟
— ءيا.
— نەگە؟
— ويتكەنى بۇل — داۋىل. داۋىل نە ىستەيتىنىن ءارقاشان بىلەدى. نايزاعاي ورتەگەن ءبىر ەمەننىڭ ورنىنا نايزاعايلى نوسەرگە قانعان قانشاما ورمان وسىپ-جەتىلەدى دەسەڭىزشى! وركەنيەتكە وبا جۇققان ەدى — ريەۆوليۋسيا زالالدى قۇرتتى. بالكىم، زالالدى نارسەمەن بىرگە كەيدە جاقسى نارسە دە قۇرىپ جاتقان شىعار. ءبىراق باسقاشا بولۋى مۇمكىن بە؟ ويتكەنى وسىنشاما تۇبەگەيلى تازالىق جۇمىسىن اتقارۋ قاجەت قوي! زالالدىڭ قورقىنىشىمەن سالىستىرعاندا ريەۆوليۋسيانىڭ قاھارى دەگەن نە؟ ءارى قۇبىلناما باردا داۋىلدان قورقاتىنداي ماعان نە بولىپتى! تۇلا بويىمدا ار-ۇجدانىم بار كەزدە قاھارلى وقيعالاردان قورقىپ نەم بار؟
ەكەۋى تاعى ۇندەمەي قالدى.
— سەن ادام قوعامى تابيعاتتان ءارى ورلەۋگە ءتيىس دەيسىڭ، — دەدى اقىر سوڭىندا سيمۋردەن. — ال مەن: بۇعان قول جەتپەيدى، ءبۇل ارمان عانا دەيمىن.
— جوق، بۇل — ماقسات. ادام قوعامى بولايىق. تابيعاتتان ءارى ورلەيىك. ماعان ارانىڭ ۇياسىنا جەتىسپەيتىن، قۇمىرسقانىڭ يلەۋىنە جەتىسپەيتىن نارسەنىڭ ءبارى قاجەت: ماعان ونەر، پوەزيا، ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى، كەمەڭگەرلەر، باتىرلار قاجەت. ادامنىڭ ومىردەگى نىساناسى تۇرمىس تاۋقىمەتىن ماڭگى-باقي تارتا بەرمەۋ. جوق، جوق، جوق! بۇدان بىلاي قۇقىقسىز جانداردىڭ دا، قۇلداردىڭ دا، كاتورگاشىلاردىڭ دا كەرەگى جوق، تۇل قالعانداردىڭ كەرەگى جوق! مەن رۋحتىڭ بوستاندىعىن، جۇرەكتىڭ تەڭدىگىن، ادامداردىڭ تۋىسقاندىعىن تىلەيمىن. ەزگى اتاۋلى قۇرىسىن! ادام شىنجىر سۇيرەتۋ ءۇشىن ەمەس، قاناتىن كەڭ جايىپ، جەر بەتىندە قالىقتاي ۇشۋ ءۇشىن جارالعان. جەر باۋىرلاپ جۇرگەن ادامنىڭ بۇدان بىلاي كەرەگى جوق.
ول ۇندەمەي قالدى. كوزى جايناپ كەتتى. ەرنى دىبىسسىز جىبىرلاعانداي.
ەسىك شالا جابۋلى كۇيى تۇرا بەردى. زىندانعا سىرتتان نەشە ءتۇرلى دىبىس ەستىلىپ تۇر. الىستان شىققانداي كەرنەيدىڭ ءۇنى ازەر كەلىپ جەتتى: ءسىرا، تاڭ شاپاعى ويناسا كەرەك. مىلتىق ءدۇمىنىڭ جەرگە قويىلعان ءدۇسىرى ەستىلەدى: تەگى، كۇزەتشىلەر اۋىسىپ جاتسا كەرەك. سونان سوڭ قاراڭعىدا دىبىستىڭ باعىتىنا قاراعاندا، مۇنارادان ءبىرشاما تاياۋ ماڭدا قانداي دا ءبىر تاقتاي نەمەسە بورەنە تاسىپ جاتقانداي ءجۇرىس-تۇرىس باستالىپ، بالعا سوعىلىپ جاتقانداي كۇڭگىر، اۋىق-اۋىق سوققى ءۇنى ەستىلدى.
ولىكتەي قۇپ-قۋ بولىپ كەتكەن سيمۋردەن وسى دىبىستارعا قۇلاق تۇرە وتىردى. گوۆەن ونى ەستىگەن جوق. ول بارعان سايىن ءوز ويىنا بەرىلە ءتۇستى. ونىڭ ميىندا تۋىنداپ جاتقان جارقىن قيالدارعا بەرىلگەنى سونداي، ءتىپتى دەم الماي قالعان ءتارىزدى. ءتاتتى ءدىرىل ءون بويىن بيلەپ العان. جانارىنداعى تاڭ نۇرى جايناي تۇسكەندەي.
وسىلايشا ەداۋىر ۋاقىت ءوتتى. سيمۋردەن:
— نەنى ويلاپ وتىرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ودان.
— بولاشاقتى، — دەپ جاۋاپ بەردى گوۆەن، ءسويتتى دە، ويىنا تاعى شومدى.
سيمۋردەن سابان توسەكتەن تۇرەگەلدى: گوۆەن مۇنى اڭعارعان جوق. سيمۋردەن جاس جىگىتتەن مۇڭدى، مەيىرىمگە تولى كوزىن الماستان، اقىرىنداي ەسىككە شەگىنىپ، شىعىپ كەتتى. ەسىك قايتادان جابىلدى.
VI. كۇن شىعىپ كەلە جاتقاندا
كوكجيەك نۇرلانا باستادى. كۇندىزگى جارىقپەن ءبىر مەزگىلدە تۋرگ قامالىنىڭ قارسى الدىندا، قىراتتا، فۋجەر ورمانىنىڭ ۇستىندە، مۇندا بۇرىن-سوندى جۇرت كورمەگەن، ەپ-ەرسى، سەرەيگەن، كوكتەگى قۇس ەكەش قۇسقا دا بەيتانىس ءبىر زات پايدا بولدى.
ول ءبىر تۇندە پايدا بولدى.
بۇل زاتقا العاش قاراعاندا ونىڭ مۇندا باسى ارتىق دەگەن وي ورالاتىن. گۇل شاشقان تال بۇتاعى اراسىندا تۇرعان ول كوزگە شىققان سۇيەلدەي ەدى. ونىڭ مۇندا نە كەرەگى بار دەگەن سۇراق ەرىكسىز تۋاتىن، سودان سوڭ ادامنىڭ قۇيقا تامىرى شىمىرلاپ جۇرە بەرەتىن. ءبۇل جۋان ءتورت دىڭگەگى بار ساكى سياقتى بىردەڭە-تۇعىن. ساكىنىڭ ءبىر شەتىندە جوعارى جاعى اعاش يەن جالعاستىرىلعان باسقا ەكى دىڭگەك تىگىنەن بەكىتىلگەن: ول اعاشقا تاڭەرتەڭگى اسپاننىڭ كوگىلدىر اياسىندا قاپ-قارا بولىپ كورىنگەن ءۇشبۇرىش ىلىنگەن. ساكىنىڭ ەكىنشى شەتىنەن ساتى تۇسەدى. تومەندە، ەكى دىڭگەكتىڭ ارالىعىندا، ءۇشبۇرىشتىڭ استىندا، جەكە-جەكە ەكى جارتىدان تۇراتىن راما سياقتى بىردەڭەنى اجىراتۋعا بولادى؛ بۇل راما سياقتى زات ارلى-بەرلى اجىراي الاتىن، ال قوسىلعان كەزدە ديامەترىندە ادام موينىنىڭ ورتاشا مولشەرىنە پارا-پار دوڭگەلەك تەسىك قالدىراتىن. تەمىر ءۇشبۇرىشتان باسقا بولىكتەردىڭ ءبارى اعاشتان جاسالعان.
بۇل جەكسۇرىن قۇرىلىس — گيلوتينا بولاتىن.
ونىڭ قاراما-قارسىسىندا، بىرنەشە قادام جەردە ەكىنشى ءبىر تاجال — تۋرگ مۇناراسى تۇر. تاس تاجال اعاش تاجالدى جەكپە-جەككە شاقىرعانداي.
تۋرگ قامالى وتكەن شاقتىڭ — پاريجدە باستيليا، لوندوندا تاەر، ال ريمدە كيەلى پەرىشتەنىڭ قامالى دەپ اتالاتىن قاسىرەتتى مۇناراسى بولاتىن.
تۋرگتە ون بەس عاسىر — ورتا عاسىرلار تۇگەلدەي: ۆاسسالدىق، باسىبايلىلىق فەوداليزم شوعىرلانعان. گيلوتينادا ءبىر عانا توقسان ءۇشىنشى جىل كورىنىس تاپقان. ءارى وسى ون ەكى اي ون بەس عاسىردى تەڭگەرىپ ءتۇر.
بۇل — قايعىلى شەنەمە. ءبىر جاعىنان — بورىش، ەكىنشى جاعىنان — تولەم. ءبىر جاعىنان -شىتىرمان: پومەششيك پەن باسىبايلى شارۋا، زاڭداردىڭ، ادەت-عۇرىپپەن استارلاسىپ جاتقان زاڭداردىڭ الاقۇلا كودەكسى، ءدىنباسىنىڭ سۋديامەن وداعى، ادامنىڭ اياق-قولىن ماتاپ تاستايتىن قىرۋار شىلبىر، مەملەكەتتىك قازىنا، تۇز سالىعى، جان باسىنا الىم-سالىق، شەگەرىلمەس مۇلىك، ايرىقشا قۇقىق، ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى، فاناتيزم، كورولدىڭ كەڭشىلىگى، سكيپەتر، تاق، وزبىرلىق. ەكىنشى جاعىنان — گيلوتينانىڭ پىشاعى. ءبىر جاعىنان — تۇزاق، ەكىنشى جاعىنان — بالتا.
تۋرگ مۇناراسى ۇزاق ۋاقىت بويى قايناعان سمولا، شىجعىرعان ماي مەن قورىتىلعان قورعاسىن قۇيىلعان اتىس ۇيالارىمەن، ادامنىڭ سۇيەگى توسەلىپ جاتقان جەر استىنداعى تاس قاماۋىمەن، ادامداردى پارشالاعان زىندانىمەن، بۇكىل سۇستى تراگەدياسىمەن اباي قوقاڭدانىپ وسىناۋ شول دالادا جاپادان-جالعىز سورايىپ تۇردى. ونىڭ سۇستى تۇلعاسى وسىناۋ ورمان ۇستىندە زورايىپ كورىنەتىن؛ ول ورمان ساياسىنىڭ زۇلمات تىنىشتىعىندا ون بەس عاسىردى باستان كەشتى. ءبۇل جەردە ول بىردەن-بىر كۇش، جۇرت تابىنار بىردەن-بىر زات، بىردەن-بىر ۇرەي بولاتىن. ول ۆارۆارلىقتىڭ اسقان ۇلگىسى بولا وتىرىپ، شەكسىز-شەتسىز بيلىك قۇرىپ كەلدى. كەنەت ونىڭ الدىنان جانە وعان قاراما-قارسى ءدال وزىندەي قورقىنىشتى بىردەڭە — گيلوتينا پايدا بولا كەتتى.
تۋرگ مۇناراسى گيلوتيناعا زەر سالا قاراعانداي ەدى. ول "مۇنىڭ ءوزى نەمەنە؟" دەپ وز-وزىنەن سۇراپ تۇرعانداي. گيلوتينا قۇددى جەر استىنان شىعا كەلگەن سياقتى.
ول شىنىندا دا جەر استىنان شىققان بولاتىن. بۇل سۇستى اعاش قاسىرەتتى جەردە دۇنيەگە كەلدى. ماڭداي تەرى مەن كوز جاسى سۋارعان قانعا بوككەن جەردەن، ايقىش-ۇيقىش ور قازىلىپ، ۇڭگىر مەن توسقاۋىل قاپتاپ جاتقان جەردەن، وسىنشاما ولىكتىڭ سۇيەگى قۋراپ، ءشىرىپ جاتقان تيرانيانىڭ نەشە الۋان قۇرباندارىنىڭ، وسىنشاما زۇلىمدىقتىڭ، كەلەشەكتىڭ وسىنشاما ۋلى ءدانىنىڭ كومىلگەن جەرىنەن — وسى جەردەن تاعدىر قوسقان كۇنى بەيتانىس-كەكشىل، جالاڭداعان پىشاعى بار قاتىگەز ماشينا شىعا كەلدى دە، توقسان ءۇشىنشى جىل ەسكى دۇنيەگە: "مىنە، مەن دە جەتتىم" دەدى.
گيلوتينانىڭ ەسكى قامالعا: "مەن — سەنىڭ قىزىڭمىن" دەۋگە قاقى بار ەدى. سوندا ەسكى قامال ءوزىن قىزىنىڭ ولتىرگەنىن سەزىندى.
اسپان تاپ وسى جازعى تاڭداعىداي بۇرىن-سوڭدى مەيىرلەنە شۋاق توككەن ەمەس، ارايلاي اتىپ كەلە جاتقان تاڭ وسىنشاما حوش، جۇپار ءيىس شاشقان ەمەس. سامال جەل تال كوگىن جەلبىرەتىپ تۇر: تاڭسارىدەگى تۇماننىڭ سوڭعى سىلەمى شالعىن ۇستىمەن اقىرىن جىلجىپ بارادى؛ جىلعانىڭ ءنارلى ىلعالى بويىنا تاراعان فۋجەر ورمانى تاڭ اتاردا فيميام تولى زەرەندەي بۋى بۇرقىراپ جاتتى. كوگىلدىر اسپان، الاشابىر بۇلت، ءمولدىر ايدىن، القوڭىر تۇستەن جاقۇت تۇسىنە دەيىن قۇبىلىپ تۇرعان، الۋان رەڭكتەگى جاسىل جەلەك، بىر-بىرىمەن قۇشاقتاسا ايمالاسقان شوق اعاشتار، كوك مايسا ءشوپ، كەڭ جازىق، تەرەڭ سايلار — وسىنىڭ ءبارى تازالىق پەن پاكتىك نىشانىن ءوز بويىنا دارىتقانداي: تابيعات وسىنىسىمەن ادامعا: "ۇيرەن مەنەن" دەپ تۇرعانداي. ءارى وسىناۋ تاڭعاجايىپ كورىنىستىڭ قاق ورتاسىندا ادام عانا ءوزىنىڭ بۇكىل ارسىزدىعىن جۇرت كوزىنە جايىپ سالىپ تۇرعانداي: وسىناۋ ەرەن سۇلۋلىقتىڭ ەن ورتاسىندا بىر-بىرىنە قاراما-قارسى قامال مەن ەشافوت، سوعىس پەن ازاپ، قانقۇيلى عاسىرلاردىڭ تۋىندىسى مەن قانقۇيلى ءساتتىڭ تۋىندىسى — وتكەن شاقتىڭ تۇنگى جاپالاعى مەن بولاشاقتىڭ جارقاناتى ءتۇر. ءارى وسىناۋ گۇل جايناعان، حوش ءيىستى، مەيىرىمگە تولى، تاماشا تابيعاتتىڭ الدىندا جومارت كۇن، زەڭگىر اسپان مۇنارا مەن گيلوتيناعا دا التىن راۋان توگىپ، جۇرتقا: "قاراڭدارشى، مەن نە ىستەپ تۇرمىن، ال سەندەر نە ىستەپ جاتىرسىڭدار؟" دەگەندەي.
ءبۇل كورىنىستىڭ ءوز كورەرمەندەرى بار. ەكسپەديسيالىق وتريادتىڭ تورت مىڭ سولداتى قىرات ۇستىندە قامالعا قاراما-قارسى جاۋىنگەرلىك تارتىپپەن ساپقا تۇرعىزىلدى. ولار "ە" ءارپى سياقتى بىردەڭە قۇراپ، گيلوتينانى ءۇش جاقتان قورشاپ تۇردى. ەڭ ۇزىن، ورتاڭعى قاتاردىڭ ورتاسىنا ورنالاسقان ارتيللەريا باتارەياسى وسى "ە"ء-نىڭ بەلدىك سىزىقشاسى بولاتىن گيلوتينا ءتىرى قالاۋ ءتارىزدى وسى جاۋىنگەرلىك ساپپەن قورشالعان: ەكى شەتى ور ۇستىندەگى جيەككە دەيىن سوزىلىپ جاتقان ءبۇل ءتىرى قالاۋدىڭ ءتورتىنشى، اشىق جاعى ور جيەگىمەن شەكتەلىپ، قامالعا قاراپ ءتۇر. بوس كەڭىستىكتە، وسىناۋ ۇزىن ءتورت بۇرىشتىڭ ورتاسىندا ەشافوت سورايادى. كۇن كوتەرىلگەن سايىن گيلوتينادان شوپكە تۇسكەن كولەڭكە قىسقارا بەردى، قىسقارا بەردى.
زەڭبىرەكتەردىڭ جانىندا جاعۋلى بىلتە ۇستاعان ارتيللەريستەر تۇر.
مۇنارا دىڭگەگىنە سۋديالار ءماجىلىس ۇستەل جانە ارقالىعىنا ءۇش ءتۇستى تۋ بەكىتىلگەن ورىندىقتار اپارىلدى. كۇن تۋرگتىڭ ارعى جاعىنان شىعىپ كەلە جاتتى جانە اشىق اسپاندا ءۇيدىڭ ەڭگەزەردەي تۇرپاتى قارا داق بولىپ كورىنەدى، ال مۇنارانىڭ دىڭگەگىندە — تۋلاردىڭ ساياسىندا تۇرعان سۋديانىڭ ورىندىعى، ورىندىقتا قولىن قۋسىرىپ ءبىر ادام تاپجىلماي وتىر.
ءبۇل سيمۋردەن ەدى. ءبارى ءۇن-تۇنسىز. سولداتتار مىلتىقتارىن اياعىنا سۇيەپ، قاباقتارى سالىڭقى تۇر. ولار ءبىر-بىرىنىڭ شىنتاعىنا ءتيىپ تۇرسا دا، اڭگىمەلەسكەن جوق. ولار وسىناۋ سۇمدىق سوعىستى، وزدەرى قاتىسقان قىرۋار شايقاستى، وزدەرى قاسقايا قارسى جۇرگەن بۇرىشتان اتىلعان وقتى، الىنعان قامالداردى، وزدەرى ۇتىپ شىققان ۇرىستاردى، جەڭىستەردى ەسكە الدى جانە ولارعا وسى داڭق تۇگەلدەي ماسقارالىققا اينالىپ بارا جاتقانداي كورىندى. زىلدەي اۋىر كۇتۋ سەزىمى بارشانىڭ جۇرەگىن ەزگىلەپ جاتقانداي. جەندەتتىڭ گيلوتينانىڭ ساكىسى ۇستىندە ارلى-بەرلى جۇرگەنى كورىنىپ تۇر. جارقىراپ اتىپ كەلە جاتقان تاڭ كوكجيەككە نۇرىن شاشتى.
كەزدەمەمەن تاڭىپ تاستالعان باراباننىڭ دۇڭگىرلەگەن داۋسى ەستىلدى. ءبۇل ازالى ءۇن جاقىنداي ءتۇستى. سولداتتاردىڭ قاتارى قاق ايرىلدى: پروسەسسيا جۇرتتىڭ قاۋمالاعان ورتاسىنا ەنىپ، ەشافوتقا بەتتەدى.
اۋەلى قارا باراباندار كورىندى، سوڭىندا مىلتىقتارىن تومەن ۇستاپ، گرەنادەرلەر روتاسى كەلە جاتتى، سونان سوڭ ايىپكەر كورىندى. جاندارمداردىڭ ەكىنشى ۆزۆودى شەرۋدىڭ ەڭ سوڭىندا.
گوۆەن بوس كەلە جاتىر: قولىندا دا، اياعىندا دا كىسەن جوق. ۇستىندە جورىق كەزىندە كيەتىن فورماسى، جانىندا ساپىسى.
جۇزىنە قۋانىشتى وي ۇشقىن شاشىپ تۇرعانداي؛ بۇل وي ول سيمۋردەنگە "مەن بولاشاقتى ويلاپ وتىرمىن" دەگەن ساتتە ءجۇزىن نۇرلاندىرىپ جىبەرگەن بولاتىن.
ول ۇكىم ورىندالاتىن جەرگە جەتكەندە ەڭ الدىمەن مۇنارانىڭ دىڭگەگىنە قارادى. گيلوتيناعا بۇرىلىپ تا جاتپادى. ول سيمۋردەننىڭ ۇكىم ورىندالار كەزدە وسىندا كەلۋدى وزىنە بورىش سانارىن ءبىلدى، گوۆەن كوزىمەن سونى ىزدەگەن. تاپتى دا.
سيمۋردەن ولىكتەي، ءوڭى قۇپ-قۋ، ءقان-سول جوق، وتىرعان ورنىنان تاپجىلار ەمەس. جانىندا تۇرعان ادامدار ونىڭ تىنىسىن ەستىگەن جوق. ول ايىپكەردى كورگەندە سەلت ەتپەدى، ءتىپتى قاباعىن دا شىتپادى.
وسى ەكى ارادا گوۆەن ەشافوتقا تاياپ قالدى. ول ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، سيمۋردەننەن كوز المادى، سيمۋردەن دە سوعان قاراپ تۇردى، ول گوۆەننىڭ كوزقاراسىنان وزىنە مەدەۋ تاپقانداي ەدى.
گوۆەن ەشافوتتىڭ ىرگەسىنە كەلىپ، ساكىگە شىقتى. گرەنادەرلەر روتاسىن باسقارعان وفيسەر وعان ىلەسە كوتەرىلدى. گوۆەن ساپىسىن شەشىپ، وفيسەرگە بەردى؛ سونان سوڭ گالستۋگىن شەشىپ، جەندەتكە بەردى.
ول بۇرىن-سوڭدى ءدال قازىرگىدەي شىرايلى بولعان ەمەس. ونىڭ قولاڭ شاشى جەلمەن جەلبىرەپ تۇردى — ول كەزدە ەركەكتەر شاشىن قىسقا الدىرمايتىن. ونىڭ اپپاق موينى ايەلدىڭ موينىنداي نازىك تە شىمىر ەدى، ال وتكىر دە ايبىندى كوز جانارى ەرەكشە مەيىرىمدى بولاتىن. ول ەشافوت ۇستىندە تۇرسا دا، ارمانداۋمەن بولدى. ەشافوت تا شىڭ عوي. گوۆەن بويىن تىك جازىپ، بايسالدى دا سابىرلى قالپىمەن ءتۇر. كۇن وعان نۇرىن شاشىپ، شۇعىلاسىنا بولەگەن.
ايىپكەردى بايلاۋ كەرەك ەدى. جەندەت قولىنا ءجىبىن الىپ، وعان جاقىنداي ءتۇستى.
ءبىراق وسى ارادا سولداتتار وزدەرىنىڭ جاس كومانديرىن ءقازىر پىشاققا سالاتىنىن كورىپ، شىداي المادى، ءتىپتى، سوعىستىڭ نەلەر سۇمدىعىنا ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن ءبۇل ادامداردىڭ دا جۇرەگى جارىلىپ كەتە جازدادى. جان شوشىرلىق بىردەڭە — ارميانىڭ اھ ۇرعانى ەستىلدى. "كەشىرىم! كەشىرىم!" دەگەن بارشانىڭ ايعايى ەستىلدى. كەيبىرەۋلەر جۇرەلەي قۇلاپ، كەيبىرەۋلەر مىلتىقتارىن لاقتىرىپ تاستاي، سيمۋردەن وتىرعان مۇنارانىڭ دىڭگەگىنە قولدارىن جايدى. ءبىر گرەنادەر گيلوتيناعا قاراپ: "مۇندا ورىنباساردى قابىلداي ما؟ مەنى الىڭدار!" دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى. ءبارى دە: "كەشىرىم! كەشىرىم!" دەپ جان ۇشىرا قايتالادى. جابايى اڭ ەكەش اڭ دا بۇل وكسىكتەن جانى ەلجىرەپ كەتەر ەدى نەمەسە زارەسى ۇشىپ زىتا جونەلەر ەدى، سولداتتىڭ كوز جاسى قۇت قاشىرارلىق.
جەندەت نە ىستەرگە بىلمەي، ءارى-سارى بولىپ تۇر.
سوندا قوڭىر ءارى توتەن داۋىس، ءبىراق سۇستىلىعى سونشا، بارشا جۇرتقا ايقىن ەستىلگەن داۋىس مۇنارانىڭ جوعارى جاعىنان:
— زاڭ ورىندالسىن! — دەپ ايعاي سالدى.
بۇل قايتپاس-قايسار داۋىس بارشاعا تانىس بولاتىن. سيمۋردەن ءسوزىن ايتتى. ارميا تۇرشىگىپ كەتتى. جەندەت ەندى قوبالجىعان جوق. ول ءجىبىن سوزدى.
— سابىر ەتىڭىز، — دەدى وعان گوۆەن.
ول مۇنارا جاققا قاراي بۇرىلىپ، بوس وڭ قولىمەن سيمۋردەنگە قوشتاسۋ بەلگىسىن بەرىپ، سونان سوڭ ءوزىن بايلاتتىردى.
ءوزىن بايلاپ بولعان سوڭ ول جەندەتكە:
— عافۋ ەتىڭىز، تاعى ءبىر ساتكە، — دەدى.
ءسويتتى دە:
— جاساسىن رەسپۋبليكا! — دەپ ايعايلادى.
ونى تاقتايعا سالدى: سۇلۋ، تاكاپپار باسىن ماسقارالىق قارعىعا سۇعىپ جىبەردى. جەندەت ونىڭ جەلكەسىندەگى شاشىن اقىرىن كوتەرىپ، پرۋجينانى باسىپ قالدى. ءۇش بۇرىشتى پىشاق ورنىنان قوزعالىپ، اۋەلى اقىرىن، سونان سوڭ تەزدەتە تومەن زىمىرادى. جيىركەنىشتى دىبىس ەستىلدى...
تاپ سول مەزەتتە ەكىنشى ءبىر داۋىس شىقتى — بالتا سوققىسىنا تاپانشا داۋسى ساڭق ەتىپ جاۋاپ قاتتى. سيمۋردەن بەلبەۋىنەن تاپانشانى سۋىرىپ الدى دا، گوۆەننىڭ باسى سەبەتكە دومالاپ تۇسكەندە، ءوزىنىڭ جۇرەك تۇسىنان اتىپ جىبەردى. اۋزىنان بۇرق ەتىپ قان شىقتى. ول جانسىز قۇلاپ ءتۇستى.
ەسكەرتۋلەر
پاتريوتتار — فرانسيادا رەسپۋبليكانى جاقتاۋشىلاردى جۇرت وسىلاي دەپ اتايتىن.
"سەن كوكتەرمەن بىرگەسىڭ بە؟ اقتارمەن بە؟ كىممەن بىرگەسىڭ؟" — بالزاك "شۋاندار، نەمەسە برەتان 1799 جىلى" دەگەن رومانىندا بىلاي دەپ جازادى: "قىرعي قاباق بولعان سول كەزدە باتىس فرانسيانىڭ تۇرعىندارى رەسپۋبليكانىڭ بارلىق سولداتتارىن كوكتەر دەيتىن. مۇنداي لاقاپ ات قىزىل جيەكتى رەسپۋبليكالىق تۇڭعىش مۋنديرگە بايلانىستى شىقتى..." اقتار دەپ كورولدىڭ جاقتاستارىن (روياليستەردى، مونارحيستەردى) سولاردىڭ ورتاسىنا التىن ليليا گ ۇلى سالىنعان اق تۋىنا وراي اتايتىن.
سەنور — فەودالدىق قوعامدا وزىنە ءتيىستى يەلىكتە وكىمدىك بيلىككە نە بولعان جەر قوجايىنى.
گۋگەنوتتار — كاتوليكتىك شىركەۋدەن ءبولىنىپ كەتكەن فرانسۋز پروتەستانتتارى.
كيۋرە — فرانسيادا كاتوليكتىك قاۋىمنىڭ ءدىنباسى.
"... گالەراعا ايداپتى" — كاتورگا جۇمىسىنا (بايىرعى كەزدە — مەملەكەتتىك كەمەلەرگە: گالەرالارعا، كاتورگالارعا ەسكەكشى ەتىپ) جىبەرۋ.
1782 جىلى 10 تامىزدا كوتەرىلىسكە اتتانعان حالىق كورولدىڭ تيۋيلري سارايىن باسىپ الدى، ال 13 تامىزدا كورول ليۋدوۆيك XVI جاسى كىشى دوفينمەن، تاق مۇراگەرىمەن بىرگە (ول دا ليۋدوۆيك بولاتىن) پاريجدەگى تامپل مۇناراسىنا قامالدى. 1793 جىلى 21 قاڭتاردا ليۋدوۆيك XVI جازالاپ ءولتىرىلدى.
كورۆەت — ءۇش ماچتالى ەسكى اسكەري كەمە.
كارونادا — سالماعى ءار ءتۇرلى يادرو اتاتىن ەسكى تەڭىز زەڭبىرەگى.
فرەگات — كرەيسەرلىك، ياعني بايقاۋ-كۇزەت قىزمەتىنە جانە بارلاۋ قىزمەتىنە ارنالعان ءۇش ماچتالى اسكەري كەمە.
شيەۆالە — فەودالدىق فرانسياداعى دۆورياندىق تيتۋل (بارونمەن تەڭ).
لوسمان — فارۆاتەردى (بەلگىلى ءبىر سۋ ايدىنىندا كەمە جۇرە الاتىن جولدى) جاقسى بىلەتىن جانە سول جولمەن كەمەنى الىپ جۇرەتىن ادام.
شكيپەر —كوممەرسيالىق (ساۋدا-ساتتىق) كەمەنىڭ كاپيتانى: اسكەري كەمە مۇلىگىن باسقاراتىن قىزمەت ادامى.
كوكاردا — بۇل جەردە: بانت؛ رەسپۋبليكاشىلار ءۇش ءتۇستى كوكاردا تاعىپ جۇرەتىن (قارتتىڭ جاسىل كوكارداسى تۋرالى ايتىلاتىن جەردى قاراڭىز).
گراف د-ارتۋا — ريەۆوليۋسيا قۇلاتقان بۋربوندار ديناستياسىنىڭ وكىلى. ول (باسقا پرينستەر: گراف پروۆانسكييمەن جانە پرينس كوندەمەن بىرگە) كونترريەۆوليۋسيا كۇشتەرىن ۇيىمداستىرۋشى بولدى.
"مونيتەر" — ۇكىمەتتىك باسپا ءسوز ورگانى رەتىندە ۇزاق ۋاقىت شىعىپ تۇرعان فرانسۋز گازەتى (1789-1901).
كيل تولقۋى — ءبۇيىر تولقۋدان وزگەشە ۇزىنا بويعا تولقۋ؛ كيل — كەمە كورپۋسىنىڭ تومەنگى جاعىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن ۇزىنا بويعى بورەنە.
كانونير — زەڭبىرەكشى.
تراپ — كەمەلەردە بولادى: ساتى.
فوك—ماچتا — كەمەنىڭ الدىڭعى ماچتاسى.
گروت—ماچتا — جەلكەندى جانە ەسكەكتى كەمەلەردەگى ورتاڭعى، ەڭ بيىك ماچتا.
گانشپۋگ — رىچاگ، سىرىق، تۇتقا.
فورشتيەۆەن — كەمەنىڭ سالماقتى بولىگى، كيلدىڭ جالعاسى جانە كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىن قۇرايدى.
مونسەنور — ("مەنىڭ سەنورىم") بايىرعى فرانسيادا تەگى نە مانسابى جوعارى ادامداردىڭ سىپايى اتاۋى (مىسالى، مونسەنور-ەپيسكوپ).
لە — فرانسۋزدىڭ ەسكى ۇزىندىق ولشەمى، 4،5 كيلومەتردەي.
جان شۋان (وزىنە ءتان ىسقىرىعى بويىنشا ونىڭ جان فيلين، جان جاپالاق دەگەن لاقاپ اتتارى بولعان، شىن اتا-تەگى جان كوترو) - 1793 جىلدىڭ اياق شەنىندە رەسپۋبليكاعا قارسى بۇلىك شىعارعان ۆاندەيا كونترريەۆوليۋسيالىق باندالارىنىڭ اسا ءقاۋىپتى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى.
ليۆر — فرانسيادا ەجەلگى كۇمىس اقشا (مونەتا)، باعاسى ءار زاماندا ءارتۇرلى بولعان.
سۋ — فرانسۋزدىڭ ۇساتقىش مايدا مونەتاسى؛ ءقازىر فرانكتىڭ 20-دان بىرىنە تەڭ (5 سانتيم).
لۋيدور — التىن اقشا، ون سومدىق.
ستراتەگ —قولباسشى، سوعىس جۇرگىزۋ ونەرىنىڭ بىلگىرى.
ماركيز —دۆورياندىق تيتۋل، گەرسوگ پەن گرافتىڭ ارالىعىندا، ال ۆيكونت — گراف پەن باروننىڭ ارالىعىندا.
"مارسەلەزا" — 1792 جىلى رۋجس-دە-ليل جازعان ريەۆوليۋسيالىق ءان. العاش رەت مارسەل ەرىكتىلەرى ايتقاندىقتان، اتى ("مارسەلدىك") دا سودان شىققان؛ كەيىننەن فرانسۋز رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق گيمنىنە اينالدى.
ميترا — ەپيسكوپتاردىڭ (جانە كەيبىر ءدىنباسىلارىنىڭ) باس كيىمى، قۇدايعا تابىنعان كەزدە كيەدى.
سكيپەتر — شوقپار (ادەتتە اسىل تاستارمەن جانە ويۋ-ورنەكپەن بەزەندىرىلەدى) پاتشالىق (كورولدىك) وكىمەت بيلىگىنىڭ بەلگىسى.
ستيحار — قۇدايعا تابىنعان كەزدە كيەتىن دياكوننىڭ جەڭى كەڭ ۇزىن ەتەكتى كيىمى.
"كارمانولا" — 1792 جىلى پايدا بولعان فرانسۋزدىڭ ۇلتتىق ريەۆوليۋسيالىق ءانى مەن ءبيى.
باستيليا — 1789 جىلى 14 شىلدەدە حالىق قيراتقان پاريجدەگى قامال-تۇرمە؛ باستيليانىڭ الىنۋى جىل سايىن فرانسيادا ۇلتتىق مەيرام رەتىندە تويلانادى.
روبەسپەر ماكسيميليان (1758-1794)، دانتون جورج (1759-1794)، مارات جان-پول (1743-1793) — ءبىرىنشى فرانسۋز بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋسياسىنىڭ اسا ءىرى قايراتكەرلەرى.
قىزىل مۋنديرلەر — اعىلشىن سولداتتارى.
براۋنشۆەيگ — گەرسوگ كارل براۋنشۆەيگسكيي، 1792 جىلى مونارحيانى قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىمەن فرانسياعا باسىپ كىرگەن پرۋسسيالىق-اۆستريالىق-گەسسەندىك اسكەرلەردىڭ باس كومانداشىسى (ولارعا ون تورت مىڭ ەميگرانت قوسىلدى).
گيلوتينا — باستى كەسۋ ارقىلى ءولىم جازاسىن ورىندايتىن قۇرال؛ ءبىرىنشى فرانسۋز بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋسياسىنىڭ تۇسىندا دوكتور گيلوتەننىڭ ۇسىنىسى بويىنشا قولدانىلا باستادى.
ەشافوت — ءولىم جازاسىن ورىنداۋعا ارنالعان ساكى.
شارەتت دە-لا-كونتري فرانسۋا — تەكتى برەتان ءدۆوريانينى؛ 1793 جىلدىڭ ناۋرىزىنان تومەنگى ۆاندەيادا كونترريەۆوليۋسيانىڭ باسىندا تۇردى. ول وتانعا قارسى تولىپ جاتقان قىلمىس جاساۋمەن قارابەت بولىپ، 1796 جىلى 29 ناۋرىزدا جازالاپ ءولتىرىلدى.
تامپل — پاريجدەگى تامپل مۇناراسىنا فرانسۋز تاعىنىڭ جاسى تولماعان مۇراگەرى (دوفين) باسى كەسىلگەن كورول ليۋدوۆيك XVI-نىڭ بالاسى -ليۋدوۆيك كاپەت قامالعان بولاتىن؛ ەميگرانتتار ونى ليۋدوۆيك XVII دەپ اتايتىن.
ماريا-انتۋانەتتا — فرانسۋز كوروليەۆاسى، ليۋدوۆيك XVI-نىڭ زايىبى، ليۋدوۆيك XVII-نىڭ اناسى؛ 1793 جىلى 16 قازاندا جازالاپ ءولتىرىلدى.
پيي VI — سول كەزدەگى ريم پاپاسى (1755 جىلدان 1789 جىلعا دەيىن).
شارلوتتا كوردە (1768-1793) — نورمانديادان شىققان كەدەيلەنگەن دۆورياننىڭ قىزى. ونىڭ ەكى اعاسى بىردەي 1792 جىلى ەميگراسياعا كەتىپ، پرينس كوندەنىڭ ارمياسىندا فرانسياعا قارسى سوعىستى. پاريجدەن قاشىپ كەتكەن جيرونديست-دەپۋتاتتاردىڭ كونترريەۆوليۋسيالىق ۇگىتىنىڭ ىقپالىمەن شارلوتا كوردە ريەۆوليۋسياشىل استاناعا اتتانىپ، ماراتپەن ديدارلاسۋعا قولى جەتەدى دە، ونى ولتىرەدى. ءتورت كۇننەن سوڭ ءوزى جازالاپ ءولتىرىلدى.
پيتت كىشكەنتاي ۆيليام (1759-1806) — انگليانىڭ 1783 جىلدان پرەمەر-مينيسترى، ريەۆوليۋسياشىل فرانسياعا قارسى، سودان سوڭ ناپولەون ى-گە قارسى سوعىستاردىڭ جىگەر بەرۋشىسى جانە ۇيىمداستىرۋشىسى.
جارشى — حالىققا رەسمي حابارلاردى جاريالايتىن ادام.
گەركۋلەس — گەراكلدىڭ جۇرەكتىلىگىمەن جانە توتەنشە كۇشىمەن كوزگە تۇسكەن ەجەلگى گرەسيانىڭ اڭىزداعى باتىرىنىڭ لاتىنشا اتى.
ۆولتەر (1694-1778) — فرانسۋزدىڭ اسا ءىرى اعارتۋشى — جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى: اقىن، دراماتۋرگ ءارى نوۆەلليست، تاريحشى، پۋبليسيست جانە فيلوسوف.
رۋسسو جان-جاك (1712-1778) — فرانسۋزدىڭ اعارتۋشىسى، ونىڭ يدەيالارى ءبىرىنشى فرانسۋز بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋسياسىن دايىنداۋدا ۇلكەن رول اتقاردى.
فۋرەر — ازىق-تۇلىكتى، جەمشوپتى دايىنداۋدى، سونداي-اق ءبولىم باسقا جاققا اۋىسقاندا وفيسەرلەر مەن سولداتتاردى ورنالاستىرۋ ءۇشىن پاتەر تابۋ جۇمىسىن باسقاراتىن ادام.
ورىس تىلىنەن اۋدارعاندار بالماعامبەت قويشىبايەۆ، امانعالي سۇلتانوۆ
You Might Also Like
-
اباي اتام سارا جولدى سالىپ كەتكەن، ءسوز مارجانىن تىزبەكتەيتىن شەبەر نەتكەن. حالىقپەنەن بولاشاققا سانا جەتكەن، الىپ ءوتتى الاڭعاسار الىپ ورتتەن. اقىن بولساڭ الاتۇعىن بۇرىن بەتتەن، دۇرەلەرىن سوعات...
