InfoHub Logo

زاماناۋي يننوۆاسيالىق ادىستەردى قولدانۋ ارقىلى بالانى جان - جاقتى دامىتۋ جولدارى

«ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى بۇگىنگى جاس ۇرپاقتىڭ قولىندا، ال جاس ۇرپاقتىڭ تاعدىرى ۇستازداردىڭ قولىندا»
(ن. ءا. نازاربايەۆ)

قازىرگى ءومىردىڭ وزىنەن تۋىنداپ وتىرعان تالاپتاردى ورىنداۋ، جاڭاشىلدىققا جارشى بولۋ ءۇزىلىسسىز تاربيە نەگىزىنىڭ باستاۋ بۇلاعى - مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمداردان باستالعان ورىندى. بالا تاربيەسى وتباسىنان باستاۋ الادى دەسەك تە، عىلىمعا نەگىزدەلگەن ءادىس - تاسىلمەن بەرىلەتىن ءتالىم – تاربيە ءىسى كوبىنەسە بالاباقشادان باستالىپ، جان - جاقتى پەداگوگيكالىق ءورىسىن تابادى. اسىرەسە بالاباقشاداعى تاربيە بالا تابيعاتىنا ەرەكشە اسەر ەتىپ، وعان ءومىر بويى ىزگىلىكتى، ماعىناسىنا وشپەيتىن ءىز قالدىرادى. بالانى مەكتەپ الدى دايارلاۋ ۇزدىكسىز ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى ماڭىزى مەن وزەكتىلىگى ەرەكشە ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. سونىمەن قاتار، مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمەلەردە يننوۆاسيالىق ءبىلىم بەرۋ قۇرالدارىن قولدانۋدىڭ دا ماڭىزى زور. يننوۆاسيالىق ءبىلىم بەرۋ قۇرالدارىنا: اۋديو، ۆيدەو، قۇرالدار، كومپيۋتەر، ينتەراكتيۆتى تاقتا، ينتەرنەت، مۋلتيمەديالىق قۇرال، ەلەكتروندىق وقۋلىقتار، مەن وقۋ ادىستەمەلىك كەشەندەر، يننوۆاسيالىق اقپاراتتىق بانك، يننوۆاسيالىق سايت جانە تاعى باسقالارى جاتادى. قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن ينتەراكتيۆتى باعدارلامالىق بولىمدەر، قوزعالمالى وبەكتىلەر قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ۆەكتورلىق جانە گرافيكالىق جابدىقتار كوپتەپ شىعىپ، قولدانىس تابۋدا. وسىنداي قۇرالداردىڭ ءبىرى - مۋلتيمەديالىق وقۋلىقتاردى بالاباقشالاردا كەڭىنەن پايدالانۋ. بۇل جاعدايدا تاربيەشى ءار وقۋ ءىس - ارەكەتتەرىن باستار الدىندا ءجيى كورنەكىلىكتەر اۋىستىرماعان بولار ەدى. ال، مۋلتيمەديالىق وقۋلىقتار ارقىلى تاربيەشى ۋاقىتتى ءتيىمدى جانە ۇتىمدى پايدالانار ەدى.

ءومىر تالابىنا ساي جاڭا تەحنولوگيالاردى وقۋ پروسەسى مەن تاربيە اياسىندا شەبەر قولدانا ءبىلۋ تاربيەشىنىڭ مىندەتى بولسا، ەرتەگىلەردى وقۋ ءىس - ارەكەتىندە ءوز رەتىمەن قولدانا بىلسە تاربيەلەنۋشىلەردى جان - جاقتى دامىتۋدا ەرتەگىنىڭ اسا زور ءمانى بار ەكەنىن ايقىندايدى. وقۋ ءىس - ارەكەتى بارىسىندا ەرتەگى كەيىپكەرلەرىنىڭ جان - جاقتى مىنەز - قۇلىقتارىن ايىرا ءبىلۋ بويىنشا جاقسى دەگەن نەمەنە، جامان دەگەن نەمەنە ەكەندىگىنە كوزىن جەتكىزەدى.

بارلىق وقۋ ءىس - ارەكەتىندە ەرتەگىلەردى قولدانۋ ارقىلى نەگىزگى پەداگوگيكالىق ءداستۇر ءپانارالىق بايلانىستى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. ەرتەگىنىڭ وزىندىك قۇرىلىسى، كوركەمدىك ەرەكشەلىگى بار. قانداي ەرتەگىنى الساق تا، ول بەلگىلى ءبىر سيۋجەتكە قۇرىلادى، وقيعانىڭ جەلىسىنىڭ باستالۋى، اياقتالۋى، وزىندىك شەشىمى بولادى. ەرتەگى باياۋ باستالىپ، وقيعا جەلىسى كۇردەلەنە تۇسەدى. اسىرەسە ادام ومىرىنە بايلانىستى ءىس - ارەكەت وتكىر سىقاق - مىسقىلمەن بەرىلىپ، بالا سەزىمىن سەلت ەتكىزىپ، كۇلكىگە ءماز ەتەدى. بالا جاعىمسىز كەيىپكەردىڭ جەكسۇرىن ارەكەتىنەن بوي تارتىپ جاقسىلىققا قۇمارتادى. ەرتەگىنىڭ ءار جاقتى سىرىن قىزىقتى، تارتىمدى، بالا ساناسىنا لايىقتاي جەتكىزۋ ايتۋشىنىڭ شىنايى شەبەرلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى. باقشادا ەرتەگى وقۋ، ساباقتا جانە ساباقتان تىس ۋاقىتتاردا وتىلەدى. وقۋ جۇمىسى بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە وراي جوسپارلانادى. سابيلەر توبىندا اۋىزشا اڭگىمەلەپ بەرۋ ءتاسىلى قولدانىلادى. سابيلەر توبىندا وقىعاندى تىڭداتۋ جانە اڭگىمەلەپ بەرۋ قاتار جۇرگىزىلەدى. مۇنداي ماقسات – ەرتەگىنى اۋىزەكى اڭگىمەلەۋگە توسەلدىرە وتىرىپ وقىلعاندى شىدامدىلىقپەن تىڭداي بىلۋگە ۇيرەتەدى.

اسسوسياسيا ءادىسى – سول تىڭداعان ەرتەگى جايلى مالىمەت
مىسالى: سۋرەتتە «باۋىرساق» ەرتەگىسىندەگى باۋىرساق ورتاسىندا تارماقتارىنا كەمپىر، شال، قويان، ءۇي، قاسقىر، ايۋ، تۇلكىنى بالالار جاپسىرادى كوپ قيىندى سۋرەتتەردىڭ ىشىنەن.
وي قوزعاۋ ءادىسى: بالالارعا ەرتەگىلەرگە بەرىلگەن جۇمباقتاردى جاسىرۋ؛
جالپاق تۇمسىق كورىپ پە ەڭ،
جەر قازاتىن تىنتكىلەپ.
ىلمەك دەرسىڭ قۇيرىعىن،
كەبىس دەرسىڭ تۇياعىن،
بىلسەڭ ەندى تابا عوي،
قاي كەيىپكەر ەكەنىن؟ (ءۇش توراي)
اجەي جاقسى كورەتىن وسى قىزعا،
تەلپەك تارتۋ ەتىپتى قىزىل ءتۇستى.
ۇناتقانى سونشاما بۇل سىيلىقتى،
نەمەرەسى ەسىمىن ۇمىتىپتى،
ال، ايتشى سەن، بۇل ەسىمدى؟ (قىزىل تەلپەك)
سۇراقتار ارقىلى وي سالۋ:
سەن بۇلاردى نەلىكتەن ەرتەگىلەر دەپ ويلايسىڭ؟
حالىق ەرتەگىلەرى مەن اۆتورلىق ەرتەگىلەردى اتا، ولاردىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
«قىزىل تەلپەك» ەرتەگىسىنىڭ اۆتورى كىم؟
سەن قىزىل تەلپەكتىڭ ورنىندا بولساڭ نە ىستەر ەدىڭ؟
ستو - نىڭ ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى – ۆەنن دياگراممانى پايدالانۋ (ەكى ەرتەگىنى سالىستىرۋ، ورتاق بەلگىسىن تابۋ، قورىتىندىلاۋ، ناقتىلاۋ).
ينتەراكتيۆتى تاقتانى قولدانۋ:
- فليپچارتتا «ينسترۋمەنتى» باتىرماسىنىڭ كومەگىمەن سىزعىشپەن ءار ءتۇرلى باعىتتا «باۋىرساق» تىڭ جولىن سالۋ، پرەزەنتاسيادا جۇكتەلگەن سۋرەتتەردى ورنالاستىرىپ، اكتيۆ قالامنىڭ كومەگىمەن باۋىرساقتى جۇرگىزۋ، بالالار باعىتتى داۋىستاپ ايتادى؛ (گرافيكالىق ديكتانت تۇرىندە قولدانسا بولادى)
مىسالى: جاتا - جاتا جالىققان باۋىرساق تەرەزەدەن سەكىرىپ ءتۇسىپ دومالاي جونەلەدى.
- باعىتى: تومەن، وڭعا، تومەن، قويانعا جولىعادى
اسسوسياسيا ءادىسى: قويان - قورقاق، ۇزىن قۇلاق، ەرنى جىرىق، ارتقى اياعى جاقسى دامىعان، كوزى قىزىل، قىستا تونىن اۋىستىرادى، قۇيرىعى كىشكەنتاي، سەكىرەدى (بالالار ورىندارىنان تۇرىپ سەكىرەدى)
- باعىتى: سولعا، تومەن، وڭعا، جوعارى قاسقىرعا جولىقتى
اسسوسياسيا ءادىسى: قاسقىر - جابايى جانۋار، سۇر، جاعىمسىز كەيىپكەر، جىرتقىش، يتكە ۇقسايدى، ۇليدى (تۇيمەنى باسىپ قاسقىردىڭ دىبىسىن ەستىرتۋ)
- باعىتى: وڭعا، جوعارى، وڭعا، تومەن ايۋعا كەزدەستى
اسسوسياسيا: ايۋ - جابايى جانۋار، بال جەيدى، جيدەك جەيدى، قورباڭداپ جۇرەدى، اياعى تالتاق، ايۋ اقىرادى (دىبىسىن ەستىرتۋ)
- باعىتى: وڭعا، تومەن ءتۇسىپ تۇلكىگە كەزدەستى
اسسوسياسيا: تۇلكى - قۋ، ايلاكەر، قۇيرىعى ۇزىن، سىلاڭداپ جۇرەدى
باۋىرساق، تۇلكىگە جەم بولعىسى كەلمەي، ۇيىنە قايتقىسى كەلىپ ءتۇر كومەكتەسەيىك (ءبىر بالا اكتيۆتى قالامدى الىپ باۋىرساقتى كەلگەن جولىمەن قايتا دومالاتادى، بالالار باعىتىن ايتىپ وتىرادى)
ەرتەگىدەگى مىنەز - قۇلقى قاراما - قارسى كەيىپكەرلەردى اتا؛(كىشى توپتىڭ بالالارىنا جاعىمدى كەيىپكەردى تاربيەشى اتايدى، بالا جالعاستىرادى)
مىسالى: قىزىل تەلپەك – قاسقىر، كۇلشە قىز - وگەي شەشەسى، قارلىعاش - جىلان، يت – مىسىق، قاسقىر – تۇلكى ت. س. س.

قۇم قالاشىعىنداعى ويىن
سونىمەن قاتار قۇمداعى ويىنداردى دا ەنگىزۋگە بولادى. قۇمداعى ويىندار – بالانىڭ تابيعي ارەكەتى فورمالارىنىڭ ءبىر ءتۇرى. سوندىقتان دا ءبىز، ەرەسەكتەر، قۇممەن وينايتىن ورىنداردى وقىتۋ جانە دامىتۋ ساباقتارىندا قولدانا الامىز. قۇمنان سۋرەتتەر سالىپ، ءارتۇرلى وقيعالاردى ويلاپ تاۋىپ، ءبىز بالا ءۇشىن الدەقايدا قىزىقتى تۇردە وعان ءوزىمىزدىڭ ءبىلىمىمىز بەن ومىرلىك تاجىريبەمىزدى، قورشاعان الەمنىڭ زاڭدىلىقتارى مەن وقيعالارىن جەتكىزە الامىز.
ءوز قيالىنداعى ەرتەگىنى قۇراستىر (ۇساق ويىنشىقتار، تاستاندى زاتتار، تابيعي زاتتار، الدىن - الا قاعازدان، ەرمەكسازدان جاسالعان ت. س. س.)
قۇمداعى ويىنداردىڭ ماقساتى:
1. بالا ءوزىن جايلى، قورعالعان كۇيدە سەزىنىپ، شىعارماشىلىق بەلسەندىلىك
تانىتاتىن تابيعي ستيمۋلدىق ورتا قالىپتاستىرۋ.
2. تانىمدىق جانە پسيحيكالىق پروسەستەردى دامىتۋ؛ تۇيسىكتى (فورمانى، ءتۇستى،
تۇتاس تۇيسىك)، ەستى، زەيىندى، قيالدى، كەڭىستىكتىك تۇسىنىكتى، تاكتيلدى - كينەستەتيكالىق سەزىمدىلىك پەن قولداردىڭ ۇساق موتوريكالارىن.
3. اۋىزشا جانە اۋىزشا ەمەس ءادىس تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ، تاجىريبەلىك قارىم -
قاتىناستىق بىلىكتىلىكتەر مەن داعدىلاردى جەتىلدىرۋ.
4. قيالدى، كورنەكى – بەينەلىك ويلاۋدى، سوزدىك - لوگيكالىق ويلاۋدى، كورنەكى ءىس -
ارەكەتتىك ويلاۋدى، شىعارماشىلىق جانە سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ، بالالاردى بەلسەندى ءىس - ارەكەتكە جانە زەيىننىڭ شوعىرلانۋىنا تاربيەلەۋ، ەمپاتيانىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتۋ.
ماسەلەلەرى:
1. تانىمدىق سەزىمدەرىن دامىتۋ (زەيىن، جادى، قيال، قابىلداۋ)
2. ينتەللەكتۋالدىق ورتانى قالىپتاستىرۋ – ويلاي ءبىلۋ، كورنەكى - شىنايىلىق،
كورنەكى - بەينەلىك، سوزدىك - لوگيكالىق، شىعارماشىلىق ويلاۋ.
3. ەموسيونالدىق جانە كوممۋنيكاتيۆتىك ورتانى (قارىم - قاتىناستىڭ تابىستى
اعىمىنا قاجەتتى، اۋىزشا جانە اۋىزشا ەمەس قۇرالداردى قولدانا وتىرىپ) دامىتۋ.
4. جەكە تۇلعالىق، ەرىكتى، پسيحوفيزيولوگيالىق ورتانى (تاكتيلدى - كينەستەتيكالىق
سەزىمدىلىك پەن قولداردىڭ ۇساق موتوريكاسىن) دامىتۋ.
قۇمداعى ويىنداردىڭ نەگىزگى پرينسيپتەرى:
1. شىعارماشىلىق بەلسەندىلىك تانىتا وتىرىپ، بالا ءوزىن ىڭعايلى ءارى قورعالعان كۇيدە سەزىنەتىن تابيعي ىنتالاندىراتىن ورتا جاساۋ.
بۇل ءۇشىن ءبىز بالانىڭ مۇمكىنشىلىكتەرىنە سايكەس كەلەتىن تاپسىرمالاردى تاڭدايمىز؛ ەرتەگى تۇرىندەگى ويىندارعا نۇسقاۋلىق قۇرامىز، ونىڭ ناتيجەسىن، يدەيالارى مەن ارەكەتىن جاعىمسىز باعالاۋعا جول بەرمەيمىز.
2. ەرتەگى ويىندارىنىڭ كەيىپكەرلەرىمەن بىرگە ءارتۇرلى جاعداياتتاردى ويناۋ، شىنايى «بىرگە تۇرۋ».
وسى ءپرينسيپتىڭ نەگىزىندە قيالداعىدان شىنايىلىققا جانە كەرىسىنشە ءوزارا اۋىسۋ جۇزەگە اسىرىلادى. مىسالى، حانشايىمنىڭ قۇتقارۋشىسى رولىندە بولىپ، بالا جاعدايدان شىعاتىن جولدى ۇسىنادى، سونىمەن بىرگە ونى قۇمدا شاعىن فيگۋرالاردىڭ كومەگىمەن شىنايى وينايدى. سونىمەن، ول ءوزىنىڭ ءىسى مەن تاڭداعان جولىنىڭ دۇرىستىعى نە قاتەلىگىنە كوز جەتكىزەدى.

قاجەتتى ماتەريالدار مەن جابدىقتار
1. سۋ وتكىزبەيتىن اعاش قوراپ. قوراپتىڭ ىشكى قاباتى (ءتۇبى جانە قابىرعالارى) كوك نەمەسە كوگىلدىر تۇسكە بويالادى. وسىلايشا، ءتۇبى سۋ، ال قابىرعالارى - اسپان نىشانىن بىلدىرەدى.
2. تازا، وزەن قۇمى (الدىن - الا جۋىلعان، دۋحوۆكادا زالاسىزدىرىلعان). ول تىم ۇساق بولماۋى كەرەك. قۇم قوراپتىڭ تۇبىنە عانا تولتىرىلادى. قۇمدى ويىندار ءۇشىن ونىڭ ىلعالدى بولعانى دۇرىس.
3. ءتۇرلى - ءتۇستى قۇم.
مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردىڭ وزدەرىنىڭ پسيحو ۇيىمداستىرىلۋىنا قاراي اشىق تۇستەرگە ەموسيونالدى اسەرلەنگىشتىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، جۇمىس بارىسىندا ءتۇرلى - ءتۇستى قۇم قولدانىلادى.
5. شاعىن فيگۋرالار «كوللەكسياسى» (بيىكتىگى 8 سم - دەن اسپايتىن «كيندەر -
سيۋرپريزدان»). ويىنشىق جيىنتىقتارىنا مىنالار كىرەدى:
- ادام كەيىپكەرلەرى؛
- جانۋارلار (ءۇي، جابايى، تاريحقا دەيىنگى، تەڭىز جانە ت. ب.)؛
- كولىكتەر (قۇرعاقتا جۇرەتىن، سۋدا جۇزەتىن، عارىشتىق جانە ت. ب.)؛
- وسىمدىكتەر (اعاشتار، گۇلدەر، كوكونىستەر، جاڭعاقتار جانە ت. ب.)؛
- تابيعي زاتتار (ۇلۋتاستار، بۇتاقتار، ءار ءتۇرلى پىشىندەگى تاستار جانە ت. ب.)؛
- لاقتىرىم ماتەريالدار (پلاسماسس ىدىستار، تىعىندار جانە ت. ب.)؛
- پلاستيكالىق نەمەسە اعاش ارىپتەر مەن ساندار، گەومەتريالىق پىشىندەر.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قورشاعان الەمدە كەزدەسەتىن زاتتىڭ ءبارى «كوللەكسيادا» لايىقتى ورىنعا يە بولا الادى. ەگەردە ويىن كەزىندە قانداي دا ءبىر بەينەلەردىڭ فيگۋرالارى جەتىسپەسە، ولاردى ەرمەكسازدان، قامىردان يلەپ، قاعازدان قيىپ جاساۋعا بولادى.
پەداگوگيكالىق پروسەستىڭ نەگىزگى باعىتى ءاربىر جەكە تۇلعانىڭ مادەنيەتىن تاربيەلەۋ، ءاربىر بالانىڭ جەكە دارا ەرەكشەلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، پەداگوگيكالىق پروسەستىڭ الدىنا قويىلعان مىندەتتەرىن ىسكە اسىرۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءادىس، تاسىلدەردى، ۇيىمداستىرۋعا قويىلعان مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋدا جەكە تۇلعانى جان - جاقتى ەتىپ قالىپتاستىرۋ بىرلىكتە شەشىمىن تابادى.
زاماناۋي يننوۆاسيالىق ادىستەردى مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ دامۋىندا قولدانۋ ارقىلى، بالالاردى شارشاتپاي، جالىقتىرماي، جان - جاقتى دامۋىنا تيگىزەر ۇلەسى وتە زور.

تىمبايەۆا جاننا امانتاي قىزى
№28 بالاباقشا تاربيەشىسى، تاراز قالاسى