تاڭعاجايىپ 7 سانى
مازمۇنى
كىرىسپە. ..................................................................3
1. نەگىزگى ءبولىم. .......................................................
1. 1. سانداردىڭ شىعۋ تاريحى. ...............................5
1. 2. 7 سانى – قاسيەتتى سان. .....................................7
1. 3. 7 سانىنا بايلانىستى قازاق اسپاپتارى. ..........11
قورىتىندى. ..........................................................16
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.....................................17
اننوتاسيا
بۇل جوبا قازاق حالقىنىڭ ءبىر سانىنان باستاپ ءار ساننىڭ ءقادىرى مەن قاسيەتىن سالماقتاپ، وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىن سارالاي بىلگەن، ورنىنا، ماڭىزىنا ساي قولدانعان. ءار ساندا وزىندىك كيە بولاتىنىن، ماقساتى مەن ماعىناسى بولاتىنىن سەزە، تۇيسىنە بىلگەن. ءار ساننىڭ وزىندىك قاسيەتى شاريعاتقا قاتىستى، تاربيەلىك ءمانى، سانالى ورنى بولعان.
ۇلى عۇلاما، الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي بۇدان مىڭ جىلدان اسا ۋاقىت بۇرىن «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە كەرەك. تاربيەسىز بەرگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ قاس جاۋى»، - دەگەن قاعيداسىن ۇستانامىن.
ال پيفوگور بولسا: «ءار سان وزىندىك ەرەكشەلىككە يە» دەگەن ەكەن. عالىمداردىڭ بۇل تۇجىرىمدارىنا سەنۋ-سەنبەۋ اركىمنىڭ ءوز ەركىندە. باسقا عىلىمدار مەن ءدىن قاعيدالارىنىڭ دا بولجامدارعا ساي كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. دەيتۇرعانمەن، ءار ساننىڭ ادام ومىرىندە بەلگىلى ءبىر ماڭىز يەلەنەتىن جوققا شىعارا الماسپىز.
ماتەماتيكا ءومىردى سان ارقىلى بەينەلەيدى. تىرشىلىك ەتە باستاعان العاشقى كەزەڭدە ادام بالاسى جازۋ-سىزۋدان بۇرىن-اق ساناۋدى ۇيرەنگەنى حاق. سەن سانداردى جالىقتىراتىن نارسە دەپ ويلايسىڭ با؟ تاعى دا ويلانىپ كور. ادامدار قالاي ساناي باستاعان؟ ادامدار ساناي باستاعان كەزدە، ءسىرا، ساناۋ ءۇشىن قول ساۋساقتارىن پايدالانعان بولار. بارلىق ادامداردا ون ساۋساقتان بولعاندىقتان، وندىقتارمەن ساناۋ ىڭعايلى بولعان. ءبىزدىڭ قازىرگى زاماندا ساناۋداعى وندىق جۇيەسى وسىلاي تۋىنداعان. ادامزات بالاسى سانداردىڭ اتاۋىن ويلاپ تاپقانعا دەيىن ساۋساقتار ەسەپتەۋدىڭ ەڭ قولايلى ءتاسىلىن تابۋعا كومەكتەسكەن. سەن بىردەڭە ساناۋ كەزىندە ساۋساقتارىڭدى پايدالانساڭ، ەشقاشان دا جاڭىلىسپايسىڭ. ساۋساقتارىڭا قاراپ–اق، سانداردى اتاماستان ولاردى كوز الدىڭا ەلەستەتە الاسىڭ. ساۋساقتار مەن ساندار اراسىنداعى بايلانىس كونە زامانداردان بەرى بار. ءتىپتى ءقازىر دە ءبىز “سان” ءسوزىن پايدالانامىز. ول “ساۋساق” دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. مىنە ءبىزدىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبىمىزعا ارقاۋ بولىپ وتىرعان دا وسى ساندار اراسىنداعى 7سانى جانە ونىڭ قاسيەتى.
قازاق حالقى تىلگە باي. ءار ءسوزىن تالداي بىلگەن، ءار سوزىنە ءمان بەرگەن حالىق. قازاق ءۇشىن ءار ءسوزدىڭ عانا ەمەس، ءار ساننىڭ وزىندىك قاسيەتى، شاريعاتقا قاتىسى، تاربيەلىك ءمانى، سانالى ورنى بولعان. راسىندا قازاق ءبىر سانىنان باستاپ، ءار ساننىڭ ءقادىرى مەن قاسيەتىن سالماقتاپ، وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىن سارالاي بىلگەن، ورنىنا، ماڭىزىنا ساي قولدانعان. ءار ساندا وزىندىك يە بولاتىنىن ماقساتى مەن ماعىناسى بولاتىنىن سەزە، تۇيسىنە بىلگەن.
كىرىسپە
ماتەماتيكا –عىلىمداردىڭ ىشىندە ەڭ ەرتە شىققانى، ونىڭ تاريحى عاسىرلار تۇكپىرىندە جازۋ مەن سىزۋ جوق كەزدە باستالعان. ادامزات تاعىلىعىنىڭ دامۋ ءداۋىرىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ باسقان زاماندا «ارتىق»، «كەم»، «ۇلكەن»، «كىشى» ۇعىمدارى تۋعان. بۇلار كەيىن «تەڭ» ۇعىمىنىڭ شىعۋىنا نەگىز بولعان. كۇن كورىس قامى تىرشىلىك ءۇشىن جۇرگىزىلگەن كۇرەس ەرتە زاماننىڭ ادامدارىن اينالاسىنداعى زاتتاردى ساناۋعا، نارسەلەردىڭ مولشەرىن ءوزارا سالىستىرۋعا، جىل مەزگىلدەرىن ايىرۋعا ءماجبۇر ەتكەن. زاتتاردى ساناۋدان 1، 2 ، 3، 4، 5، … ت. س. س. ناتۋرال ساندار ۇعىمى قالىپتاسقان. «نارسەلەردى ساناعاندا قولدانىلاتىن ساندار ناتۋرال ساندار دەپ اتالادى. » كەز كەلگەن ناتۋرال ساندى ون سيفر 0، 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9 ارقىلى جازىپ كورسەتۋگە بولادى. سانداردى وسىلايشا جازۋ ءتاسىلى وندىق ءتاسىل دەپ اتالادى.
ەڭ العاشقى ساندار، ياعني سيفرلار ب. ز. د. 2 مىڭجىلدىقتا بولعان دەسەدى. تاريحقا جۇگىنسەك، دەرەك كوزدەرى سانداردىڭ ەجەلگى ۆاۆيلوندا قولدانىلعانىن ايعاقتايدى. ول كەزدە ساندار
1 مەن 0-دەن عانا تۇرعان سەكىلدى. بىرلىك، وندىق، جۇزدىكتى قۇرايتىن ساناق جۇيەسى بولعان. كەيىننەن اتاقتى ويشىل پيفاگور سانداردى 1-دەن 9-عا دەيىن قىسقارتقان. بىرنەشە بىرلىكتەرگە بولگەن. ول ءوز شاكىرتتەرىنە ساندار الەمدى بيلەيدى دەپ ۇيرەتكەن.
ءاربىر سان، سيفردىڭ تۇبىندە قانداي دا ءبىر وي، يدەيا جاتىر. سول يدەيانىڭ ءمان-ماعىناسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن عالىمدار ارنايى عىلىم - نۋمەرولوگيانى اشقان. نۋمەرولوگيا ارقىلى ءار ساننىڭ شىعۋ توركىنىن، ءمان-ماعىناسىن، ونىڭ ادام ومىرىنە دەگەن اسەرىن ۇعىنۋعا بولادى. نۋمەرولوگياشىل عالىمداردىڭ ويىنشا ءار ادامنىڭ جانى ءوزىنىڭ نۋمەرولوگيالىق كودىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ول كودتى شەشە بىلگەن ادام ءوز تاعدىرىنىڭ تولىق يەسى بولا الادى.
قاراپ وتىرساق، اركىمنىڭ ءوزى سەنەتىن باقىتتى جانە باقىتسىز ساندارى بولادى. بىرەۋدىڭ باقىتتى سانى - 13 ، باقىتسىز سانى - 9 دەلىك. مۇندايعا شىن كوڭىلىمەن سەنەتىندەر ايدىڭ 13ء-ى كۇنى كەز كەلگەن تىرلىگىن سەنىمدىلىكپەن ىسكە اسىرادى. ال 9-ى كۇنى ءار قادامىن ابايلاپ باسىپ، ءتىپتى ۇيدەن شىقپاي، ءتورت قابىرعانىڭ ىشىندە كۇن ۇزاققا قامالىپ وتىرىپ الاتىندار دا بار. Cءويتىپ، ول 13 سانى بايقالعان جەردە با¬تىل جۇرسە، 9-دان ۇنەمى ساقتانادى. جەكە ادامدى قويشى، مۇنداي قۇبىلىستارعا جاپپاي حالىق بوپ سەنەتىنىمىز دە بار ەمەس پە؟ وزىمىزدەگى «جەتى قازىنا»، «ەر كەزەگى ۇشكە دەيىن»، «سارسەنبىنىڭ ءساتتى كۇنى» ۇعىمدارى، تۇراقتى كورشىمىز - ورىستاردىڭ «قاسيەتتى ۇشتىگى»، امەريكالىقتاردىڭ ەستىگەندە جاندارى تۇرشىگەتىن، كۇنى بويى ۇرەيمەن وتكىزەتىن «ايدىڭ 13-دەگى جۇماسى» تاعى باسقا تۇسىنىكتەر جوعارىدا ايتقانىمىزعا دالەل بولا الادى.
سان اتاۋلىنىڭ ءبارى بىردەي قولدانىلمايدى. اتاپ ايتساق، ەرەكشە ماندە قولدانىلاتىن «ءتورت»، «جەتى»، «توعىز»، «قىرىق» ساندارى. سان ەسىمدەردىڭ ىشىندە كەيبىر ساندار ساندىق مانىمەن قاتار باسقا ماعىنادا قولدانىلۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇنداي جاعداي، اسىرەسە وسى سانداردىڭ تۇراقتى تىركەستەردە، اڭىز-اڭگىمەلەردە، جىر-داستانداردا، سالت-داستۇرلەردە جانە باسقا دۇنيەتانىمعا بايلانىستى قولدانىلعانى كوزگە انىق تۇسەدى. سونىمەن بىرگە بۇل قۇبىلىستىڭ تاريحى دا ارىدا جاتقانى بايقالادى.
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى:
جوباداعى ماقسات: قازاق حالقىنىڭ سالت-ساناسى مەن اتا-باباسىنان كەلە جاتقان ءداستۇرىن ءوز بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەرىن تالانتى مەن دارىندىلىعىن، وزگەلەردەن ەرەكشە تابيعي قابىلەتى ارقىلى بيىكتەردەن كورىنۋ. قاسيەتتى ساندار ارقىلى تاربيە بەرگەن ءسالت-داستۇرىن سول قالپىندا ساقتاپ قالۋ. سونىمەن قاتار بۇل كيەلى ساندار تۋرالى ەڭ ماڭىزدى، قىزىقتى جانە تۇسىنىكتى ناتيجەلەردى جيناقتاۋ. كوپتەگەن شەشىلمەگەن پروبلەمالاردى اتاپ كورسەتۋ.
جوبانىڭ مىندەتتەرى:
– قاسيەتتى ساندارمەن تانىسۋ.
– قاسيەتتى سانداردىڭ ومىردە الاتىن ورنىن ءتۇسىندىرۋ.
– كيەلى 7 سانىنىڭ ساندار قاتارىندا ورنىن كورسەتۋ.
ماسەلە: ءبىلىم بەرۋدە جانە تاربيە سالاسىندا قاسيەتتى سانداردىڭ الاتىن ورنىن زەرتتەۋ.
زەرتتەلەتىن زات: حالىقتىق پەداگوگيكا ەلەمەنتتەرىن كەڭىنەن پايدالانۋ، ۇرپاق بويىندا ادامگەرشىلىك قاسيەتىن دامىتۋدا پايداسى بار ەكەنىن زەرتتەۋ.
جەردىڭ ءجۇزىن مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ كوبىسى ەرتە كەزدەن-اق جەتى سانىندا سيقىرلىق كۇش بار دەپ ساناسا، ونى كيەلى، قاسيەتتى دەپ ۇعاتىن دا ۇلتتار بار. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز دا جەتى سانىن قاستەرلەپ، ءبىرقاتار تانىم-تۇسىنىگى مەن تابيعات قۇبىلىستارىن، اسپان دەنەلەرى مەن زاڭ، جۇيەلەردى جەتى سانىمەن اتايدى. اللاھ تاعالادان پەندەلەرىنە تۇسكەن قاسيەتتى كىتاپتاردىڭ ءبىرى – تاۋراتتا جەتى سانى 500 رەت قايتالانادى.
قازاقتاردىڭ تانىم - تۇسىنىگىندە جەتى اتا. بۇل – قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى سالت-ساناسىندا ادامنىڭ اتا جاعىنان تەگىن تاراتۋدىڭ ناقتى جۇيەسى. ءاربىر قازاق بالاسى وزىنەن باستاپ جەتى اتاسىنىڭ اتى ءجونىن بىلۋگە مىندەتتى. مۇنى اكە-شەشەسى، اتا-اجەسى ۇيرەتىپ، جاتتاتۋعا ءتيىس.
ويتكەنى قازاقتا جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايدى، وعان دەيىنگى ۇرپاق ءبىر اتانىڭ بالاسى – تۋىس سانالادى. قازاقتار نەگىزىنەن جەتى اتانى بىلايشا تاراتادى: 1. بالا. 2. اكە. 3. اتا. 4. ۇلكەن اتا. 5. بابا. 6. ءتۇپ اتا. 7. تەك اتا.
سونداي-اق، ادامدار اتاسىنان تومەن قاراي اتاعاندا بىلايشا اتاتەك جالعاسادى: اتا، اكە، بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە. مۇنان سوڭ تۋىستىڭ اتاۋلار ءارى قاراي: جۇرەجات، تۋاجات، جۇراعات، جات جۇراعات، جەگجات، جاماعايىن بولىپ كەتە بەرەدى. جەتى اتالىق ۇستانىم ءاربىر قازاقتىڭ، بۇكىل حالىقتىڭ بابالار رۋحى الدىندا ىشتەي جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن وياتاتىن كۇشكە يە.
ول – ەتنيكالىق تۇتاستىقتىڭ قۋاتتى ارقاۋى، تەمىرقازىعى. سول سەبەپتى اتا-بابالارىمىز: «جەتى اتاسىن بىلمەگەن: جەتەسىز»، «اتا – تەگىن ايتقاننىڭ ايىبى جوق» دەپ ۇرپاقتارىنا جەتى اتاسىن ءبىلۋدى وسيەت، امانات ەتىپ ايتىپ كەتكەن. قازاقتار بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە، تۋاجات، جۇرەجاتتى «جەتى پۇستى» دەپ تە اتايدى.
جەتى قازىنا. ول جونىندە پىكىر تالاسى كوپ. الايدا قازاقتار ەرتەدە جەتى قازىناعا مىنالاردى جاتقىزعان: 1. ەر جىگىت. 2. سۇلۋ ايەل. 3. ءىلىم-بىلىم. 4. جۇيرىك ات. 5. قۇماي تازى. 6. قىران بۇركىت. 7. بەرەن مىلتىق.
قازاقتار جەتى قازىنانى «جەتى ىرىس» دەپ تانىپ، وعان مىنالاردى جاتقىزعان: 1. ادامنىڭ اقىل-ويى، ساناسى. 2. دەنساۋلىق. 3. اق جاۋلىق (ەردىڭ جارى). 4. بالا (ءومىر جالعاسى). 5. كوڭىل (كوڭىل مەن پەيىل كەڭ بولسا، ىنتىماق، بەرەكە ورنايدى). 6. جەر («جەرسىز – ەل تۇل، ەرسىز – جەر تۇل»). 7. يت.
جىگىتتىڭ جەتى قازىناسى
جۇردەك اتى –جىگىت قانى، قاناتى
قىران بۇركىت – قارىم كۇشى، قۋاتى.
قۇماي تازى - باستان بەرىك سەنىمى،
اق مىلتىعى – سونبەس وتى، سەرىگى
الماس كەزدىك – جىگىت سۋسى، ءھام مىسى
اۋ جىلىمى – امال، ايلا، ءادىسى
قارا قاقپان سەرتى سەبى تىرلىكتىڭ
وسى جەتى قازىناسى جىگىتتىڭ.
ال، يسلام اڭىزى بويىنشا، جەتى قازىناعا مىنالار جاتادى:
1. قىدىر (قىزىر). قىدىر دارىعان ادام باي بولادى.
2. ب ا ق. ول ەرەكشە جاراتىلعان قۇدىرەت يەسى. ب ا ق دارىمايدى، قونادى.
3. اقىل (بايلىق پەن باقىتتىڭ تىرەگى).
4. دەنساۋلىق.
5. اق جاۋلىق.
6. تۇز (ول – اللانىڭ ادامدار مەن جان-جانۋارلارعا بەرگەن نەسىبەسى، تاۋسىلمايتىن كەنى).
7. يت. (ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ العاشقى سەرىگى).
قازاقتاردان باسقا حالىقتاردا دا جەتى قازىنا تۋرالى وزىندىك تانىم، تۇسىنىك بار. مىسالى، گرەك اڭىز - اڭگىمەلەرىندە جەتى قازىناعا مىنالار جاتادى: 1. كوك اسپان. 2. كۇن (بارلىق زات ونىڭ شۋاعىنان ءنار الادى). 3. اي (تۇنگى تىرشىلىك ءنارى). 4. وت (وت – كۇننىڭ جەردەگى سۇلدەسى. ونى پايدالانۋ ارقىلى ادامدار دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تارادى). 5. سۋ. (سۋسىز تىرشىلىك جوق). 6. جەر (تىرشىلىك اناسى). 7. يت.
جەتى قات كوك. ول – اسپان الەمى تۋرالى ميفولوگيالىق تۇسىنىك. ونىڭ ءۇش ماعىنالىق سيپاتى بار. ءبىرىنشىسى: اللاھ تاعالا اسپاندى جەتى قاباتتى ەتىپ جاراتقان. «اللانىڭ جەتى اسپاندى قابات-قابات ەتىپ جاراتقانىن كورمەدىڭدەر مە؟» (قۇران كارىم، 72 سۇرە، 14 ايات). ەكىنشىسى: جەتى جۇلدىزعا بايلانىستى اتاۋ. ولار: اي، مەر- كۋريي (عۇتراد)، شولپان (زۋھ-را)، كۇن، مارس (ميرريح نەمەسە قىزىل جۇلدىز)، يۋپيتەر (ءمۇشتاري)، ساتۋرن (زۇحال). ءۇشىنشىسى: ەجەلگى تۇركىلىك ميفولوگيالىق تۇسىنىك نەگىزىندەگى ماعىنا. ول مۇسىلماندىق ۇعىممەن ءسىڭىسىپ، ۇمىتىلىپ كەتكەن.
جەتى قات جەر. ەجەلگى نانىم-سەنىم بويىنشا ولار مىنانداي: 1. تۇڭعيىق. 2. جىلان. 3. سۋ. 4. قوس بالىق. 5. قارا تاس. 6. كوك وگىز. 7. جەر. جاراتىلىستىڭ سەگىزىنشى قاباتى – تاعدىردىڭ تالايى جازىلعان «لايىق» اتتى جازۋ تاقتاسىنان، توعىزىنشى قاباتى – «كۇرسى»، «مىنبەر» جانە «تاق» ورناتىلعان تاڭىرلەر الەمىنەن تۇرادى.
جەتىقاراقشى. ول – اسپاننىڭ سولتۇستىك جارتى شارىنداعى شوقجۇلدىز. ونىڭ 1، 8 كورىنەرلىك جۇلدىزدىق شاماعا دەيىن جالتىراپ كورىنەتىن ەڭ جارىق جۇلدىزدارى – اليوت پەن دۋبكە. جەتىقاراقشىنىڭ جارىق جەتى جۇلدىزدىڭ سىرتقى ءپىشىنى ءشومىش ءتارىزدى. ونىڭ شەتكى ەكى جۇلدىزى بويىنشا تەمىرقازىق جۇلدىزىن تابۋعا بولادى.
جەتىقاراقشى ناۋرىز، ءساۋىر ايلارىندا جاقسى كورىنەدى. تەمىرقازىقتى اينالا قوزعالاتىن جەتىقاراقشى ارقىلى جەر تاراپتارى مەن تۇنگى مەزگىلدى ايىرۋعا بولادى.
اپتانىڭ جەتى كۇنى. ولار: دۇيسەنبى، سەيسەنبى، سارسەنبى، بەيسەنبى، جۇما، سەنبى، جەكسەنبى. كەمپىرقوساقتىڭ جەتى ءتۇسى. جارىق مىنانداي جەتى تۇستەن تۇرادى: قىزىل، قىزعىلت-سارى، سارى، جاسىل، كوگىلدىر، كوك جانە كۇلگىن. كۇن ساۋلەسى جاڭبىر تامشىسىنا تۇسكەندە، جارىقتىڭ جەتى ءتۇسى سىنىپ، تامشى اراسىنان كورىنىپ، كەمپىرقوساق پايدا بولادى.
جەتى جارعى. ول – تاۋكە حان (1678-1718) تۇسىندا قابىلدانعان قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ادەت-عۇرىپ زاڭدارىنىڭ جيناعى. تاۋكە حان «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» مەن «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن» ودان ءارى جەتىلدىرۋ ارقىلى وسىناۋ زاڭ جۇيەسىن ومىرگە اكەلگەن. ول 20-عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قولدانىلىپ كەلدى. «جەتى جارعى» دەپ اتالۋى تاۋكە حاننىڭ بۇرىنعى زاڭدارعا ەنگىزگەن جەتى وزگەرتۋىنە بايلانىستى» دەيتىن تۇجىرىم بار. ول جەتى وزگەرىس مىنانداي:
1. «حالىقتىڭ حانى، سۇلتانى، ءپىر -ازىرەتى قاستان ولتىرىلسە، ولاردىڭ ءارقايسىسى ءۇشىن جەتى كىسىنىڭ قۇنى مولشەرىندە قۇن تولەنسىن».
2. «تورەلەر مەن قوجالاردىڭ جاي قاتارداعى بىرەۋى ولسە، ولاردىڭ ءارقايسىسىنا ەكى كىسىنىڭ قۇنى تولەنسىن».
3. «سىرتتان كىرگەن ادام ۇيگە كىرەردە ءمىنىپ كەلگەن اتىن بوساعاعا بايلاعاندىقتان، بىرەۋدى تەۋىپ ولتىرسە، ءبۇتىن قۇن، ءۇيدىڭ جاپسارىنا بايلاعان ات تەۋىپ ولتىرسە، جارتى قۇن، ال ءۇيدىڭ ارتىنا بايلاعان ات تەۋىپ ولتىرسە، تەك ات-تون ايىپ تارتادى».
4. «اتا-اناسىن تۋعان بالاسى رەنجىتىپ، قارسى كەلىپ، قول جۇمساسا، وندا ول بالانى اتا-انا ولتىرسە دە ەرىكتى، سۇراۋسىز بولادى».
5. «كامەلەتكە جەتكەن بالاسى تۋعان اتا-اناسىنا ءتىل تيگىزىپ سوككەنى ءۇشىن (قول تيگىزبەسە) قارا سيىرعا نە قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ، مويىنىنا قۇرىم ءىلىپ، اۋىلدى اينالدىرۋ كەرەك».
6. «قۇيرىق – باۋىر جەسىپ، قۇدا بولعان سوڭ اق باتالى جەسىر باسقاعا كەتسە، وعان بەرىلگەن قالىڭمال جەسىر يەسىنە تۇگەل قايتارىلىپ، ونىڭ ۇستىنە قالىڭسىز قىز نەمەسە ءبىر قىزدىڭ قالىڭمالى بەرىلەدى».
7. «ۇرى ايىر تۇيەگە نار، اتقا ارۋانا، تايلاققا، اتان، تايعا ات، قويعا تانا تولەيدى. ونىڭ ۇستىنە ءۇش توعىز ايىپ تولەيدى».
ارينە، بۇل جەتى وزگەرىستەن باسقا دا «جەتى جارعىدا» جەر داۋى، وتباسى، نەكە زاڭى، قىلمىس پەن قۇن داۋى، كۋالىك ەتۋ، انت بەرۋ، توناۋشىلىق جانە تاعى دا باسقا جاعدايلارعا، راسىمدەرگە بايلانىستى ادەت-عۇرىپ، زاڭ شارالارى ءوز كورىنىسىن تاپقان. جەتى جۇت. بۇلار:
1. قۇرعاقشىلىق.
2. جۇت (مال قىرىلۋ).
3. ءورت.
4. وبا (اۋرۋ).
5. سوعىس.
6. توپان سۋ.
7. ءزىلزالا (جەر سىلكىنۋ).
جەتى جوق. ول بىلاي: 1. جەردە ولشەۋ جوق. 2. اسپاندا تىرەۋىش جوق. 3. تاستا تامىر جوق. 4. تاسباقادا تالاق جوق. 5. اللاھتا باۋىر جوق. 6. اققۋدا ءسۇت جوق. 7. جىلقىدا ءوت جوق.
جەتى جەتىم. بۇل جونىندە مىنانداي دانالىق سوزدەر بار: تىڭداماعان ءسوز جەتىم، كيۋسىز توزعان ءبوز جەتىم. يەسىز قالعان جەر جەتىم. باسشىسى جوق ەل جەتىم. اققۋ، قازسىز كول جەتىم. جەرىنەن ايىرىلعان ەر جەتىم. زامانداسى قالماسا – بارىنەن دە سول جەتىم.
جەتى عاشىق. حالىقتىڭ ءان – جىرىندا جەتى عاشىق مىنانداي ەكى نۇسقادا كەزدەسەدى:
ا) ءلايلى – ءماجنۇن، ءجۇسىپ – زىليحا، فارحاد – شىرىن، تاحير – زۋحرا، ارزۋ – قامبار، ۋاليك – عاررا، ۋاكي – كۇلشاھ.
ءا) ءلايلى – ءماجنۇن، ءجۇسىپ – زىليحا، فارحاد – شىرىن، باھرام – كۇلاندا، سەيپىلمالىك – ءبادىعۇل، بوزجىگىت – انۋلا (كەي نۇسقادا قاراشاش)، زيادا – حورلى (حورلى - عايىن).
الەمدەگى جەتى سانىمەن اتالاتىن كەرەمەتتەر ۆاۆيلوندىقتاردىڭ تۇسىنىگىنشە، الەمدە جەتى پلانەتا بار. سول سەبەپتى ولاردىڭ عيباداتحانالارى دا جەتى دەڭگەيلى. ءبىرقاتار دىندەردە دە جەتى سانى كيەلى: ەۆرەيلەردىڭ بالاۋىز قويعىشى، شىراعداندارى، مەنورلارى جەتىدەن.
يسلام دىنىندە جەتى اسپان: كۇمىس، التىن، مەرۋەرت، اق التىن، جاقۇت، انارتاس جانە عاجايىپ جارىق. جەتى ءشارىپ: مەككە ءشارىپ، ءمادينا ءشارىپ، بۇحار ءشارىپ، شام ءشارىپ، قاتىم ءشارىپ، قۇددىس (مىسىر) ءشارىپ، كالام ءشارىپ (قۇران).
جەتى توزاق:
1. ساعير.
2. لازو.
3. ساقار.
4. جاحيم.
5. جاھاننام.
6. حاۋيا.
7. حاتوما.
حريستيان دىنىندە جەتى سانى: سەنىم، ءۇمىت، قايىرىمدىلىق، ادىلەتتىلىك، سابىرلىق، اقىلدىلىق جانە رۋحتىڭ كۇشى.
تاۋرات كىتابى بويىنشا: قۇداي 1 – كۇنى جارىقتى، 2 – كۇنى اسپاندى، 3 – كۇنى جەردى، 4 – كۇنى كۇن، اي جانە جۇلدىزداردى، 5 – كۇنى بالىقتار مەن قۇستاردى، 6 - كۇنى اڭدار مەن ادامداردى جاراتقان، 7 – كۇنى دەم العان. بۇل الەمدى جاراتۋعا ارنالعان جەتى كۇن دەپ اتالادى.
ولىمگە سەبەپكەر جەتى كۇنا:
1. تاماقساۋلىق.
2. جالقاۋلىق.
3. ءناپسىقۇمارلىق.
4. وركوكىرەكتىك.
5. اشۋ.
6. قىزعانشاقتىق.
7. ساراڭدىق.
بۇل جەتى كۇنانى XV عاسىردا سۋرەتشى يەرونيم جوعارىداعى سۋرەتتە تاماشا بەينەلەگەن.
الەمنىڭ جەتى كەرەمەتى العاشقى جەتى كەرەمەت:
1. ەگيپەت پيراميداسى.
2. ۆاۆيلوننىڭ اسپالى باعى.
3. ەرتەدەگى ارتەميدا حرامى.
4. وليمپياداعى زيەۆستىڭ ءمۇسىنى.
5. گاليكارناستاعى ماۆسول پاتشانىڭ تابىتحاناسى.
6. جەرورتا تەڭىزى ارالىعىنداعى گەليوستىڭ (كۇن قۇدايى) قولدان جاسالعان ءمۇسىنى.
7. الەكساندريا ماياگى.
بەسىنشى عاسىردان بەرى تانىلعان 7 كەرەمەت:
1. ريم كوليزەيى.
2. الەكساندريادا جەر استىندا جول پىشىندە قازىلعان مازارلار.
3. قىتايدىڭ ۇلى قورعانى.
4. انگلياداعى الىپ تاس قورعان.
5. يتالياداعى پيزا قيسىق مۇناراسى.
6. قىتايدىڭ نانجين قالاسىنداعى فارفور مۇنارا.
7. ىستامبۇلداعى اۋليە سوفيا عيباداتحاناسى.
جەتى كونتينەنت. ولار: افريكا، انتاركتيدا، اۆستراليا، ەۋروپا، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكا.
گەپتاتلونداعى (جەتىسايىس) سپورتتىڭ جەتى ءتۇرى. ولار: توسقاۋىلدارمەن 100 مەترگە جۇگىرۋ، بيىكتىككە سەكىرۋ، 200 مەترگە اتۋ، ۇزىندىققا سەكىرۋ، 800 مەترگە نايزا لاقتىرۋ.
«جەتى سانى – باقىتتى سان، ول - ادامزاتتىڭ سۇيىكتى سانى». كوپ حالىقتىڭ تۇسىنىگى وسىنداي.
جەتى ىشەكتى قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى سىلدىرماق.
قازاق ەرتە زاماندا كوشپەندى حالىق بولعاندىقتان، ءتۇرلى مۋزىكالىق اسپاپتاردى تۇرمىستا كەڭىنەن قولدانعان. اعاش، قىش، تەمىر، ءمۇيىز سياقتى كۇندەلىكتى ومىردە پايدالاناتىن شيكىزاتتان الۋان ءتۇرلى اسپاپتاردى جاساپ شىعارعان. العاشىندا ول شارۋاشىلىققا قاجەت بۇيىم بولسا، كەيىننەن ىرعاقتى ۇستاپ تۇراتىن مۋزىكالىق اسپاپقا اينالعان. سونىڭ ءبىرى سىلكىمەلى اسپاپ – سىلدىرماق.
ءاربىر ۇرىپ وينايتىن اسپاپتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ولاردىڭ سىر-سيپاتى مەن ەرەكشەلىگى تەمبرلىك جانە ديناميكالىق دىبىستالۋىنا قاراي ايقىندالادى. سونداي-اق ورتا ازيا حالىقتارى مەن لاتىن امەريكاسى ەلدەرىندە بىر-بىرىنە ۇقساس اسپاپتار كوپ كەزدەسەدى. سونىڭ ءبىرى - ماراكاس اسپابىنىڭ قازاقي فورماسىن مۋزىكانتتار ءوزى ويلاپ تاپقان. حالقىمىز ءتورت تۇلىك مالدىڭ ەتىن جەپ، كولىك رەتىندە پايدالانۋدان بولەك، ونىڭ سۇيەگىن دە كادەگە جاراتقان. سونىڭ ءبىرى - ات تۇياعىنىڭ ءدۇرسىلى سياقتى مالدىڭ ءجۇرىسىن بىلدىرەتىن اسپاپ - مۇيىزشە. ول ەرتە زاماندا اۋەندى سۇيەمەلدەۋشى اسپاپ رەتىندە قولدانىلعان.
شەبەرلەر نەمەسە مۋزىكانتتار اسپاپتىڭ دىبىستالۋىنا قاراي ونىڭ سانىن قاسيەتتى 7 سانىنا دەيىن جەتكىزگەن. ال ولارعا قولدانىلعان شيكىزاتتى قازاقستاننىڭ ءار ايماعىنداعى جانە ءار ءتۇرلى جاستاعى ءىرى قارانىڭ سۇيەكتەرىنەن جينايتىن بولعان.
جەتىگەن - قازاق حالقىنىڭ كوپ ىشەكتى شەرتپەلى اسپابى. جالپى تۇرقى ۇزىنشا، جاشىك تەكتەس ەتىپ جاسالادى. بەتىنە جۇقا تاقتايدان قاقپاق جابىلىپ، ءۇن بەرەتىن ويىقتارى سالىنادى. جەتىگەن — جاسالۋى دا، وينالۋ ءادىس-تاسىلى دە وتە كۇردەلى اسپاپ. ەرتەرەكتە ەل اراسىندا ساقتالعان كونە جەتىگەننىڭ ىشەگى اتتىڭ قىلىنان تاعىلىپ، تيەكتىڭ ورنىنا اسىقتار پايدالانىلاتىن بولعان. اسپاپتىڭ قۇلاق كۇيى وسى اسىقتاردى ارلى-بەرلى جىلجىتۋ ارقىلى كەلتىرىلگەن. ىشەك ساندارى جەتەۋ بولعاندىقتان، اسپاپ جەتىگەن اتالعان. جەتىگەننىڭ نوتالىق جۇيەسىن انىقتاعان عالىم - زەرتتەۋشى ب. سارىبايەۆ بولدى. جەتىگەن اسپابىنا بايلانىستى ونى ەرتەدە جەتى ۇلىنان ايىرىلعان كۇيشى - ونەرپاز جاساپ، “جەتىگەننىڭ جەتى كۇيىن” شىعارىپتى دەيتىن اڭىز بار. اسپاپتىق-فولكلورلىق مۋزىكامىزدا ەرەكشە ورىن الاتىن بۇل اسپاپ 1970 جىلدان بەرى ت. سارىبايەۆ، ە. قۇسايىنوۆ، س. مەرەكەيەۆ، ت. ب. مۋزىكاشىلاردىڭ ورىنداۋىندا جاڭاشا سيپاتقا يە بولدى. جەتىگەن اسپابىنىڭ قازىرگى شەبەرلەر جاساعان ۇلگىسىنىڭ دىبىس اۋقىمى 2 — 2، 5 وكتاۆاعا دەيىن جەتكىزىلدى. قازاق حالىق مۋزىكا اسپاپتارى مۇراجايىندا جەتىگەن اسپابىنىڭ ەتنوگرافيالىق سيپاتتامالار بويىنشا جاسالعان كونە ۇلگىسى مەن جەتىلدىرىلگەن ۇلگىلەرى ساقتالعان.
قورىتىندى
قازاق حالقىندا 7 سانى - ەرتە زامانداردان كيەلى سان بولىپ ەسەپتەلەدى. ول دەگەنىمىز - 7 قازىنا، ۇلتتىق تاعامدارداعى 7 ءتۇرلى قوسپالار، الەمنىڭ
7 كەرەمەتى، اپتانىڭ 7 كۇنى، كەمپىرقوساقتىڭ 7 ءتۇسى، جەتىقاراقشى جۇلدىزى ت. ب. ەرتەگىلەردە 7 باتىر، 7 اعايىندى، 7 ۇل، 7 قىز...ت. س. سياقتى بولىپ كەزدەسەدى. باستاپقىدا بالالار قازاق تىلىندە اپتانىڭ جەتى كۇنىن ەسكە ءتۇسىردى. حالقىمىزدىڭ ەجەلگى ءداستۇرىنىڭ ءبىرى، بالا تۋعاننان كەيىن 7 كۇننەن كەيىن تويلاپ، ادام دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن 7 كۇننەن كەيىن جەتىسىن وتكىزەدى.
ەگەر ادام 7 ۇلتتىڭ ءتىلىن بىلەتىن بولسا – دانا ادام بولىپ ەسەپتەلەدى. قازاقتاردا مىناداي ىرىم بار، كىمدە-كىم ءوز جانىندا جايسىزدىق سەزىنەتىن بولسا، ءوزىنىڭ نەمەسە جاقىندارىنىڭ ومىرىنە ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن سەزىنىپ، كيەلى جۇما كۇنى - 7 شەلپەك پىسىرەدى. بۇل 7 شەلپەكتى 7 ۇيگە تاراتىپ بەرۋ كەرەك. سونداي-اق شەلپەكتى جەگەن ادام «قابىل بولسىن» دەپ، ال بەرگەن ادام «ءاۋمين» دەپ ايتۋ كەرەك. وسى تۇرعىدا قازاقتاردا «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن ماقال بار. ياعني، وسىلاي ارۋاقتاردى ەسكە الىپ وتىرسا ادامنىڭ ومىردە جولى بولىپ وتىرادى، ارۋاقتار قولداپ، قوشتاپ جۇرەدى دەگەن ماعىنا بەرەدى. سول سەبەپتى دە 7 سانى ساتتىلىك، ىرىس-بەرەكە اكەلەتىن كيەلى سان بولىپ ەسەپتەلەدى.
اقىرتاس جونىندەگى اڭىز بويىنشا، اسا زور دەنەلى دە كۇشتى قۇرىلىسشى كەتپەنىمەن جەتى جەرگە تاستاعان توپىراعىنان جەتى توبە پايدا بولعان. ال،
«الپامىس باتىر» ەپوسىندا ءبايبورى مەن انالىق ءبىر بالا كوتەرۋ ءۇشىن دۇنيەنىڭ جارىمىن ارالاپ، جەتى اۋليەنىڭ زيراتتارىنا تۇنەپ ءجۇرىپ ارماندارىنا جەتكەن...
ءيا، شىنىندا دا ءبىزدىڭ الەمدە قىزىقتى ءارى جۇمباق جايتتار وتە كوپ كەزدەسەدى. ال، تاريح داستۇرىمىزدەگى قۇپيالار مەن اشىلىمدار قانشاما دەسەڭىزشى!
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
1. ءبارى دە ساندار تۋرالى، الماتىكىتاپ 2008جىل
2. قازاق ەنسيكلوپەدياسى 3-توم، الماتى 2011
3. جەتى قازىنا، سەيىت كەنجەاحمەت ۇلى، 1 كىتاپ
4. ينتەرنەت ماتەريالدارىنان
قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانى
احمەتجان جانپەيىسوۆ اتىنداعى №105 قازاق ورتا مەكتەبى،
10 «ا» سىنىپ وقۋشىسى ورىنبايەۆا گۇلجان بەكماحان قىزى
جەتەكشىسى: «ماتەماتيكا» ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى جورىقبايەۆا ينديرا
كىرىسپە. ..................................................................3
1. نەگىزگى ءبولىم. .......................................................
1. 1. سانداردىڭ شىعۋ تاريحى. ...............................5
1. 2. 7 سانى – قاسيەتتى سان. .....................................7
1. 3. 7 سانىنا بايلانىستى قازاق اسپاپتارى. ..........11
قورىتىندى. ..........................................................16
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.....................................17
اننوتاسيا
بۇل جوبا قازاق حالقىنىڭ ءبىر سانىنان باستاپ ءار ساننىڭ ءقادىرى مەن قاسيەتىن سالماقتاپ، وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىن سارالاي بىلگەن، ورنىنا، ماڭىزىنا ساي قولدانعان. ءار ساندا وزىندىك كيە بولاتىنىن، ماقساتى مەن ماعىناسى بولاتىنىن سەزە، تۇيسىنە بىلگەن. ءار ساننىڭ وزىندىك قاسيەتى شاريعاتقا قاتىستى، تاربيەلىك ءمانى، سانالى ورنى بولعان.
ۇلى عۇلاما، الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي بۇدان مىڭ جىلدان اسا ۋاقىت بۇرىن «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە كەرەك. تاربيەسىز بەرگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ قاس جاۋى»، - دەگەن قاعيداسىن ۇستانامىن.
ال پيفوگور بولسا: «ءار سان وزىندىك ەرەكشەلىككە يە» دەگەن ەكەن. عالىمداردىڭ بۇل تۇجىرىمدارىنا سەنۋ-سەنبەۋ اركىمنىڭ ءوز ەركىندە. باسقا عىلىمدار مەن ءدىن قاعيدالارىنىڭ دا بولجامدارعا ساي كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. دەيتۇرعانمەن، ءار ساننىڭ ادام ومىرىندە بەلگىلى ءبىر ماڭىز يەلەنەتىن جوققا شىعارا الماسپىز.
ماتەماتيكا ءومىردى سان ارقىلى بەينەلەيدى. تىرشىلىك ەتە باستاعان العاشقى كەزەڭدە ادام بالاسى جازۋ-سىزۋدان بۇرىن-اق ساناۋدى ۇيرەنگەنى حاق. سەن سانداردى جالىقتىراتىن نارسە دەپ ويلايسىڭ با؟ تاعى دا ويلانىپ كور. ادامدار قالاي ساناي باستاعان؟ ادامدار ساناي باستاعان كەزدە، ءسىرا، ساناۋ ءۇشىن قول ساۋساقتارىن پايدالانعان بولار. بارلىق ادامداردا ون ساۋساقتان بولعاندىقتان، وندىقتارمەن ساناۋ ىڭعايلى بولعان. ءبىزدىڭ قازىرگى زاماندا ساناۋداعى وندىق جۇيەسى وسىلاي تۋىنداعان. ادامزات بالاسى سانداردىڭ اتاۋىن ويلاپ تاپقانعا دەيىن ساۋساقتار ەسەپتەۋدىڭ ەڭ قولايلى ءتاسىلىن تابۋعا كومەكتەسكەن. سەن بىردەڭە ساناۋ كەزىندە ساۋساقتارىڭدى پايدالانساڭ، ەشقاشان دا جاڭىلىسپايسىڭ. ساۋساقتارىڭا قاراپ–اق، سانداردى اتاماستان ولاردى كوز الدىڭا ەلەستەتە الاسىڭ. ساۋساقتار مەن ساندار اراسىنداعى بايلانىس كونە زامانداردان بەرى بار. ءتىپتى ءقازىر دە ءبىز “سان” ءسوزىن پايدالانامىز. ول “ساۋساق” دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. مىنە ءبىزدىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبىمىزعا ارقاۋ بولىپ وتىرعان دا وسى ساندار اراسىنداعى 7سانى جانە ونىڭ قاسيەتى.
قازاق حالقى تىلگە باي. ءار ءسوزىن تالداي بىلگەن، ءار سوزىنە ءمان بەرگەن حالىق. قازاق ءۇشىن ءار ءسوزدىڭ عانا ەمەس، ءار ساننىڭ وزىندىك قاسيەتى، شاريعاتقا قاتىسى، تاربيەلىك ءمانى، سانالى ورنى بولعان. راسىندا قازاق ءبىر سانىنان باستاپ، ءار ساننىڭ ءقادىرى مەن قاسيەتىن سالماقتاپ، وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىن سارالاي بىلگەن، ورنىنا، ماڭىزىنا ساي قولدانعان. ءار ساندا وزىندىك يە بولاتىنىن ماقساتى مەن ماعىناسى بولاتىنىن سەزە، تۇيسىنە بىلگەن.
كىرىسپە
ماتەماتيكا –عىلىمداردىڭ ىشىندە ەڭ ەرتە شىققانى، ونىڭ تاريحى عاسىرلار تۇكپىرىندە جازۋ مەن سىزۋ جوق كەزدە باستالعان. ادامزات تاعىلىعىنىڭ دامۋ ءداۋىرىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ باسقان زاماندا «ارتىق»، «كەم»، «ۇلكەن»، «كىشى» ۇعىمدارى تۋعان. بۇلار كەيىن «تەڭ» ۇعىمىنىڭ شىعۋىنا نەگىز بولعان. كۇن كورىس قامى تىرشىلىك ءۇشىن جۇرگىزىلگەن كۇرەس ەرتە زاماننىڭ ادامدارىن اينالاسىنداعى زاتتاردى ساناۋعا، نارسەلەردىڭ مولشەرىن ءوزارا سالىستىرۋعا، جىل مەزگىلدەرىن ايىرۋعا ءماجبۇر ەتكەن. زاتتاردى ساناۋدان 1، 2 ، 3، 4، 5، … ت. س. س. ناتۋرال ساندار ۇعىمى قالىپتاسقان. «نارسەلەردى ساناعاندا قولدانىلاتىن ساندار ناتۋرال ساندار دەپ اتالادى. » كەز كەلگەن ناتۋرال ساندى ون سيفر 0، 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9 ارقىلى جازىپ كورسەتۋگە بولادى. سانداردى وسىلايشا جازۋ ءتاسىلى وندىق ءتاسىل دەپ اتالادى.
ەڭ العاشقى ساندار، ياعني سيفرلار ب. ز. د. 2 مىڭجىلدىقتا بولعان دەسەدى. تاريحقا جۇگىنسەك، دەرەك كوزدەرى سانداردىڭ ەجەلگى ۆاۆيلوندا قولدانىلعانىن ايعاقتايدى. ول كەزدە ساندار
1 مەن 0-دەن عانا تۇرعان سەكىلدى. بىرلىك، وندىق، جۇزدىكتى قۇرايتىن ساناق جۇيەسى بولعان. كەيىننەن اتاقتى ويشىل پيفاگور سانداردى 1-دەن 9-عا دەيىن قىسقارتقان. بىرنەشە بىرلىكتەرگە بولگەن. ول ءوز شاكىرتتەرىنە ساندار الەمدى بيلەيدى دەپ ۇيرەتكەن.
ءاربىر سان، سيفردىڭ تۇبىندە قانداي دا ءبىر وي، يدەيا جاتىر. سول يدەيانىڭ ءمان-ماعىناسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن عالىمدار ارنايى عىلىم - نۋمەرولوگيانى اشقان. نۋمەرولوگيا ارقىلى ءار ساننىڭ شىعۋ توركىنىن، ءمان-ماعىناسىن، ونىڭ ادام ومىرىنە دەگەن اسەرىن ۇعىنۋعا بولادى. نۋمەرولوگياشىل عالىمداردىڭ ويىنشا ءار ادامنىڭ جانى ءوزىنىڭ نۋمەرولوگيالىق كودىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ول كودتى شەشە بىلگەن ادام ءوز تاعدىرىنىڭ تولىق يەسى بولا الادى.
قاراپ وتىرساق، اركىمنىڭ ءوزى سەنەتىن باقىتتى جانە باقىتسىز ساندارى بولادى. بىرەۋدىڭ باقىتتى سانى - 13 ، باقىتسىز سانى - 9 دەلىك. مۇندايعا شىن كوڭىلىمەن سەنەتىندەر ايدىڭ 13ء-ى كۇنى كەز كەلگەن تىرلىگىن سەنىمدىلىكپەن ىسكە اسىرادى. ال 9-ى كۇنى ءار قادامىن ابايلاپ باسىپ، ءتىپتى ۇيدەن شىقپاي، ءتورت قابىرعانىڭ ىشىندە كۇن ۇزاققا قامالىپ وتىرىپ الاتىندار دا بار. Cءويتىپ، ول 13 سانى بايقالعان جەردە با¬تىل جۇرسە، 9-دان ۇنەمى ساقتانادى. جەكە ادامدى قويشى، مۇنداي قۇبىلىستارعا جاپپاي حالىق بوپ سەنەتىنىمىز دە بار ەمەس پە؟ وزىمىزدەگى «جەتى قازىنا»، «ەر كەزەگى ۇشكە دەيىن»، «سارسەنبىنىڭ ءساتتى كۇنى» ۇعىمدارى، تۇراقتى كورشىمىز - ورىستاردىڭ «قاسيەتتى ۇشتىگى»، امەريكالىقتاردىڭ ەستىگەندە جاندارى تۇرشىگەتىن، كۇنى بويى ۇرەيمەن وتكىزەتىن «ايدىڭ 13-دەگى جۇماسى» تاعى باسقا تۇسىنىكتەر جوعارىدا ايتقانىمىزعا دالەل بولا الادى.
سان اتاۋلىنىڭ ءبارى بىردەي قولدانىلمايدى. اتاپ ايتساق، ەرەكشە ماندە قولدانىلاتىن «ءتورت»، «جەتى»، «توعىز»، «قىرىق» ساندارى. سان ەسىمدەردىڭ ىشىندە كەيبىر ساندار ساندىق مانىمەن قاتار باسقا ماعىنادا قولدانىلۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇنداي جاعداي، اسىرەسە وسى سانداردىڭ تۇراقتى تىركەستەردە، اڭىز-اڭگىمەلەردە، جىر-داستانداردا، سالت-داستۇرلەردە جانە باسقا دۇنيەتانىمعا بايلانىستى قولدانىلعانى كوزگە انىق تۇسەدى. سونىمەن بىرگە بۇل قۇبىلىستىڭ تاريحى دا ارىدا جاتقانى بايقالادى.
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى:
جوباداعى ماقسات: قازاق حالقىنىڭ سالت-ساناسى مەن اتا-باباسىنان كەلە جاتقان ءداستۇرىن ءوز بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەرىن تالانتى مەن دارىندىلىعىن، وزگەلەردەن ەرەكشە تابيعي قابىلەتى ارقىلى بيىكتەردەن كورىنۋ. قاسيەتتى ساندار ارقىلى تاربيە بەرگەن ءسالت-داستۇرىن سول قالپىندا ساقتاپ قالۋ. سونىمەن قاتار بۇل كيەلى ساندار تۋرالى ەڭ ماڭىزدى، قىزىقتى جانە تۇسىنىكتى ناتيجەلەردى جيناقتاۋ. كوپتەگەن شەشىلمەگەن پروبلەمالاردى اتاپ كورسەتۋ.
جوبانىڭ مىندەتتەرى:
– قاسيەتتى ساندارمەن تانىسۋ.
– قاسيەتتى سانداردىڭ ومىردە الاتىن ورنىن ءتۇسىندىرۋ.
– كيەلى 7 سانىنىڭ ساندار قاتارىندا ورنىن كورسەتۋ.
ماسەلە: ءبىلىم بەرۋدە جانە تاربيە سالاسىندا قاسيەتتى سانداردىڭ الاتىن ورنىن زەرتتەۋ.
زەرتتەلەتىن زات: حالىقتىق پەداگوگيكا ەلەمەنتتەرىن كەڭىنەن پايدالانۋ، ۇرپاق بويىندا ادامگەرشىلىك قاسيەتىن دامىتۋدا پايداسى بار ەكەنىن زەرتتەۋ.
جەردىڭ ءجۇزىن مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ كوبىسى ەرتە كەزدەن-اق جەتى سانىندا سيقىرلىق كۇش بار دەپ ساناسا، ونى كيەلى، قاسيەتتى دەپ ۇعاتىن دا ۇلتتار بار. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز دا جەتى سانىن قاستەرلەپ، ءبىرقاتار تانىم-تۇسىنىگى مەن تابيعات قۇبىلىستارىن، اسپان دەنەلەرى مەن زاڭ، جۇيەلەردى جەتى سانىمەن اتايدى. اللاھ تاعالادان پەندەلەرىنە تۇسكەن قاسيەتتى كىتاپتاردىڭ ءبىرى – تاۋراتتا جەتى سانى 500 رەت قايتالانادى.
قازاقتاردىڭ تانىم - تۇسىنىگىندە جەتى اتا. بۇل – قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى سالت-ساناسىندا ادامنىڭ اتا جاعىنان تەگىن تاراتۋدىڭ ناقتى جۇيەسى. ءاربىر قازاق بالاسى وزىنەن باستاپ جەتى اتاسىنىڭ اتى ءجونىن بىلۋگە مىندەتتى. مۇنى اكە-شەشەسى، اتا-اجەسى ۇيرەتىپ، جاتتاتۋعا ءتيىس.
ويتكەنى قازاقتا جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايدى، وعان دەيىنگى ۇرپاق ءبىر اتانىڭ بالاسى – تۋىس سانالادى. قازاقتار نەگىزىنەن جەتى اتانى بىلايشا تاراتادى: 1. بالا. 2. اكە. 3. اتا. 4. ۇلكەن اتا. 5. بابا. 6. ءتۇپ اتا. 7. تەك اتا.
سونداي-اق، ادامدار اتاسىنان تومەن قاراي اتاعاندا بىلايشا اتاتەك جالعاسادى: اتا، اكە، بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە. مۇنان سوڭ تۋىستىڭ اتاۋلار ءارى قاراي: جۇرەجات، تۋاجات، جۇراعات، جات جۇراعات، جەگجات، جاماعايىن بولىپ كەتە بەرەدى. جەتى اتالىق ۇستانىم ءاربىر قازاقتىڭ، بۇكىل حالىقتىڭ بابالار رۋحى الدىندا ىشتەي جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن وياتاتىن كۇشكە يە.
ول – ەتنيكالىق تۇتاستىقتىڭ قۋاتتى ارقاۋى، تەمىرقازىعى. سول سەبەپتى اتا-بابالارىمىز: «جەتى اتاسىن بىلمەگەن: جەتەسىز»، «اتا – تەگىن ايتقاننىڭ ايىبى جوق» دەپ ۇرپاقتارىنا جەتى اتاسىن ءبىلۋدى وسيەت، امانات ەتىپ ايتىپ كەتكەن. قازاقتار بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە، تۋاجات، جۇرەجاتتى «جەتى پۇستى» دەپ تە اتايدى.
جەتى قازىنا. ول جونىندە پىكىر تالاسى كوپ. الايدا قازاقتار ەرتەدە جەتى قازىناعا مىنالاردى جاتقىزعان: 1. ەر جىگىت. 2. سۇلۋ ايەل. 3. ءىلىم-بىلىم. 4. جۇيرىك ات. 5. قۇماي تازى. 6. قىران بۇركىت. 7. بەرەن مىلتىق.
قازاقتار جەتى قازىنانى «جەتى ىرىس» دەپ تانىپ، وعان مىنالاردى جاتقىزعان: 1. ادامنىڭ اقىل-ويى، ساناسى. 2. دەنساۋلىق. 3. اق جاۋلىق (ەردىڭ جارى). 4. بالا (ءومىر جالعاسى). 5. كوڭىل (كوڭىل مەن پەيىل كەڭ بولسا، ىنتىماق، بەرەكە ورنايدى). 6. جەر («جەرسىز – ەل تۇل، ەرسىز – جەر تۇل»). 7. يت.
جىگىتتىڭ جەتى قازىناسى
جۇردەك اتى –جىگىت قانى، قاناتى
قىران بۇركىت – قارىم كۇشى، قۋاتى.
قۇماي تازى - باستان بەرىك سەنىمى،
اق مىلتىعى – سونبەس وتى، سەرىگى
الماس كەزدىك – جىگىت سۋسى، ءھام مىسى
اۋ جىلىمى – امال، ايلا، ءادىسى
قارا قاقپان سەرتى سەبى تىرلىكتىڭ
وسى جەتى قازىناسى جىگىتتىڭ.
ال، يسلام اڭىزى بويىنشا، جەتى قازىناعا مىنالار جاتادى:
1. قىدىر (قىزىر). قىدىر دارىعان ادام باي بولادى.
2. ب ا ق. ول ەرەكشە جاراتىلعان قۇدىرەت يەسى. ب ا ق دارىمايدى، قونادى.
3. اقىل (بايلىق پەن باقىتتىڭ تىرەگى).
4. دەنساۋلىق.
5. اق جاۋلىق.
6. تۇز (ول – اللانىڭ ادامدار مەن جان-جانۋارلارعا بەرگەن نەسىبەسى، تاۋسىلمايتىن كەنى).
7. يت. (ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ العاشقى سەرىگى).
قازاقتاردان باسقا حالىقتاردا دا جەتى قازىنا تۋرالى وزىندىك تانىم، تۇسىنىك بار. مىسالى، گرەك اڭىز - اڭگىمەلەرىندە جەتى قازىناعا مىنالار جاتادى: 1. كوك اسپان. 2. كۇن (بارلىق زات ونىڭ شۋاعىنان ءنار الادى). 3. اي (تۇنگى تىرشىلىك ءنارى). 4. وت (وت – كۇننىڭ جەردەگى سۇلدەسى. ونى پايدالانۋ ارقىلى ادامدار دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تارادى). 5. سۋ. (سۋسىز تىرشىلىك جوق). 6. جەر (تىرشىلىك اناسى). 7. يت.
جەتى قات كوك. ول – اسپان الەمى تۋرالى ميفولوگيالىق تۇسىنىك. ونىڭ ءۇش ماعىنالىق سيپاتى بار. ءبىرىنشىسى: اللاھ تاعالا اسپاندى جەتى قاباتتى ەتىپ جاراتقان. «اللانىڭ جەتى اسپاندى قابات-قابات ەتىپ جاراتقانىن كورمەدىڭدەر مە؟» (قۇران كارىم، 72 سۇرە، 14 ايات). ەكىنشىسى: جەتى جۇلدىزعا بايلانىستى اتاۋ. ولار: اي، مەر- كۋريي (عۇتراد)، شولپان (زۋھ-را)، كۇن، مارس (ميرريح نەمەسە قىزىل جۇلدىز)، يۋپيتەر (ءمۇشتاري)، ساتۋرن (زۇحال). ءۇشىنشىسى: ەجەلگى تۇركىلىك ميفولوگيالىق تۇسىنىك نەگىزىندەگى ماعىنا. ول مۇسىلماندىق ۇعىممەن ءسىڭىسىپ، ۇمىتىلىپ كەتكەن.
جەتى قات جەر. ەجەلگى نانىم-سەنىم بويىنشا ولار مىنانداي: 1. تۇڭعيىق. 2. جىلان. 3. سۋ. 4. قوس بالىق. 5. قارا تاس. 6. كوك وگىز. 7. جەر. جاراتىلىستىڭ سەگىزىنشى قاباتى – تاعدىردىڭ تالايى جازىلعان «لايىق» اتتى جازۋ تاقتاسىنان، توعىزىنشى قاباتى – «كۇرسى»، «مىنبەر» جانە «تاق» ورناتىلعان تاڭىرلەر الەمىنەن تۇرادى.
جەتىقاراقشى. ول – اسپاننىڭ سولتۇستىك جارتى شارىنداعى شوقجۇلدىز. ونىڭ 1، 8 كورىنەرلىك جۇلدىزدىق شاماعا دەيىن جالتىراپ كورىنەتىن ەڭ جارىق جۇلدىزدارى – اليوت پەن دۋبكە. جەتىقاراقشىنىڭ جارىق جەتى جۇلدىزدىڭ سىرتقى ءپىشىنى ءشومىش ءتارىزدى. ونىڭ شەتكى ەكى جۇلدىزى بويىنشا تەمىرقازىق جۇلدىزىن تابۋعا بولادى.
جەتىقاراقشى ناۋرىز، ءساۋىر ايلارىندا جاقسى كورىنەدى. تەمىرقازىقتى اينالا قوزعالاتىن جەتىقاراقشى ارقىلى جەر تاراپتارى مەن تۇنگى مەزگىلدى ايىرۋعا بولادى.
اپتانىڭ جەتى كۇنى. ولار: دۇيسەنبى، سەيسەنبى، سارسەنبى، بەيسەنبى، جۇما، سەنبى، جەكسەنبى. كەمپىرقوساقتىڭ جەتى ءتۇسى. جارىق مىنانداي جەتى تۇستەن تۇرادى: قىزىل، قىزعىلت-سارى، سارى، جاسىل، كوگىلدىر، كوك جانە كۇلگىن. كۇن ساۋلەسى جاڭبىر تامشىسىنا تۇسكەندە، جارىقتىڭ جەتى ءتۇسى سىنىپ، تامشى اراسىنان كورىنىپ، كەمپىرقوساق پايدا بولادى.
جەتى جارعى. ول – تاۋكە حان (1678-1718) تۇسىندا قابىلدانعان قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ادەت-عۇرىپ زاڭدارىنىڭ جيناعى. تاۋكە حان «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» مەن «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن» ودان ءارى جەتىلدىرۋ ارقىلى وسىناۋ زاڭ جۇيەسىن ومىرگە اكەلگەن. ول 20-عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قولدانىلىپ كەلدى. «جەتى جارعى» دەپ اتالۋى تاۋكە حاننىڭ بۇرىنعى زاڭدارعا ەنگىزگەن جەتى وزگەرتۋىنە بايلانىستى» دەيتىن تۇجىرىم بار. ول جەتى وزگەرىس مىنانداي:
1. «حالىقتىڭ حانى، سۇلتانى، ءپىر -ازىرەتى قاستان ولتىرىلسە، ولاردىڭ ءارقايسىسى ءۇشىن جەتى كىسىنىڭ قۇنى مولشەرىندە قۇن تولەنسىن».
2. «تورەلەر مەن قوجالاردىڭ جاي قاتارداعى بىرەۋى ولسە، ولاردىڭ ءارقايسىسىنا ەكى كىسىنىڭ قۇنى تولەنسىن».
3. «سىرتتان كىرگەن ادام ۇيگە كىرەردە ءمىنىپ كەلگەن اتىن بوساعاعا بايلاعاندىقتان، بىرەۋدى تەۋىپ ولتىرسە، ءبۇتىن قۇن، ءۇيدىڭ جاپسارىنا بايلاعان ات تەۋىپ ولتىرسە، جارتى قۇن، ال ءۇيدىڭ ارتىنا بايلاعان ات تەۋىپ ولتىرسە، تەك ات-تون ايىپ تارتادى».
4. «اتا-اناسىن تۋعان بالاسى رەنجىتىپ، قارسى كەلىپ، قول جۇمساسا، وندا ول بالانى اتا-انا ولتىرسە دە ەرىكتى، سۇراۋسىز بولادى».
5. «كامەلەتكە جەتكەن بالاسى تۋعان اتا-اناسىنا ءتىل تيگىزىپ سوككەنى ءۇشىن (قول تيگىزبەسە) قارا سيىرعا نە قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ، مويىنىنا قۇرىم ءىلىپ، اۋىلدى اينالدىرۋ كەرەك».
6. «قۇيرىق – باۋىر جەسىپ، قۇدا بولعان سوڭ اق باتالى جەسىر باسقاعا كەتسە، وعان بەرىلگەن قالىڭمال جەسىر يەسىنە تۇگەل قايتارىلىپ، ونىڭ ۇستىنە قالىڭسىز قىز نەمەسە ءبىر قىزدىڭ قالىڭمالى بەرىلەدى».
7. «ۇرى ايىر تۇيەگە نار، اتقا ارۋانا، تايلاققا، اتان، تايعا ات، قويعا تانا تولەيدى. ونىڭ ۇستىنە ءۇش توعىز ايىپ تولەيدى».
ارينە، بۇل جەتى وزگەرىستەن باسقا دا «جەتى جارعىدا» جەر داۋى، وتباسى، نەكە زاڭى، قىلمىس پەن قۇن داۋى، كۋالىك ەتۋ، انت بەرۋ، توناۋشىلىق جانە تاعى دا باسقا جاعدايلارعا، راسىمدەرگە بايلانىستى ادەت-عۇرىپ، زاڭ شارالارى ءوز كورىنىسىن تاپقان. جەتى جۇت. بۇلار:
1. قۇرعاقشىلىق.
2. جۇت (مال قىرىلۋ).
3. ءورت.
4. وبا (اۋرۋ).
5. سوعىس.
6. توپان سۋ.
7. ءزىلزالا (جەر سىلكىنۋ).
جەتى جوق. ول بىلاي: 1. جەردە ولشەۋ جوق. 2. اسپاندا تىرەۋىش جوق. 3. تاستا تامىر جوق. 4. تاسباقادا تالاق جوق. 5. اللاھتا باۋىر جوق. 6. اققۋدا ءسۇت جوق. 7. جىلقىدا ءوت جوق.
جەتى جەتىم. بۇل جونىندە مىنانداي دانالىق سوزدەر بار: تىڭداماعان ءسوز جەتىم، كيۋسىز توزعان ءبوز جەتىم. يەسىز قالعان جەر جەتىم. باسشىسى جوق ەل جەتىم. اققۋ، قازسىز كول جەتىم. جەرىنەن ايىرىلعان ەر جەتىم. زامانداسى قالماسا – بارىنەن دە سول جەتىم.
جەتى عاشىق. حالىقتىڭ ءان – جىرىندا جەتى عاشىق مىنانداي ەكى نۇسقادا كەزدەسەدى:
ا) ءلايلى – ءماجنۇن، ءجۇسىپ – زىليحا، فارحاد – شىرىن، تاحير – زۋحرا، ارزۋ – قامبار، ۋاليك – عاررا، ۋاكي – كۇلشاھ.
ءا) ءلايلى – ءماجنۇن، ءجۇسىپ – زىليحا، فارحاد – شىرىن، باھرام – كۇلاندا، سەيپىلمالىك – ءبادىعۇل، بوزجىگىت – انۋلا (كەي نۇسقادا قاراشاش)، زيادا – حورلى (حورلى - عايىن).
الەمدەگى جەتى سانىمەن اتالاتىن كەرەمەتتەر ۆاۆيلوندىقتاردىڭ تۇسىنىگىنشە، الەمدە جەتى پلانەتا بار. سول سەبەپتى ولاردىڭ عيباداتحانالارى دا جەتى دەڭگەيلى. ءبىرقاتار دىندەردە دە جەتى سانى كيەلى: ەۆرەيلەردىڭ بالاۋىز قويعىشى، شىراعداندارى، مەنورلارى جەتىدەن.
يسلام دىنىندە جەتى اسپان: كۇمىس، التىن، مەرۋەرت، اق التىن، جاقۇت، انارتاس جانە عاجايىپ جارىق. جەتى ءشارىپ: مەككە ءشارىپ، ءمادينا ءشارىپ، بۇحار ءشارىپ، شام ءشارىپ، قاتىم ءشارىپ، قۇددىس (مىسىر) ءشارىپ، كالام ءشارىپ (قۇران).
جەتى توزاق:
1. ساعير.
2. لازو.
3. ساقار.
4. جاحيم.
5. جاھاننام.
6. حاۋيا.
7. حاتوما.
حريستيان دىنىندە جەتى سانى: سەنىم، ءۇمىت، قايىرىمدىلىق، ادىلەتتىلىك، سابىرلىق، اقىلدىلىق جانە رۋحتىڭ كۇشى.
تاۋرات كىتابى بويىنشا: قۇداي 1 – كۇنى جارىقتى، 2 – كۇنى اسپاندى، 3 – كۇنى جەردى، 4 – كۇنى كۇن، اي جانە جۇلدىزداردى، 5 – كۇنى بالىقتار مەن قۇستاردى، 6 - كۇنى اڭدار مەن ادامداردى جاراتقان، 7 – كۇنى دەم العان. بۇل الەمدى جاراتۋعا ارنالعان جەتى كۇن دەپ اتالادى.
ولىمگە سەبەپكەر جەتى كۇنا:
1. تاماقساۋلىق.
2. جالقاۋلىق.
3. ءناپسىقۇمارلىق.
4. وركوكىرەكتىك.
5. اشۋ.
6. قىزعانشاقتىق.
7. ساراڭدىق.
بۇل جەتى كۇنانى XV عاسىردا سۋرەتشى يەرونيم جوعارىداعى سۋرەتتە تاماشا بەينەلەگەن.
الەمنىڭ جەتى كەرەمەتى العاشقى جەتى كەرەمەت:
1. ەگيپەت پيراميداسى.
2. ۆاۆيلوننىڭ اسپالى باعى.
3. ەرتەدەگى ارتەميدا حرامى.
4. وليمپياداعى زيەۆستىڭ ءمۇسىنى.
5. گاليكارناستاعى ماۆسول پاتشانىڭ تابىتحاناسى.
6. جەرورتا تەڭىزى ارالىعىنداعى گەليوستىڭ (كۇن قۇدايى) قولدان جاسالعان ءمۇسىنى.
7. الەكساندريا ماياگى.
بەسىنشى عاسىردان بەرى تانىلعان 7 كەرەمەت:
1. ريم كوليزەيى.
2. الەكساندريادا جەر استىندا جول پىشىندە قازىلعان مازارلار.
3. قىتايدىڭ ۇلى قورعانى.
4. انگلياداعى الىپ تاس قورعان.
5. يتالياداعى پيزا قيسىق مۇناراسى.
6. قىتايدىڭ نانجين قالاسىنداعى فارفور مۇنارا.
7. ىستامبۇلداعى اۋليە سوفيا عيباداتحاناسى.
جەتى كونتينەنت. ولار: افريكا، انتاركتيدا، اۆستراليا، ەۋروپا، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكا.
گەپتاتلونداعى (جەتىسايىس) سپورتتىڭ جەتى ءتۇرى. ولار: توسقاۋىلدارمەن 100 مەترگە جۇگىرۋ، بيىكتىككە سەكىرۋ، 200 مەترگە اتۋ، ۇزىندىققا سەكىرۋ، 800 مەترگە نايزا لاقتىرۋ.
«جەتى سانى – باقىتتى سان، ول - ادامزاتتىڭ سۇيىكتى سانى». كوپ حالىقتىڭ تۇسىنىگى وسىنداي.
جەتى ىشەكتى قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى سىلدىرماق.
قازاق ەرتە زاماندا كوشپەندى حالىق بولعاندىقتان، ءتۇرلى مۋزىكالىق اسپاپتاردى تۇرمىستا كەڭىنەن قولدانعان. اعاش، قىش، تەمىر، ءمۇيىز سياقتى كۇندەلىكتى ومىردە پايدالاناتىن شيكىزاتتان الۋان ءتۇرلى اسپاپتاردى جاساپ شىعارعان. العاشىندا ول شارۋاشىلىققا قاجەت بۇيىم بولسا، كەيىننەن ىرعاقتى ۇستاپ تۇراتىن مۋزىكالىق اسپاپقا اينالعان. سونىڭ ءبىرى سىلكىمەلى اسپاپ – سىلدىرماق.
ءاربىر ۇرىپ وينايتىن اسپاپتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ولاردىڭ سىر-سيپاتى مەن ەرەكشەلىگى تەمبرلىك جانە ديناميكالىق دىبىستالۋىنا قاراي ايقىندالادى. سونداي-اق ورتا ازيا حالىقتارى مەن لاتىن امەريكاسى ەلدەرىندە بىر-بىرىنە ۇقساس اسپاپتار كوپ كەزدەسەدى. سونىڭ ءبىرى - ماراكاس اسپابىنىڭ قازاقي فورماسىن مۋزىكانتتار ءوزى ويلاپ تاپقان. حالقىمىز ءتورت تۇلىك مالدىڭ ەتىن جەپ، كولىك رەتىندە پايدالانۋدان بولەك، ونىڭ سۇيەگىن دە كادەگە جاراتقان. سونىڭ ءبىرى - ات تۇياعىنىڭ ءدۇرسىلى سياقتى مالدىڭ ءجۇرىسىن بىلدىرەتىن اسپاپ - مۇيىزشە. ول ەرتە زاماندا اۋەندى سۇيەمەلدەۋشى اسپاپ رەتىندە قولدانىلعان.
شەبەرلەر نەمەسە مۋزىكانتتار اسپاپتىڭ دىبىستالۋىنا قاراي ونىڭ سانىن قاسيەتتى 7 سانىنا دەيىن جەتكىزگەن. ال ولارعا قولدانىلعان شيكىزاتتى قازاقستاننىڭ ءار ايماعىنداعى جانە ءار ءتۇرلى جاستاعى ءىرى قارانىڭ سۇيەكتەرىنەن جينايتىن بولعان.
جەتىگەن - قازاق حالقىنىڭ كوپ ىشەكتى شەرتپەلى اسپابى. جالپى تۇرقى ۇزىنشا، جاشىك تەكتەس ەتىپ جاسالادى. بەتىنە جۇقا تاقتايدان قاقپاق جابىلىپ، ءۇن بەرەتىن ويىقتارى سالىنادى. جەتىگەن — جاسالۋى دا، وينالۋ ءادىس-تاسىلى دە وتە كۇردەلى اسپاپ. ەرتەرەكتە ەل اراسىندا ساقتالعان كونە جەتىگەننىڭ ىشەگى اتتىڭ قىلىنان تاعىلىپ، تيەكتىڭ ورنىنا اسىقتار پايدالانىلاتىن بولعان. اسپاپتىڭ قۇلاق كۇيى وسى اسىقتاردى ارلى-بەرلى جىلجىتۋ ارقىلى كەلتىرىلگەن. ىشەك ساندارى جەتەۋ بولعاندىقتان، اسپاپ جەتىگەن اتالعان. جەتىگەننىڭ نوتالىق جۇيەسىن انىقتاعان عالىم - زەرتتەۋشى ب. سارىبايەۆ بولدى. جەتىگەن اسپابىنا بايلانىستى ونى ەرتەدە جەتى ۇلىنان ايىرىلعان كۇيشى - ونەرپاز جاساپ، “جەتىگەننىڭ جەتى كۇيىن” شىعارىپتى دەيتىن اڭىز بار. اسپاپتىق-فولكلورلىق مۋزىكامىزدا ەرەكشە ورىن الاتىن بۇل اسپاپ 1970 جىلدان بەرى ت. سارىبايەۆ، ە. قۇسايىنوۆ، س. مەرەكەيەۆ، ت. ب. مۋزىكاشىلاردىڭ ورىنداۋىندا جاڭاشا سيپاتقا يە بولدى. جەتىگەن اسپابىنىڭ قازىرگى شەبەرلەر جاساعان ۇلگىسىنىڭ دىبىس اۋقىمى 2 — 2، 5 وكتاۆاعا دەيىن جەتكىزىلدى. قازاق حالىق مۋزىكا اسپاپتارى مۇراجايىندا جەتىگەن اسپابىنىڭ ەتنوگرافيالىق سيپاتتامالار بويىنشا جاسالعان كونە ۇلگىسى مەن جەتىلدىرىلگەن ۇلگىلەرى ساقتالعان.
قورىتىندى
قازاق حالقىندا 7 سانى - ەرتە زامانداردان كيەلى سان بولىپ ەسەپتەلەدى. ول دەگەنىمىز - 7 قازىنا، ۇلتتىق تاعامدارداعى 7 ءتۇرلى قوسپالار، الەمنىڭ
7 كەرەمەتى، اپتانىڭ 7 كۇنى، كەمپىرقوساقتىڭ 7 ءتۇسى، جەتىقاراقشى جۇلدىزى ت. ب. ەرتەگىلەردە 7 باتىر، 7 اعايىندى، 7 ۇل، 7 قىز...ت. س. سياقتى بولىپ كەزدەسەدى. باستاپقىدا بالالار قازاق تىلىندە اپتانىڭ جەتى كۇنىن ەسكە ءتۇسىردى. حالقىمىزدىڭ ەجەلگى ءداستۇرىنىڭ ءبىرى، بالا تۋعاننان كەيىن 7 كۇننەن كەيىن تويلاپ، ادام دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن 7 كۇننەن كەيىن جەتىسىن وتكىزەدى.
ەگەر ادام 7 ۇلتتىڭ ءتىلىن بىلەتىن بولسا – دانا ادام بولىپ ەسەپتەلەدى. قازاقتاردا مىناداي ىرىم بار، كىمدە-كىم ءوز جانىندا جايسىزدىق سەزىنەتىن بولسا، ءوزىنىڭ نەمەسە جاقىندارىنىڭ ومىرىنە ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن سەزىنىپ، كيەلى جۇما كۇنى - 7 شەلپەك پىسىرەدى. بۇل 7 شەلپەكتى 7 ۇيگە تاراتىپ بەرۋ كەرەك. سونداي-اق شەلپەكتى جەگەن ادام «قابىل بولسىن» دەپ، ال بەرگەن ادام «ءاۋمين» دەپ ايتۋ كەرەك. وسى تۇرعىدا قازاقتاردا «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن ماقال بار. ياعني، وسىلاي ارۋاقتاردى ەسكە الىپ وتىرسا ادامنىڭ ومىردە جولى بولىپ وتىرادى، ارۋاقتار قولداپ، قوشتاپ جۇرەدى دەگەن ماعىنا بەرەدى. سول سەبەپتى دە 7 سانى ساتتىلىك، ىرىس-بەرەكە اكەلەتىن كيەلى سان بولىپ ەسەپتەلەدى.
اقىرتاس جونىندەگى اڭىز بويىنشا، اسا زور دەنەلى دە كۇشتى قۇرىلىسشى كەتپەنىمەن جەتى جەرگە تاستاعان توپىراعىنان جەتى توبە پايدا بولعان. ال،
«الپامىس باتىر» ەپوسىندا ءبايبورى مەن انالىق ءبىر بالا كوتەرۋ ءۇشىن دۇنيەنىڭ جارىمىن ارالاپ، جەتى اۋليەنىڭ زيراتتارىنا تۇنەپ ءجۇرىپ ارماندارىنا جەتكەن...
ءيا، شىنىندا دا ءبىزدىڭ الەمدە قىزىقتى ءارى جۇمباق جايتتار وتە كوپ كەزدەسەدى. ال، تاريح داستۇرىمىزدەگى قۇپيالار مەن اشىلىمدار قانشاما دەسەڭىزشى!
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
1. ءبارى دە ساندار تۋرالى، الماتىكىتاپ 2008جىل
2. قازاق ەنسيكلوپەدياسى 3-توم، الماتى 2011
3. جەتى قازىنا، سەيىت كەنجەاحمەت ۇلى، 1 كىتاپ
4. ينتەرنەت ماتەريالدارىنان
قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانى
احمەتجان جانپەيىسوۆ اتىنداعى №105 قازاق ورتا مەكتەبى،
10 «ا» سىنىپ وقۋشىسى ورىنبايەۆا گۇلجان بەكماحان قىزى
جەتەكشىسى: «ماتەماتيكا» ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى جورىقبايەۆا ينديرا
You Might Also Like
-
زاماناۋي يننوۆاسيالىق ادىستەردى قولدانۋ ارقىلى بالانى جان - جاقتى دامىتۋ جولدارى
