InfoHub Logo

1150 jyl: Ábý Nasyr ál - Farabı
Ábý Nasyr ál - Farabı – álemge áıgili uly oıshyl, ǵulama ǵalym, fılosof, matematıka, fızıka, astronomıa, astrologıa, lıngvısıka jáne taǵy da basqa kóptegen ǵylym salalaryn zertteýshi, «Shyǵystyń Arıstoteli» atanǵan jalpy adamzat tarıhyndaǵy eń bir kórnekti, dana, dara tulǵalardyń biri.
 Ortalyq Azıa men búkil Shyǵys halyqtaryna ortaq dana ǵalym 870 jyly Farab (qazirgi Otyrar) qalasynda dúnıege kelgen. Oıshyldyń ómir súrgen zamany ataqty «Uly Jibek jolynyń» qyzý saýda ústindegi ýaqytymen, onyń boıyndaǵy qalalardyń, onyń ishinde Otyrardyń ekonomıkasy men mádenıetiniń jan - jaqty damyp, qalanyń barynsha gúldengen kezine týra keledi. Ál - Farabı eń alǵashqy bilimdi Otyrar medresesinde alyp, saýatyn óz ana tilinde ashady. Uly ǵulama bala kezinen zerek, ǵylym - bilimge qushtar, jańalyq ashýǵa jany jaqyn bolyp ósedi. Sondyqtan bolashaq ǵalym sol kezdegi Ortalyq Azıadaǵy eń tanymal ári úlken kitaphanalardyń biri Otyrar kitaphanasynyń kitaptaryn oqyp, bilimin jetildirip otyrady.
Joǵaryda aıtqanymyzdaı, Farabı óziniń zerektigi men bilimge degen qushtarlyǵynyń arqasynda týǵan jeriniń, halqynyń tarıhyn, ǵylym - bilimin jan - jaqty zerttep, oqyp - biledi. Endi ǵulama basqa elderdiń, basqa jurttardyń tarıhymen, mádenıetimen, ózge halyqtardyń ǵylym salalarymen tanysyp, bilimin odan ári shyńdaǵysy keledi.
 Osy maqsatpen ol jasóspirim shaǵynda elge kelgen kerýenmen ilesip, Baǵdat qalasyna keledi. Munda ol arab tilin jetik meńgerip, ilim - bilim úırenýdi odan ári jalǵastyrady. Farabı Baǵdatta júrip, tek arab tilin ǵana meńgerip qoımaı, grek tilin de oqyp, grek halqynyń mádenıetimen, tarıhymen, ǵylymymen tanys bolady. Ǵulama Taıaý Shyǵysta júrgen kezinde Baǵdat qalasymen qatar Merf, Harran, Reı, Kaır, Aleppa, Sham, Damask sekildi qalalarda da bolyp, ózi biletin arab, qypshaq, túrki tilderine qosa parsy, qytaı, latyn, sanskrıt sekildi taǵy basqa da birneshe tilderdi úırenedi. Ǵylymı derekkózderge qaraǵanda ál - Farabı jalpy sany 70 - ke jýyq tilde erkin sóıleı bilgen.
Farabı fılosofıa, álemtaný ǵylymdaryn tereńinen zertteý arqyly atalǵan ǵylym salalary tarıhynda óziniń óshpes izin qaldyra bildi. Ǵulama adamzat, dúnıe, ǵalam jaıly jazylǵan Arıstoteldiń eńbekterin zerdeleı otyryp, ózi de «Qaıyrymdy qala turǵyndarynyń kózqarastary», «Kemeńgerlik merýerti», «Baqytqa jetý», «Aqyndyqtyń máni týraly», «Azamattyq saıasat» sekildi t. b. fılosofıalyq týyndylar jazǵan. Ǵulama «Qaıyrymdy qala turǵyndarynyń kózqarastary» atty traktatynda izgi memlekettiń bolýy, ondaǵy halyqtyń baqytty, baı da alańsyz ómir súrýi memleket basshysynyń aqyl - oıyna baılanysty deıdi. Qoǵamdaǵy ozbyrlyqtar men qataldyqtar adamgershilik erejelerdiń óreskel burmalanýynan ekenin aıtyp, qoǵamdy basqarýdyń durys sharttaryn usynady. Ádiletsizdikti, bireýdiń eli men jerin jaýlap alýshylyqty áshkerelep kórsetedi.
Dana ǵalym mýzyka salasyn da oqyp - zerttep, ǵylymnyń bul salasyna da ózindik úlesin qosyp ketken bolatyn. Kóptegen mýzykalyq aspaptarda sheber oınaǵan oıshyl ózi de birqatar aspaptardy jetildirgen. Áıgili Qorqyttyń kúılerin tartyp, ózi de «Shubar aıǵyr» degen kúı shyǵarady. Mýzyka iliminde «Mýzykanyń uly kitaby», «Mýzyka ǵylymy týraly pikirler» t. b. irgeli eńbekter jazyp qaldyrdy.
Ál - Farabı búkil álemge ózin tamasha matematık retinde de tanyta bildi. Ǵylymnyń bul salasynda «Ǵylymdar tizbegi», «Ǵylymdardyń shyǵýy» sekildi traktattar jazyp qaldyrdy. Ol - algebrany matematıkanyń derbes bir salasy retinde qarastyryp, algebra pánin alǵash anyqtaǵan oqymystylardyń biri.
Uly danyshpan 950 jyly Sham qalasynda dúnıeden ozady. Ál - Farabı óz artynda: «Bilimdi bolý degen sóz – belgisiz nárseni ashý qabiletine ıe bolý.... Bilimdi adam kóp nárseni biledi, qabileti, daryny arqyly belgisiz nárselerdi ashady...» degen ulaǵatty sóz qaldyrǵan bolatyn. Budan bólek ǵulama arab, latyn, ıvrıt tilderinde fılosofıa, logıka, matematıka, astronomıa, astrologıa sekildi t. b. ózi oqyp - zerttegen ǵylym salalary jaıly 160 - qa jýyq traktattar jazyp qaldyrdy. Búkil álem tarıhynda ózindik óshpes izin qaldyryp ketken uly ǵalym esimi búgingi halyq esinen umytylmaq emes.
Bıyl uly oıshyldyń týǵanyna 1150 jyl tolyp otyr. Aıtýly mereke IýNESKO - nyń kóleminde aıryqsha atalyp ótýde. Al bizdiń elimizde ǵulama ǵalymnyń mereıtoıyn atap ótý týraly sheshim 2019 jyly prezıdentimiz Q. K. Toqaevtyń basshylyǵymen qabyldanǵan bolatyn.
Osyǵan oraı ǵulama ǵalym atymen atalatyn ál - Farabı atyndaǵy QazUÝ jáne onyń rektory Ǵ. Mutanovtyń basshylyǵymen mereıtoıǵa oraı aýqymdy is - sharalar qolǵa alynyp, ýnıversıtet kóleminde túrli jumystar atqarylýda. Sońǵy kúnderdiń ózinde, qazan aıynyń 15 kúni saǵat 16: 00 - 18: 00 aralyǵynda «Ál - Farabı – órkenıetter fılosofy» taqyryby aıasynda kezekti úshinshi «Science Talks» formatynda onlaın konferensıa ótti. Bul jolǵy kezdesý «Otyrar – san túrli mádenıetterdiń ózara toǵysyp jáne bite qaınasqan ortalyǵy» taqyryby aıasynda júrgizildi.
16 qazanda QR memlekettik hatshysy Qyrymbek Kósherbaev ýnıversıtetke arnaıy kelip, ál - Farabıdiń 1150 jyldyq mereıtoıynyń keıbir qorytyndylaryn shyǵarsa, qazaqstandyq farabıtanýshy ǵalymdar men ǵylymı qaýymdastyqtar uly ǵalymnyń murasyn el ishinde jáne búkil álemde keńinen nasıhattap, dáripteý úshin mol jumystar atqarǵanyn aıtty. Kezdesýdi qorytyndylaǵan QR memlekettik hatshy Q. Kósherbaev uly ǵulamanyń mol murasyn ári qaraı zertteý men nasıhattaý barshaǵa paryz ekenin aıtty. Ál - Farabı tulǵasyn dáripteý ǵalymdardyń izdeniske degen qulshynysyn oıatyp, sol arqyly Otandyq tarıh ǵylymynyń damýyna da qosatyn úlesi zor bolmaq.

Bolat SAILAN, Ál - Farabı atyndaǵy QazUÝ - niń profesory, t. ǵ. d.
Rústem TURDALY, 1 - kýrs stýdenti