InfoHub Logo

Jetishatyr — jaqsy qala.

Qaptap jatqan qazaq. Jazy-qysy — qymyz, oıyn-saýyq — «katatsá». Aıt, toı, qudalyq, at jarys, kúres. Maskúnem, Tóbeles. Úı qydyrǵan kóleń-kóleń aq jaýlyq... Jaz shyqsa parohod, parom, jelqaıyq,jasyl aral, qalyń orman... Kókke shyqqan, gýláıtsoqqan, masaıraǵan shat kóńil... Syrnaı-kerneı...Qyzyq dýman... Qaıtkenmen sergek qala.

Stıpendıadan jyrmalaǵan azdy-kópti tıynnyń qyzyǵyn kórgeli adam sıaqtanyp otyz tıynǵa berjabaı jaldap, jeksenbi kúni ar jaqqa tarttyq.

Kelgen jylymyz. Qalanyń jaı-japsaryna qanyq emespiz.

— Aǵaı, jaqsy qymyz kimde bar?

Berjabaı áıelderdiń atyn shubyrta bastady.

— Jumash kimnińqatyny?

— Qatyn emes,qyz...

Baqsaq, «Ábýqanıpa», «Imam aǵzamshylap», qymyzshylar qatyndardyń atymen aıtady eken.

On mınýtta arǵy qabaqqa shyqtyq.

Ar jaq — qazaq dalasy. Ózen órleı salynǵan eki meshitti, bir shirkeýli, yǵy-jyǵy taıpaq qala. Aǵashy, kirpishi, tóbesi, toqaly japyraıǵan táýkenshik úıshikter: «Bizdi qazaqtan basqa kim mekendesin?» degendeı, bet-aýzy qısaıyp, kózderi syǵyraıyp, kemseńdep turǵan ispetti. Baılardyń kók shatyrly salaýatty saraılary jaman-juman baspanalardy - basyp ketetindeı qorazdanyp, basyn kókke sozady. Kók shuǵa tysty, janat qundyzdy kók qumyra bórik kıgen maýbas, bordaqy baılar at-turmany jarqyrap, kókmoıyn jegip, bylqyldaq qashabada shalqaıyp jatyp, katatsá soǵady. Eski-qusqy kıim, etik-metigin qoltyqtap, dorbasyn, boqshasyn arqalaǵan qalanyń kedeıleri jaıaý-jalpy súmeńdep, saqalyna súńgi turyp, bazarǵa ketip barady. Kópshilik tamaq taýyp qaıta ma? Áıtpese sandalyp, quramaı qaýyp qaıta ma? Kim bilsin?.. Joqshylyq qysyp, eńsesi túsip meń-zeń bolǵan sorlylar neden mundaı bolǵanyn qaıdan bilsin?..

— Balalar, qaıda aparaıyn?

— Qaı jaqynyna apar!

— Jaqyny Aqqatyn... Sháket te alys emes...

— Qaı qyzy baryna apar, — deımiz.

Berjabaıshy qos terezeli toqal úıdiń aldyna oıysyp tura qalady.

Tymaqtaryn shekesine salǵan tórt-bes jelbegeı sal daýryǵyp, ıtermelesip, táltirektep úıden shyǵyp kele jatady. Bizge oqshıa qaraıdy da, «zıansyz balalar» ekenimizdi bilgen soń, tumsyǵyn kóterip júrip ketedi.

Kópten kútken jeńeshedeı, aýyz úıdegi altyn syrǵaly, aq quba, bıdaı óńdi kerbez jeńgeı: «Balalar, joǵary shyǵyńdar!» — dep maıysyp, tórgi úıge qaraı silteıdi.

Tósek-orny, dóńgelek ústeli, tegenesi, kesesi birine-biri saı shap-shaq qana bólmede eki-úsh jigit qymyz iship, tomashadaı appaq qana Sháket syrly qasyqtaı sary ojaýmen qymyz sapyryp otyrady. Murty toqpaqtaı túksıgen sary jigit syrǵyp oryn berip, otyrysymen kesesin usynady. Bul qalanyń bir jaqsy jeri — qazaqtyń oqyǵan balalaryn syılaıdy. Balalary úlkenderin syılaıtyn bolǵany ǵoı.
«Qymyz ákeleıin be?» — degendeı, Sháket kózi kúlmeńdep bizge qaraıdy.

— Bir sherik qymyz... — dep aýzyńnan shyǵýy-aq muń, Sháket jylp etip, bir úlken bótelkeni alyp keledi. Daıarlap qoıady-aý deımin. Kemeshti sary tegeshti aldyna taqap qoıyp, tóńkere lyqytyp, burap-burap shoryldatyp, qymyzyn lezde quıa qoıady. Qoıý sary qymyz kóbigi burqyrap, byjyldap ıisi keýdeńdi jarady.

Áýpildekshe kekirip, qymyz keńirdekke kelip, kózi qyzarǵan qonaqtar shúleńger jigitsip:

—   Má, qaryndasym, óziń ish! — dep kezek-kezek Sháketti syılaıdy. Sháket erniniń ushyn tıgizip bir jutady da, aıaq ıesine qylmyńdap bir qarap, qaıta quıyp beredi.

Sháket — on bes-on altydaǵy jas bala. Pálen sulý da emes. Biraq bet pishini, kóz qarasy neshe alýan qubylady. Keıde qasyn kerip syzyla qalady, keıde nazdanǵandaı kózin qysyńqyrap qylymsıdy, keıde seni súıem degendeı qulaqtanyp tereń qaraıdy,keıde kózin jalt etkizip jaıdarylanaqalady. Áıteýir toqsanqulpyryp otyrǵan bir kóz.Qonaqtaryn nebir-eki aýyzázilimen, ne sıqyrly kózimen syılaıbiledi. Ańǵal adamishinen «meni-táýir kórip otyr» depoılap qalatyn. Sháket kimdi jaqsykórgenin bir alla bilmese,kim bilsin... Kózimen aldap,aqshasyn qaqqalyotyrǵanyn aqymaqtar qaıdan bilsin...

Árkim baryn bazarǵa salyp, mal tappaq, kúneltpek qoı. Sháket te kózin satyp kúlgirlenip otyrǵany — kúneltýdiń karasy. Turmys, joqshylyq ne qylǵyzbaıdy, Shákette de sol muqtajdyq. Sháket bir úıli jandy kózimen asyrap otyr. Sháket aqshaǵa qyzyqsa, áldekim biledi... Aıaısyń Sháketti. Qarǵaısyń mynaý otyrǵan esirikterdi. Mynaý júgensizder, anaý qasyn kergen jeńgesi Sháketti buzbaı qoıar ma?..

Qala jigitteri qaljyńǵa topas keledi ǵoı.

Ázili jarasa almaı, qymyz usynýǵa zorlap otyrǵanda, arsalańdaǵan bir jigit kirip keldi. Óz úıinen jańa kele bir keseni alyp, «quıshy!» — dep, Sháketke súıkene otyra ketti.

Qonaqtar: «Bárekeldi! Jaqsy keldiń!» — dep aıaqtaryn usyndy.

— Sháket, qaraǵym, garmondy ápershi!

— Oıbaı ýaqytym joq, berjabaı kútip tur...

— Bararsyń, azyraq ánsalyp ket...

Jigitter jabylyp bolmaǵan soń, ánshi sandyqqa otyrdy. Sháket syrnaıyn áperdi. Ánshi Sháketke qarap myrs etip: «Bolmas, bolmas», — dep, garmondy qolyna aldy.

Ánshi, erkin, erke eken. Sháketke qarap:

— Betimnen bir súı, án salaıyn, — dedi.

— Oıbaı-aý! Sóıtpeı... — dep Sháket nazdandy.

— Onysy durys. Áıtpese nashyna kelmeıdi, — dep otyrǵandar keý-keýledi.

Sháket súıe qoımady. Ánshi uıalyp qalatynyn sezdi bilem, eńkeıgen kisi bolyp, baıqaýsyzda Shákettiń betinen súıip aldy. Sháket ántek qyzaryp, basyla qaldy.

Ánshi kóńili daýalaǵandaı, yrǵalańdap moınyn buryp salyp, garmondy baryldatyp kúıledi.
Ushatyn qustaı qymtanyp, qomdanyp aldy. Otyrǵandar aýzyn ashyp ańyrdy. Ánshi jiberdi. Bir-bir aýyzdan án saldy. Az da bolsa biregeı boldy.

Súmireıte,qylmıta soqty,jeldete qutyrta soqty. Lebizi qulaqqa jaǵypketti, júrekti terbetti, tamyrdy jelpindirdi, boıdy shymyrlatty.

— Óıt, shirkin!.. Pa, sabazym-aı!

— Oı, pále-aı!

Mıdaı jazyq qula túzde ishiń pysyp kele jatqanda, kózińe sulý orman, sáýletti taý kórinse, kórikten, ottan aıyrylǵan, qabaǵynan qar jaýǵan qarıalardyń ortasynda, kenetten atqan tańdaı sulý sáýlem qyz kórinse, qarańǵy túnde el taba almaı sandalyp kele jatqanda, aıaǵyńnyń astynan qıýadan ot jylt etip kórinse, qandaı qýanyp, kenelip qalasyń. Japa-tarmaǵaı jym bolyp tomsaryp, toń-torys otyrǵan jandarǵa ánshiniń áni de sondaı áser berdi. Kóńil bir jadyrap shaıdaı ashyldy. Átteń, aýyzdyń dámin ala almaı, qumarymyz qana almaı qaldyq.

— Bul qaı ánshi?

— Ánshi Ámirqan osy, — dedi.

— Ámirqandy jurt maqtaıtyn. Bir estýge men de yntyq edim.

— Ámirqannyń úıi osynda ma?

— Osynda.

— Úıinen qashan tabylar eken?

— Ony qaıtesińder?

— Ánsheıin... Ánin bir estýge...

— Ony úıden ustaı almaısyńdar. Ol — bir saǵym.

— Ózi ne kásip isteıdi?

— Ámirqanda kásip bola ma? Án salǵannan basqa...

— Aqsha tapsa, jaraıdy ǵoı...

— Kóp ústindegi jigit emes pe? Oǵan kedeılik bar ma?

— Óleńdi aqsha surap aıta ma? Joq...

— Ashtan ólýge beıil, óleń aıtyp aqsha suraǵanyn kórgemiz joq.

— Onysy qyzyq eken!..

— Ózi de qyzyq jigit. Onsyz toptyń ajary kirmeıdi. Áıteýir jandyryp júredi.

Rasynda jandyryp jiberdi.

Ámirqannyń jaıynan az áńgimelesip, qymyzǵa qanǵan soń páterimizge qaıttyq.

Naýryzda qazaq shákirtteri saýyq jasaýǵa daıarlandyq. Jastardyń talaby, óneri, jigeri, qyzmetke jaramdylyǵy synalatyn jer de saýyq, shalaǵaılyǵy, salaqtyǵy, qorqaqtyǵy, maqtanshaqtyǵy, ózimshildigi baıqalatyn jer de saýyq.

Spektákl qoıýǵa laıyqty kitabyńyz da, áıelderimiz de bolmady. Birli-jarym oqyǵan áıelder uıaldy, buldandy, kónbedi. Bir-ekiretshaqyrsaq ta «basyaýyryp» kelmeıqaldy. Sonymen bir perdelik kúlki, qalǵanyn deklamasıa, hor, án dombyra, orkestrmen ótkizbek boldyq. Saýyǵymyz sary ala bolsyn dep, Ámirqandy da shyǵaryp, án salǵyzbaq boldyq.

Óz rolderimizdi bir yńǵaılap, daıarlap alǵan soń Ámirqanǵa kisi jiberdik.

Ámirqan qol ustasyp, sypaıy amandasyp otyrdy. Áneýgi Shákettikinde kórgen Ámirqan emes, buıyǵy, momaqan jigit.

«Bálenshe qandaı kisi?» dep surasań, Bek degen qý túrin buzyp aýdarmaı sala qoıatyn. Narmambet sheshen bir qurbysyn: «Maı aýyz, maı qulaq, tasbaqa, taltaqaı» dep sýrettegen eken. Eger men Bek tárizdi qý bolsam, moıynymdy qyjyraıtyp, kózimdi bajyraıtyp: «Ámirqan osyndaı jigit» der edim. Eger men Narmambetteı sheshen bolsam, Ámirqandy: «Erbeń qulaq, edirek, taltıǵan tápek asyq» der edim. Olardaı meniń ónerim joq, sondyqtan men Ámirqandy «Sheýli qarshyǵadaı shap eter, kıiktiń asyǵyndaı tap eter» jigit dep qana sýretteı alamyn.

Ámirqannyń bes-alty ánin tańdap alyp, saýyq kúni kelýge ýádesin alyp, aparyp saldyq.

Saýyqqa óz álimizshe jaqsy daıarlanǵanbyz. Klýbtyń teatryn alǵamyz. Bılet eki kún buryn qydyrtyp satylǵan. Jetishatyrdyń qazaqtary qandaı tyrash: qatyn-qalash, bala-shaǵasymen keldi — zalǵa syımaı ketti. Mundaıda sanaly jeńgeılerdiń de paıdasy úlken tıedi ǵoı. Rázıa jeńgeı neshe túrli tátti nandar pisirip, jemis alyp, balasynyń toıy bolatyndaı qyzmet istegen. Ospanbek aǵaıdyń úıindegi jeńgeı de qońyr qazdaı baıpańdap, eki bóshke qymyzdy satyp, aqshany kópirtip alyp jatyr. Qaryndastarymyz da programma satyp, sympyldap júgirip júr. Muqtaj shákirtter kenelmegen ne qaldy? Jastardyń tuńǵysh jýrnaly aıaqtanbasqa ne qaldy?

Halyq munsha jıylady degen este joq. Myna topty, anaý qyzmetti kórgen soń kóńilimiz kókke serpip, aıaǵymyz saıǵa tımeı júr. Jurt ý da shý, máz-meıram.

Saýyqty Naýryz meıramyna arnaǵan soń qazaqtyń eski yrymyn da istegenbiz. Sarqasqa qurt kójeni taı qazanǵa júzdirip, buqtyryp qoıǵanbyz. İshine jylqynyń basyn salyp, eki-úsh tabaq et asyp, úlkenderdiń aldyna tartpaq bolǵamyz.

Oıyn bastalmaı-aq, jurt qymyzǵa bas qoıyp jatyr. Jálen syqyldy muǵalimder Naýryzdy túsindirip, jastardyń talabyn quttyqtap, minbege shyǵyp sóz sóılep jatyr. Bireýler: «Ata-babamyzdyń joralyǵyn isteıik» dep, tós qaǵysyp, kórisip jatyr. Oıyn basqarýshy Ábijanda es joq, kishkene jutyp kelse kerek. Ábijan bolmasa, saýyq osyndaı bolar ma edi? Bıletti dendep ótkizgen, áıelderge tamaqty ázirletken, kilem, ydys, saıman bar jabdyqtyń bárin tapqan sol. Ábijan — maqtanshaq jigit. Jarnamaǵa, programmaǵa «Basqarýshy» degen aty jazylǵany Ábijanǵa zor ataq. Ábijannyń tanys emes adamy joq, qurdasy emesi taǵy joq. Ol jurttyń bárine erkin. Berse qolynan, bermese jolynan tartqandaı ǵyp alady. Onyń oıyny qaısy, shyny qaısy ekenin adam da bilmeıdi. Oıyndy Ábijandaı kisi basqarsyn...

Qońyraý eki soǵyldy. Biz sahna jaqta dombyramyzdy kúılep, tamaǵymyzdy kenep, kisilerimizdi jınap, jaǵamyzdy túzep, shashymyzdy tarap, nárselerimizdi quryp, shala búlinip, jantalasyp jatyrmyz. «Osynsha toptyń aldynda shaldyryp, masqara bolyp qalamyz ba, bolmasa shapalaq soǵylyp, qoshamet alamyz ba» — dep júregimiz dúrs-dúrs etedi.

Qońyraý úsh qaǵyldy.

Shymyldyq ashyldy. Zal ý-shý, aıqaılasyp, kımelesip, orynǵa talasyp, «daýystama!», «otyryńdar!» desip kúńkildesip jatyr. Álden ýaqytta saıabyrlaıyn dedi.

Ózimizshe jaqsy shyǵardyq dep oıladyq. Shymyldyq jabyldy, shapalaq soǵyldy.

Horymyz jamyrap jaqsy shyqpady...

Rahymbek deklamasıasyn jaqsy aıtty. Skrıpkaǵa án qosqan on eki jasar Márjim tamasha soqty. Qaıta-qaıta shaqyryp, zaldy dúrsildetti. Ózi tilenip shyqqan stýdent bıkeshimiz «Jalǵyz shaldy» bastaǵannan mińgirlep, «qattyraq, qattyraq» degizip edi, orta kezine barǵanda, tóbege urǵandaı turyp qaldy. Qaǵazyna qarap, káne taba alsynshy! «Qaıt, qaıt!» — deımiz. Tyńdamaıdy. Ózi de qylań kisi emes edi, álden ýaqytta bitirip, órt sóndirgendeı qap-qara bolyp, sahnanyń artyna joq boldy.

Biraq «ábıirdi aqsha otaý jaýyp», keıingiler súrinbeı shyqty. Ásirese jurtty súıindirgen Ámirqan boldy.

Qazaq ishindegi jıyn, toıda aıtqany bolmasa, Ámirqan teatrda án salyp kórgen joq eken.

«Jurtqa tájim etesiń, dombyrańdy kóp kúılep jalyqtyrmaısyń, sypaıy júrip turasyń» dep tapsyrǵamyz. Ámirqan onyń birin de istegen joq. Jaıdaǵysyndaı irkilmesten taıtańdaı basyp bardy da namazdy tize basqan kisishe, belýaryna sheıin eńkeıdi. Sóıtti de shalqaıyp otyra ketti.

Ámirqan shyǵysymen shapalaq shartyldady. Ózge shyǵýshylardan Ámirqannyń kıimi de, túri de, júris-turysy da jat  edi, qazaqtyń erkindigin eske túsirýshi edi.

Dombyrasyn kúılep, ekpindetip bir-eki saryndatyp aldy da, aıqaıǵa basty.

Zal tym-tyrys boldy...

Top kórgende Ámirqan arýaqtanyp, kóterilip ketedi eken. Burynǵy daýysy astar bolmaı qaldy. Zal jańǵyryp, kúńgirlep ketti.
Suńqyldaǵan kómeıi
Sybyzǵynyń únindeı;
Eskektegen tolqyny
«Bozaıǵyrdyń» kúıindeı;
Aspandap soqqan aıǵaıy
Altaıdyń asqar taýyndaı;
Jelpildetken túndikti
Kúzdigúngi daýyldaı;
Tómendete sorǵalap,
Tas bulaqtyń sýyndaı;
Ásem, ásem naqysy
Aıdynnyń sulý qýyndaı;
 Qalyqtatyp sozǵany
Saryarqanyń belindeı,
Jaıaýlatsa, baıaýlap,
Arqanyń qońyr jelindeı;
Tamyljytyp, synyqsyp,
Jańa túsken kelindeı;
Qalyń qazaq dalasyn
Ánimen zalǵa syıǵyzdy,
Daýysyn kópke súıgizdi,
Shapalaq ta shapalaq...
Pále shirkin! Bıs-bıs...
Taǵy da shyq, taǵy da!..
Taǵy shyqty Ámirqan.

Bu joly Ámirqan basqa ánge saldy.

Bir-birin qıyp kete almaı, muratyna jete almaı, qosh aıtysqan jarǵa usap, jalǵyzynan aırylyp, qanatynan qaıyrylyp, zarlaǵan beıne janǵa usap, bolmasa jylap egilgen, kózden jasy tógilgen, beıne bir qaıǵy-zarǵa usap, ókinishti, óksikti, qasiretti, muńdy ándi sarnady. Jurt tómen qarap, árkim júregimen syrlasqandaı, ánshiniń bitirgenin de sezbeı qaldy. Kenet tym-tyrys bola qaldy da, shapalaq qaıta soǵyldy. Qalǵyp ketip oıanǵan, qyzyqty tátti tús kórgen, qaıtaram dep talpynǵan kisideı, janǵa jaqqan tátti únniń ketkenine ókinip, órshelene soǵyldy.

Ámirqan tymaǵyn qyńyraıta kıip taǵy bardy. Taǵy soqty. Taǵy da eskektete, jelpindire, jeliktire, yshqyndyra, qulshyndyra soǵyp, tyńdaýshynyń aıyzyn ábden qandyrdy. Ámirqan báıgeden keldi! Zal sart-surt, aıǵaı-uıǵaı, gýildep, tolqyndap baryp basyldy. Ámirqandy qushaqtap alyp, arqaǵa qaǵyp, betinen súıip jatyrmyz.

Ámirqandaı ándi eshkim sala almaıdy. Jaı júrgende Ámirqandy eshkim de elemeıdi. Ámirqan án salsa, sonda kim ekenin bilesiń. Án salsa, ol ózin-ózi umytady, ánniń áýenine tóńkeriledi, onyń daýysy kómeıinen shyqpaıdy, júreginen shyǵady. Ol ánniń ár naqysyn uǵady, ándi ǵana súıedi. Ol tátti únge, topqa bola jaralǵan adam. Án salsa raqattanyp, gúl-gúl jaınaıdy. Kózi de, aýzy da, denesi de, qoly da birge salady. Ámirqan kisi emes, ánge aınalady. Onyń án salǵandaǵy túrine qarap otyrsań, toıasyń.

Biraq Ámirqan únemi olaı aıta bermeıdi. Ámirqan qymyzy, toby, oıyn-saýyǵy, qyz-kelinshegi bar jerde ózin-ózi umytyp aıtady.

Ánin uǵýshy, tyńdaýshy bolsa, shabyttanyp aıtady. Tyńdamaı, jybyrlap sóılese bastasa, Ámirqan turyp ketedi, aıtpaıdy.

Ámirqan kisige tez úıir bolatyn, joldasqa janyn qıatyn jigit. Naýryzdan keıin bizben dos bolyp ketti. Ber jaqqa shyqsa, bizge soqpaı ketpeıdi.

— Meniń qujyramdy da bir kórińder, — dep, qaıta-qaıta shaqyryp, úıine qonaqqa apardy.

Qujyrasy bir inshik eken. Qart sheshesi, qońyr ǵana kelinshegi bar eken. Úıinde máz tósenishi de joq. Bar asyl buıymy — úkili sary dombyra. Oqyǵandardan kórgenin istep:

— Bizdiń jampoz mynaý! — dep, qatynyn jetelep ákep, qolyn ustatty. Qymyz, et alyp, tyrashtanyp, shabylyp qalypty.
Ámirqandiki qalanyń dál shetinde. Úıiniń ar jaǵy jasyl dala, qymyzdy iship alǵan soń kógalǵa shyǵyp, seıil qurdyq. Án týraly áńgime qyldyq.

— Meniń júrmegen jerim, kórmegen elim bar ma? — dep bastady Ámirqan. Jas kúnimnen ákeme erip, el araladym. Ákem eresen ánshi edi. Ákem qaıtys bolǵan soń, jaqsylarǵa erip kóp júrdim. Jármeńkelerge bardym. Maǵan án úıretken áýeli ákem boldy. Sodan sońǵy úlgi bergen kisi Jumabek ánshi edi. Ýaı, shirkin, Jumabek jigit edi. Ondaı ánshini ómiri kórgem joq. Qansha aıtsa, bir jalyqpaısyń. Bir ánin bir at berip úırenseń obaly joq... Óleńshi, ánshidegen jigitterdiń bárin estidik. Qaıda? Jolamaıdy. Ánniń bir jerin keltirse de, bir jerin bylyqtyryp alady. Bas-aıaǵy birden múltiksiz shyqpaǵan soń ándi salyp ne kerek?..

— Estaıdy estigenderiń bar ma?

— Joq.

— «Qorlandy» sol shyǵardy deıdi ǵoı... Onyń án salǵany bir porym eken. Kújildep, yzbarlanyp, yshqynyp, tistenip, shytynap ketedi eken. Án salǵany tóbeleske bergisiz. Ánshilerdiń kóbi túr shyǵaram dep, áýre bolady. Jaqsy ándi buzyp jiberedi. Qıqyldaı ma, shıqyldaı ma, aýpyldaı ma mazarat... Esil ándi beı-bereket qylady. Bet-aýzyn tyrjıtyp, zorlanyp, kúshenip otyryp salǵan soń án bola ma? Ándi erkine jiberip, qysylmaı salǵan ǵoı qyzyǵy.

Ánshilerdiń kóbi ne maqtan úshin, ne mal tabý úshin aıtady. Shabyty kelmese de zorlanyp aıtady. Zorlanyp aıtqan án durys shyǵa ma? Án salý kóńilden ǵoı... Men ózim kóńildenbesem, jaqsy aıta almaımyn: aıtqym kelmeıdi...

Ánniń bir kilteń jerleri bolady... Jurttyń kóbi sony keltire almaıdy. «Aý» degenniń bári án bolady dep oılaıdy. Ol án bola ma? Keıbireý orysqa elikteı me, noǵaısha jyrlaı ma? Qazaq ánin buzyp jiberedi. Qazaqtyń naǵyz ózánin salshy, qandaı tyńdar eken!? Bu shirkinniń sońyna túsken soń, qunttamasa bolmaıdy ǵoı. Jumabek marqum ándi salyp jiberip: «Qaı jeri unamaıdy?» dep, biletin kisilerden surap otyrýshy edi. Árkimniń ánin tyńdap, jaqsy jerin alyp, jamanyn tastap talǵamasa, durys shyqpaıtyn kórinedi. Osy «Eki jırendi» eldiń aýzynan bala kúnimde estip edim. Endi baıqasam, ájeptáýir án eken. Qandaı jańa ánińnen kem emes. Ońdap túzegen soń jurt qaǵyp áketti...

Mundaı sóz Ámirqannyń ǵana aýzynan shyǵady. Jalpylama ánshi ánniń qaıtkende jaqsy bolatynyn eskermeıdi de. Ámirqannyń ánge berilgendigi sonsha, basqa sharýaǵa olaq-aq. Qolynan túk kelmeıdi. «Ashtan ólemin-aý, kóshten qalam-aý, erteń ne kún kórem-aý» degen ýaıym oıyna da kelmeıdi. Keıde: «Kempirdiń nany... otyny bitip qalypty» dep, sasqalaqtap júgirip júrgeni. Bireýden at, bireýden arba, bireýden qaryzdanyp azyq, aqsha alyp júrgeni. Ol «bardy balamaıdy, joqty sanamaıdy», óziniń birdemesin surasań bere salady, kisiniń nársesin, kıimin ózi de kıip júre beredi. Uıat eken-aý demeıdi. Ol kisi aldaýdy, aryn satýdy bilmeıdi. Kim kóringenge senedi. Ózin árkim talaı aldap ketse de, senýin qoımaıdy. Ondaı sappasty tappassyń.

«Meniki, seniki» degen sezim Ámirqanda joqqa tándik edi. Esimde bar, bir shildehanada meniń qasyma bir kelinshekti otyrǵyzdy. Qulaǵyma sybyrlady: «Qapy qalma, aınaldyra ber» — dedi. Anadaı jerden án soǵyp otyryp, kelinshekti nusqap, kózin qysyp qoıady. Sóıtsem, Ámirqannyń óz kelinshegi eken.

Bir jolyqqanda:

— Soqqan-aý! Áneýgi óz qatynyń eken ǵoı, — desem:

— E, meniki bolsa qaıtýshy edi?.. — dep, bylyqtyryp otyr.

— Burynǵy qatynyń qaıda? — degende:

— Ony shyǵaryp jibergem, — dep, oıynshyq tárizdi aıta saldy. Suraı kelsem, munysy besinshi eken. Ámirqan ándi shabyty kelgende qandaı salsa, qatyndy da shabyty kelgende ala salady eken. Kóńili sýyǵan kúni ne qatyn tastap ketedi eken, ne ózi shyǵaryp jiberedi eken. Qatyny tastap ketse, ózi namystanbaıdy eken, ózi shyǵarsa, qatynǵa da obal boldy-aý dep artyq qynjylmaıdy eken.

Úı ishi ne bolyp jatqanymen isi joq, qashan kórseń de jaırańdap mas bolyp, arsalańdap júrgeni. Jurt ony «alaqus» deıdi, «bádik» deıdi. «Osy Ámirqan bir mezet esi kirip, oılana ma eken? Muńaıa ma eken?» dep oılaýshy em. Muńaımaq túgili, Ámirqannyń jylaǵanyn da kórdim.
Kókek aıy. Mal tóldep, jer kógerip, qus uıalaǵan kez. Ámirqan, Dáýletjan — úsheýmiz Kerýenkólge qus atýǵa bardyq. Kerýenkól qalaǵa qyryq shaqyrym. Eki myltyǵymyz bar, qos alyp barǵamyz. Eki kún jatyp, qaıyqpen júrip, qamystyń arasynan qazdyń jumyrtqasyn terip, qus atyp kenelgemiz. Dáýletjan kól jaǵalap ketken. Keshke taman Ámirqan ekeýmiz qostyń aldynda qaz júndep, jumyrtqa asyp otyryp áńgime qurdyq. Ámirqanǵa: «Basyńnan keshken bir qyzyq áńgimeńdi aıtshy» degende, mynany aıtty:

— El qydyryp, án salyp, jyn qýyp júrgen kezim. Qaıda oıyn bolsa, izdep ketemiz. Ormambette Aqtamaq degen bir tamasha qyz boldy. Úrip aýyzǵa salǵandaı, jutynyp turǵan sulý edi. Mine, bıyl otyz ekige shyǵyp turmyn, ondaı sulýdy kórgem joq. Ózi pań. Jópshendi bozbalaǵa kóziniń qyryn da salmaıdy. Pysyqsyǵan talaı jigit mańyna darı almaı qoıǵan.

Bir oıynda Aqtamaq maǵan oramal tastady. Óńim ekenin, túsim ekenin bilmedim. Býynym qaltyrap ketti. Býy áketip barady. Betine taman taıanǵanda, qolymdy ustady da: «Shyn súıseń, súı!» dedi. Aqtamaqty súıgen kisiniń armany bar ma? «Shynym» dedim. Qasynan oryn berdi. Dámeli jigitter ishin jaryp jibergendeı boldy. Tóbem kókke jetti. Bir qaǵa beriste: «Bizdiń aýylǵa kelip júrseıshi!» dedi.

Sodan keıin Aqtamaqtyń aýlynan shyqpaıtyn boldym. Jeńgesiniń otaýyna barsam, án salǵyzady. Ázildesedi. «Ánińdi tyńdaǵym keledi de turady» deıdi. Bir kúni: «Túsimde kórdim» dedi. Ne kerek, súıte-súıte qalaı jaqyndasqanymyzdy bilmeımin: birimizdi-birimiz kórmesek shydaı almaıtyn boldyq. Ol «ól» dese, ólgendeımin. Túrim mynaý, jalǵyz atty kedeımin. Neme qyzyqqanyn bilmeımin, ynta-kóńili maǵan aýdy da ketti. Bir kúni:

— Meni shyn súıseń alyp qash! — dedi.

— Qaıda baramyz?

— Qalaǵa keteıik.

Ólerimdi bilmeıtin men de jyndymyn ǵoı. Tańasyp turǵan baıdyń eki atyna ekeýmiz minip, «qala qaıdasyń» dep, tartqanymyz ǵoı. Sen qyz alyp qashyp kórgen joqsyń ǵoı?

— Joq.

— Qyzyq qoı... Túni boıy soqtyryp otyryp, tań ata Ordanyń taýyna kelip bekindik. Mańaıda el joq. Kúndiz taýda jatyp, keshke tún qatpaqpyz. Atty bir qýysqa tyǵyp, ózimiz tamaqtanyp, uıyqtap aldyq. Jantorsyqta qymyzymyz, bir qorjynbasy etimiz bar-dy. Bárin ózi daıarlap alǵan.

Qas qaraıa attandyq. Atymyz shalyp, tyńaıyp qalǵan eken. Qylań urady. Jortyp kelemiz. Aldymyzda eki kezeń qaldy. Ar jaǵy — beti ashyq dala. Itjatpastyń asýyna shyǵa bergende, qarsy aldymyzdan úsh atty kisi sopań etti. Ury eken. «Oıbaı!» dedik. Aqtamaq qolymnan shap berip ustaı aldy. Kele: «Tús, tús!» — dedi. Túse qoımadym. Bireýi soıylmen salyp jiberdi — qalpaqtaı tústim. Esim aýyp qaldy. Esimdi jıǵan kezde, eki qolymdy artyma baılap, kózimdi tańyp, bireýi artyna mińgestirdi. Aqtamaqtan aıryldym. Taýdan taýǵa soǵyp álden ýaqytta bir yldıǵa tústik. Meni attan túsirdi. Aıaǵyma shylbyr taǵyp, bir aǵashqa baılap tastady. Domalap jattym. «Ólemin ǵoı» dep jatyrmyn. Aqtamaq baıǵus sorly boldy ǵoı. Álde neǵyp jatyr? Oı mundaı qysylmaspyn. Álden ýaqytta attyń dúbiri estildi. Eki atty kisi keldi de, aǵashtan sheship alyp, atqa mińgestirip alyp júrdi.

Kózimdi sheship jiberdi — aldymda bir aq qos tur. Úımelesip jigitter tur. «Kir» dedi. Qosta Aqtamaq bar eken, meni kórgende jylap jiberdi. Qostaǵy mańǵaz jigit meniń jónimdi surady. Shynymdy aıttym. Qymyz bergizdi. İrge jaǵynan bir sheshen dombyrany alyp, qolyma berdi de; «Káne, án sal!» — dedi. Aıtpasqa laj bar ma?

— Urylardyń ánin bilesiń be?

— Bilem, — dedim. Isaq — Ermektiń, Imanjúsiptiń, Balýan Sholaqtyń, Mádıdiń ánderin saldym.

Ánge súısindi.

— Jigit ekensiń, — dedi.

— Ániń bolmasa, janyńa qosh aıtysatyn ediń. Jalǵyz óziń qyz alyp qashyp júrgen sen de bir er ekensiń. Jaraıdy. Jolyń bolsyn! — dep kózimizdi baılatyp, janymyzǵa eki jigit qosyp, taýdan shyǵaryp saldyrdy.

Sóıtken Aqtamaqpen bir-aq jumadaı dáýren súrdim. Oı dúnıe-aı! — dep, Ámirqan aýyr kúrsindi de, dybyssyz qaldy. Betine qarasam, kóziniń jasy parlap tur eken.

Jubataıyn dep:

— Oı, saǵan ne boldy?! — dedim.

— Ánsheıin... Kóńilim buzylyp...

— Bala boldyń ba? Ótken iske ókine me eken...

— Aqtamaqtyń qylyǵy beter edi... — dep, solqyldap turyp jylady. Káne ýata alsamshy.

— Armansyz jan bola ma? Qalaı aıryldyń? — dep qoımaǵan soń:

— Dúnıede kúlip-oınap júrgen joldastyń myrt-merezi jaman eken... Kópte meıirim bolmaıdy eken... Ury qurly bolmady. Ne de bolsa, erdiń qolynan keledi ǵoı, — dedi.

Ar jaǵynan qazbalap suraǵam joq. Eki qaz, úsh qasqaldaq arqalap Dáýletjan da kelip qaldy.

---