InfoHub Logo

 

Aıýdaı kúshiń bolǵansha qasqyrdaı rýhyń bolsyn!

Qasqyr-arystan men jolbarystan álsiz, ol biraq sırkte oınamaıdy.

Qasqyr erkindikti jaqsy kóretin ań. Ony qolǵa úıretý qıynnyń qıyny. Qasqyr qaqtyǵystan qaıtpaıdy. Ne jeńedi, ne óledi. Áıteýir aıaǵyna deıin jetkizedi. Ol tek qana balǵyn, jańa etpen qorektenedi. Ólekseni tatyp almaıdy. Sonymen qatar, ol óziniń mańdaı terimen ustaǵan oljasyn ǵana jeıdi.

Qasqyrlardyń taǵy bir ereksheligi urǵashy qasqyr men erkek qasqyr juptaryn jazbaı ómir súredi. Bir-birin eshqashan almastyrmaıdy. Olardy tek qana ólim ǵana ajyrata alady. Bala tárbıesine eki jaq ta atsalysady. Bir-birine degen adaldyǵyn qasqyrlardyń basty ereksheligi retinde ataýǵa bolady. Urǵashy qasqyr uıyqtap jatqanda, erkek qasqyr kúzetip turady.

Qasqyrlardyń ózara qatynasy óte qatań rettelip otyrady. Eger de aralarynda bir jup álsiz bolatyn bolsa, onda ol jup bala týý sanyn shekteıdi. Bul genetıkalyq quramdy jaqsartý maqsatynda jasalatyny aıtpasa da túsinikti.

Odan soń myna keremetti qarańyz! Bir top qasqyr. Eń aldynda úsh álsiz ári aýrý qasqyr keledi. Eger alda bir tótenshe jaǵdaı bola qalsa, aldymen solar qurban bolady. Sonymen qatar bul úsheýi jol taptap, keıingilerdiń kúshin saqtap qalýyna yqpal etedi. Odan keıin 5 erkek qasqyr keledi. Bul - negizgi toptyń basy. Ortada 11 urǵashy qasqyr ketip barady. Olardan soń taǵy 5 erkek qasqyr, al eń sońynda - basshy bóri keledi. Ol toptyń júrý barysyn qadaǵalap, baqylap ári retteıdi. Sol úshin toptyń artynda júredi.

Qasqyrlar aralaryndaǵy jup qasqyrlarǵa (ıaǵnı, erkek pen urǵashy) qurmet kórsetedi. Oljaly bola qalsa birinshi solarǵa bólip beredi, jatatyn jerlerin de jaıly, ońashalaý jerden tańdap qoıady. Kúshti qasqyrlar álsizderge qamqor bolady. Al, eger de ózara zańdylyqty buzatyn bolsa, onda olarmen basqasha sóılesýi bek múmkin.
Bul jyrtqysh ańnyń bostandyqqa degen umtylysyn tarıhqa taspen qashap jazýǵa bolatyndaı. Nege deseńiz, qaqpanǵa túsken qasqyr aıaǵyn tispen kesip, ary qaraı jolyn jalǵastyratyndyǵy sózimizge dálel bolsa kerek. Sondaı-aq, eger ańshylar qaqpanǵa túsken qasqyrdy tez arada qolǵa túsirmese, onda álgi qasqyrdyń seriktesteri ony jep ketýi múmkin. Sebebi, qasqyrlar óziniń tobyndaǵy eń álsiz, aýrý qasqyrlardy azyq retinde jep qoıatynyn bireý bilse, bireý bilmes.

Keıbir qasqyrlardyń salmaǵy 100 kg deıin jetýi múmkin. Qasqyrlar ekvator syzyǵyna alys-jaqyn ornalasý retine baılanysty ósedi. Tropıkalyq qasqyrlardyń kádimgi ıtterden qatty aıyrmashylyǵy joq. Qıyr shyǵystaǵy qasqyrlardyń salmaǵy 60 kg deıin jetedi.
1995 jyly 14 qasqyr Ielloýston ulttyq qoryǵyna jiberiledi. Sol kezde ǵalymdar bul qoryqtyń ekojúıesiniń ózgeretinine kúmán keltirmegen bolatyn. Ózgergende de jaqsy jaǵyna qaraı ózgeretinine kúmándanbady. Sebebi, munda tek qana buǵylar ómir súretin. 70 jyl kóleminde munda qasqyr bolmaǵandyqtan, buǵylar patshalyq qurdy. Al, bul bolsa óz kezeginde jergilikti ósimdikterdiń órken jaıýyna aıtarlyqtaı kedergi keltirdi. Qasqyrlar qoryqtaǵy barlyq buǵyny jep taýysa almaıtyny anyq, biraq olar qasqyrlar mekendeıtin aımaqqa attap baspaıtyn boldy. Mine, sondaı aımaqtarda ósimdikter erkin óse bastady. 6 jyl kóleminde aǵashtardyń sany 5 esege artqan. Sol kezderi kemirgishter paıda boldy. Sondaı-aq, qasqyrlar shıbórilerdiń azaıýyn qamtamasyz etti. Al, bul kezde qoıandar men tyshqandardyń artýy baıqaldy. Sodan soń qoryqqa aıýlar keldi. Olar óz aımaqtarynan qasqyrlardy qýyp shyqty. Jemisterdiń ósýi osy jaǵdaıdan keıin arta bastady.

Eń qyzyǵy qasqyrlar ózenniń aǵysyn rettedi. Ózenniń aǵýy burynǵydan birqalypty kúıge túsip, ózen jaǵasynyń erozıaǵa ushyraýy sap tyıyldy. Qalaı deseńiz, buǵylardyń azaıýy aǵashtardyń, shópterdiń ósýin tezdetti. Iaǵnı, ózen jaǵasyna ósken shóp jerdiń qatty bolýyn qamtamasyz etti. Jalpy jiberilgen 14 qasqyrdyń arqasynda qoryqtyń búkil geografıasy ózgerdi dep aıtýǵa bolady

---