InfoHub Logo

Aqmola oblysy, Zerendi aýdany
Zerendi balalar mýzyka mektebiniń
«qobyz» synybynyń muǵalimi Kabylova A.J.

Aspaptyq mýzykanyń mańyzy
Aspaptyq mýzyka sonaý kóne zamannan kele jatqan ultymyzdyń rýhanı mádenıetiniń asa bir mańyzdy salasynyń biri. Sol sebepten óskeleń urpaǵymyzdy aspaptyq mýzykaǵa arnalaǵan shyǵarmalar jáne de ulttyq aspaptarda oryndalatyn kúı ónerine baýlý mádenıeti tárbıeleýdiń bir bóligi bolyp tabylady.

Tarıhqa súıensek, óziniń qalyptasqan mádenı - bilimdik dástúrleri men ustanymdary bar eldiń damý qadamy bilimnen bastalý kerek dep oılaımyn.

Qazaq halqynyń aspaptyq mýzykasy júziniń kórkemdik mádenıetinde erekshe qubylys bolyp tabylady. Onyń paıda bolýy men damý kezeńderi halyqtyń aýyz eki shyǵarmashylyǵy men fólklorynda kórinis tapqan. Qazaqtyń aspapty mádenıetiniń kóp ǵasyrlyq tájirıbesi onyń ózgeshe jáne ámbebap belgilerin qalyptasýyna áser etti.

XIX ǵasyrdyń basyndaǵy halyqtyń qoǵamı jáne rýhanı ómirinde dástúrli mýzyka óneri odan ári jalǵasyn taýyp, jan - jaqty damý prosesterine tústi. Buǵan yqpal bolǵan qazaq dalasyndaǵy kúrdeli saıası, áleýmettik jáne tarıhı ózgerister edi. Halyqtyń mádenı bolmysynda án men kúı janrlary keńinen qarqyndaýymen qatar, jeke ánshilik pen jeke aspapty oryndaýshylyq konserttik túrde, bıik kórkemdik jáne sheberlik deńgeıine joǵarylady. Estetıkalyq jáne mýzykany qabyldaý qabiletter men kózqarastar jańashyl joldar men qalyptasyp, óner sańlaqtarynyń statýsy kóteriledi: baqsy, jyraýlardyń rýhanı murasyn aqyn, ánshi, óleńshi, kúıshi, sal, seriler kásibı ınstıtýt satysyna jetkizdi. Óner ıeleri - ony shyǵarýshylar, oryndaýshylar jáne nasıhattaýshylar - qazaq ómirinde bıik áleýmettik maǵynada tanylyp, erekshe syı - qurmetke, ult súıispenshiligine bólendi.

Ult mádenıetiniń tarıhynda XIX ǵasyr renesanstyq maǵynaǵa ıe bolyp, «altyn ǵasyr» atalǵany málim. Bul dáýirde qazaq jerinde mýzyka dástúrli aýyzeki túrde qalyptasyp damyǵan.

«Altyn ǵasyr» kezeńinde kásibı halyq kompozıtorlarynyń shyǵarmashylyqtary erekshe kórkeıip, estetıkalyq, kórkemdik áserlik dárejege ıe boldy. Bul - aqyn, sal, seri, kúıshi dáýirinde qazaqtyń áni men kúıi óziniń taqyryptyq jaǵynan keń aýqymdy, qurylymy jaǵynan san - túrli bolyp keledi. Ulttyq ónerimizdiń eń bir irgeli jáne kúrdeli salasy - aspaptyq mýzyka. Bul kóp ǵasyrly kóshpendi mádenıetimizdiń ózi men kózi, qaınar bulaǵyna aınalǵan mádenı muramyzdyń túri qazaq dalasynyń qaıtalanbas tabıǵat kórinisterin, bostandyq súıgish únin, azattyq ańsaǵan armanyn, halyq taǵdyry men tarıhyn, ańyz ben shyndyǵyn, janýarlar obrazyn jáne basqa da kóptegen taqyryptar men sújetterde asqan kórkemdikpen názik te qajyrly mýzyka til - ádisterimen pash etedi. Qazaqtyń aspapty mýzykasy dombyra, qobyz, syrnaı jáne t. b aspaptar formasy men kompozısıasy jaǵynan óte kólemdi damyǵan. Maqamy ulttyq kolorıtke baı, naqtyly jáne tartymdy, sýrettiligi jaǵynan aıqyn bolyp keledi, munda kásibı sımfonıa janrynyń ózegi de mol. Qazaq kúıiniń ushan teńiz ishki dúnıesi ult tarıhynyń ár kezeńinde halyqtyń rýhanı suranysyna tereńinen jaýap beri, onyń ózinshe naıza - uranyna aınalǵan.

Qazaq halqynyń tarıhynda qobyz aspaby, onyń kúıleri men saryndary tek Qorqyttyń esimimen baılanystyrylady. Onyń qundy mýzykalyq asyl murasy men dástúri negizinen baqsy - balgerlerdiń bolmysynda, ǵuryp salttarynda asa jarqyn túrde saqtalǵan. Basqa túrki halyqtarynyń ańyzdarynda Qorqyt óz zamanynda batyrlyq jyrlardy shyǵarýshy, danyshpan qarıa, handardyń keńesshisi bolsa, qazaqtar shejirelerinde ol aldymen baqsylar zikirlerinde kómekke shaqyryp, tabynatyn piri atalady.