InfoHub Logo

Kolhoz basqarmasynyń bastyǵy Kúlzaıra deıtin áıel, qara, bókebaıdy basyna tumshalap orap tymyraıyp otyratyn adam. Sırek sóıleıdi. Sóılegende daýysy zildi, ashyq shyǵady.

— Sizden bir nárse suraıyn dep edim,—deıdi Kúlzaıra.

Ne surar eken dep qulaǵyńdy túre qoısań:

— Osy bizdi nege áýre qylasyńdar, ot basynda otyryp, qun shyǵarýdan basqa, biz nemenege jaraımyz?! —deıdi.

— Olaı demeńiz, áıelge teńdik zamany, áıel teńdigi qaǵaz júzinde bolmasyn, is júzinde bolsyn. Siz sıaqty áıelderdi jumysqa baýlyp úırete berý kerek, — deseń:

— Tynysh otyrǵyzsa, sol «tendigin» suramaı-aq qoıar edik. Baıaǵyńnan beri asyraǵan erkekter áli de bolsa da asyraı berse bolmaı ma? — deıdi.

Teńdik týraly sózdi aıta berseń, Kúlzaıra shalqalaqtap jýymaıdy. «Munyń sebebi ne?»deseń:

— Buryn mundaıdy kórmegen áıel ǵoı, el jumysy ońaı ma, bireý irep, bireý soıyp, basyn qatyrady, sosyn, keıigennen aıtyp otyr ǵoı, — desedi.

Shyny solaı: Daırabaıdyń kók sıyry, uly daýǵa ulasqan kók sıyr daýy kimniń bolsa da basyn qatyratyn...

...«Alǵabas»arteliniń músheleri mektepke jınalsyn dep habar aıtylǵan. Jurt biren-sarandap kelip jatyr. Artele uıymdasqan 63 úı, qonystary tórt bólek: bir aýyl men ekinshi aýylynyń arasy 8—10 shaqyrym.

— Kólik aryq, kóbi kóterem, jaıaý-jalpy úlgire almaı jatyr ǵoı, desedi.

Artel jıylysy eki kúnniń birinde bolady. Ókil qaptap ketken kezde kúnine eki ret jıylysy bolyp qalýy da múmkin.

Conaý 10 shaqyrym jerdegi músheler bul jıylystyń birinen de qalmaıdy.

Búgingi jıylys — burynǵy jıylystardan ózgeshe. Búgin arteldiń jańa ýstavy tekseriledi: ýstavtyń qosymshalary áńgime bolady. Jańa ýstavta tolyp jatqan ózgeshelik bar, kolhozshylar ómirine sáıkes kele keteıin dep tur. Biraq osynyń ózin tarsynyp júrgender bar.

— Erik dep aıǵyp ǵoı, kirmeýge bolatyn kórinedi toı,— dep shoqpar bet qara burtańdaıdy.

«Erik» bolǵanda artelden qashý kerek pe?.. Qashyp otyrǵan sebebin bireýler artel basqarmasyna japqysy keledi:

— Artel bolyp edik, kóz ashýdan qaldyq: malymyzda, janymyzda erik bolmady, — desedi.

Aýdan qyzmetkeri asyra siltep, maldyń bárin ortaǵa túsirip, arteldi komýnaǵa aınaldyrypty. Artel basqarmasy muny ózinshe soqalap, múlde keditip áketipti. Bireýdiń torpaǵyn, bireýdiń taıynshasyn, bireýdiń taıyn albarynan shyǵaryp alyp satypty, soıypty. Sonyń ishinde, «balasynan artyq kórip» baǵyp otyrǵan Ahmettiń qyzyl qunajyny da ketipti. Bir ózi bir shelek sút beretin Daırabaıdyń kók sıyry da ketipti... Jurt úrpıip, artelye degen yntasy sý sepkendeı basypa túsipti... Sosyn, «artelye kirý de, shyǵý da erikti» degen sózdi jurt ózinshe túsinip, ekinshi maǵyna shyǵarmaqshy.

— Sadýaqas deıtin atqaminer qýymyz bar edi, sol kedeılerdiń arasyna iritki salýǵa kiristi: jurtty úıine jınap alyp, «artelden shyǵyndar, tarańdar» dep aqyl berip jatyr, — dedi Jasybaı júgirip kelip.

Sadýaqas shynymen atqa miner eken. «Sadýaqas ortamyzǵa kirmese eken!» dep kedeıler kópshiligi bir kezde ony ortalarynan alastaǵan eken. Sol Sadýaqas búgin «qamqor» bolmaq! Keshegi uıymdasqan kedeı búgin Sadýaqastyń azǵyryndy sózine erse, ne bolmaqshy?..

Astyńǵy jaǵyn mal beldeýlep jep, shoqıtan shóptiń yǵynda úsh kisi sóılesip tur. Bireýi — kedeı, ekeýi ortashanyń-pysyqtary. Ne sóılesip tur eken: artelden shyqpaý kerek dep tur ma eken? Álde, shyǵýdy maquldap sóz baılasyp tur ma eken?..

— Ana eki qý Dútpaıdy ortaǵa alypty ǵoı, jıylysqa qaırap salaıyn dep tur ǵoı,— dedi Ýálı.

Sóılespesin degen joq. Sóılessin, shúıirkelessin. Biraq, Ýálıdiń aıtqanyndaı keńeske kirse, ol ońbaǵandyq.

Jurt jınaldy. Mekteptiń kishkene bólmesine syǵylysa toldy. Oryn taba almaǵandar balalar oqıtyn partanyń ústine shyǵyp ketti. Mektepke úıin jaldaǵan kisi:

— Partanyń ústine otyra kórmeńizder, syndyrasyńdar, — dep beziń dep júr.

— Synsa sen tólemeısiń ǵoı, aıyna alatyn aqshańdy bilseıshi, — deıdi bireýler.

— Olaı deme, mektep kóptiń múlki, synbasyn! — deıdi ekinshi bireýi.

Májilis ashyldy. Basqarýshy saılaý kerek.

— Ústelge jaqyn otyr eken, Yrysty bastyq bolsyn, Ábish hatshy bolsyn! —degen usynys kirip qaldy.

Yrysty májilis aǵasy bolyp, ústeldiń orta beline otyrdy. Ózi kúlimsireıdi.

— Májilistiń kún tártibin jarıalańyz, — deseń:

— Ózderińiz aıta berseńizdershi, — deıdi kúlimsirep. Dabyrlaǵan jurtty tártipke shaqyrý kerek.

— Áı, daryldaq-aý, qoısańdarshy, myna kisi sóıleımin dep tur, —deıdi Yrysty.

Bir saǵatqa sozylǵan baıandama: sharýashylyq arteliniń ne ekendigi, qalaı qurylatyndyǵy, jańa ýstavqa ústelgen ózgerister aıtylyp jatyr.

Suraýǵa sóz berildi.

Meniń suraýym bar! dep, túksıgen qara kisi ornyna, ushyp turdy. El tiri qara tymaqty partaǵa alyp urdy. Bul Daırabaı edi.

— Al kók sıyr bastaldy! —dedi jurt.

— Kók sıyrdyń daýynan qutylar kún bolar ma eken?

— Aıta berip qaıtedi eken?

— Ýa, alys jerden kelgen kisi ekensiń, múmkin bolsa aıtatynaryzym bar, — dedi Daırabaı ókilge.

Daırabaıdyń aıtqaly turǵany jarys sóz.

— Jarys sózdi qoıa turyp, aldymen suraý bolsa eken! —deıdi, bireýler.

— Qaqpaılama, joldas, nege qaqpaılaısyń? Men aıtsam muńymdy aıtam. Muńymdy aıtýǵa eriktimin!.. Myna kázet ne dep otyr. Oqyshy! —dep, Daırabaı búkteýli gazetti qaltasynan sýyryp aldy.

Suraý sózdi doǵaryp, Daırabaıǵa elden erekshe sóz berýge týra keldi. «Tártippen sóıle, suraý bitken soń sóıle» deseń, Daırabaı erin baýyryna alyp týlaýǵa daıyn. Úıtkeni «kók sıyrdyń kegi» Daırabaıdyń júregine berip bolyp qatqan tárizdi.

— Ýa, joldas, «Kók sıyrdyń daýy» dep jurt kýler. Jurtqa kúlki bolǵanmen maǵan kúlki emes, men jolsyz isti aıtpaı tura almaımyn. Júzderin jyrta-jyrta aıtamyn! — dep bastady Daırabaı.

— Qysqalap aıt, — dep taǵy bireý kúńk etip edi.

— Apyrmaý, endi sóıleıin de. «Erik» degeni qaıda osy? Ókil joldas, mynalarǵa aıtsańyzshy sózimdi bólmesin, — dep Daırabaı burynǵydan da ashýǵa mindi.

Jurt jeńilgendeı tyna qaldy.

— Ýa, joldas, men ózim kedeımin, kedeı bolǵanda batyraqpyn. Toǵyz jyl Semen aýdyń qoıyn jalań aıaq júrip baqtym. Ótirik dese, osy otyrǵan el aıtsyn... Keńes úkimeti ornaǵaly eptep esimdi jınadym... Birdi-ekili qaram boldy, úı kóterip aldym. Ózim sıaqty kedeıdiń biri bolyp tútin tútettim. Sodan 29-jyldyń basy shyǵar deımin, osy Jasybaılar bas bolyp: «kálaýnıa (traktor kolonıasy) bolamyz!» dedi. Bolyńdar, bolaıyq dedik. «Kálaýnıasy» boldyq. 4—5 traktor keldi. Traktoryńdy buryn kim kórgen: qulyndar úrkip, jelini sýyrdy saýyndy sıyrlar úrkip, shelektegi sútti aqtaryp, áıelderdi basyp ketti. Aýyldaǵy maldyń bári úrkip dalaǵa bosty... Traktor jańa nárse ǵoı, eski men jańanyń úılespeı jatqany ǵoı dep kúlistik. «Kálaýnıa» bolǵan 40 úı men 68 úıdiń jeri tutas. Bizge jerdi bir jerden aýdarý kerek. Qara tomardyń basynan shyǵa tartaıyq dep edik, Jákeń aýyly qarsy túse ketti... «Ózimiz de kedeımiz, ata meken jerimizdi eshkimge bere almaımyz» dedi. «Kálaýnıaǵa kirińder» desek, kedeıleri asqyryp jolamaıdy. Bul aýylda aty shýly Sadýaqas bar ǵoı, bul sonyń lańy eken dedik. Qara tomardyń basyna traktordy ákep qaptatyp edik, manaǵy qarsy bolǵan kedeıler baqan-soıylyn súıretip ákeldi. Bizden tóbelesetin adam shyqpaǵan soń, jerdi jyrtqyzbaımyz dep traktordyń aldyna kese-kóldeneń jatyp aldy. Jatqandaryn joldan kóterip tastadyq... Osynym ótirik dese, mynaý otyrǵan Jasybaı aıtsyn. Komýnıs qoı, jasyrmas... Sodan traktor 20 shaqty kún júrip, 200 dese jer jyrtty. Tuqymnyń kemin qazyna berdi. «Osy egin shyǵatyn kún bolsa tóbemizden oljaǵa batamyz ǵoı» dep murtymyzdan kúlemiz... Bir kezde egin pisti. Jınalyp bir jerden ordyq. Bastyq ólshep edik, jeti myń put astyq shyqty! Buǵan nanarsyz ba? Bul kedeıdiń kórmegen baılyǵy ǵoı... Biraq osy baılyqty kóz kórip, qolymyz ustamaǵan sıaqty boldy. Onyń sebebin aıǵaıyn, joldas. Jeti myń puttyń ishinen 2500 putyn aldaǵy jylǵa tuqymǵa dep shyǵardyq. 35 prosentin «kálaýnıa» aldy. İship-jeýimizge 12 puttan tıdi dep edi, «Qazaqstannyń tártibi ózgeshe eken, Qazaqstandaǵy artel músheleri jylyna jeti puttan ǵana alady eken» degen shyqty. «Kedeı, jarysasyń» dedi. Jarystyq, eki-úsh puttan astyq berdik. Osy astyqtyń aqshasyn kúnshatystaǵy qyzyl áskerlerge sálemdemege jiberdik. Muny shyn júregimizben istedik. Az nársemizdiń kópke jaraǵanyna ózimiz máz bolyp qaldyq... Súıip otyrǵanymyzda «Saqtyq qor» degen shyqty. Odan da bas tartqan joqpyz, berdik. Áıteýir tuqymy daıyn ǵoı, ishýdiń bir jóni bolar dedik. Qoldaǵy azyq bitip qalyp edi. Satyp alatyn kúsh qaıda... Onyń ústine artelimizdiń túri ózgerip ketti. Jasybaı bylǵyr «kálaýnıaǵa» kirgizgende, adam kúshi men jumys kóligi ǵana ortaq bolady dep edi. Aýdannan bir dýdar bas ókil kelip (ózin «tótenshe ókil» dedi me — birdeme dep edi) «Malyń da ortaq, janyńda ortaq, úıiń de ortaq» dep álekti saldy. Buzaý-torpaqta, kók sıyr da ortaǵa túsip ketti de bardy... Áńgime — maldyń báriniń ortaǵa túsýińde emes, myna tuqymdy tabýda boldy. «Osynyń jóni qalaı, bizdiń tuqymymyz daıyn edi ǵoı?» dep kúńkil desemiz. «Joq, tabasyń!» dep ókil qysa túsedi... Taǵy bir qyzyǵy bar; men ózim basqa tapshy adammyn. Bir úıde jeńgeńmen ekeýimiz ǵanamyz. Janyń az bolǵan soń, bir-eki malyń, bir-eki dese jeriń bolǵan soń salyqqa iligip ketedi ekensiń, bir som 70 tıyn salyq tústi maǵan. Osy salyq qyrsyq bolyp jabysyp, tuqymdy salyq tartqandarǵa paı qylyp bólgende, maǵan 21 put tuqym qory túspesin be! Al, Daırabaı, endi belsendi bolyp ker! 21 putty tólep qutylmasań belsendilik qaıda? Jan murynnyń ushyna keldi. Satyp alýǵa aqsha joq, aınaldyrǵan eki qarany kollektıv jazyp qoıǵan, mańyna da bara almaımyz. Qatynnyń úıinen kelgen kónetoz kilemi bar edi, sataıyn desem qatyn bajyldap mańyna jýytpaıdy. Endi ne qylmaq kerek...

— Apyrym-aý, bizdiń tuqymymyz daıyn emes pe edi? Osy, bıylǵy tuqymymyz qaıda? Sonaý kiletke 2500 put astyqty tazalap turyp quıyp, kúni-túni kúzetip otyrǵan joqpyz ba?.. — deımin.

—Onda jumysyń bolmasyn, ol zagatovkanyń astyǵyna esep bolyp ketipti. Aýdan solaı qylypty, — desedi.

Daırabaıdyń eńsesi túseıin dedi, «belsendi» joıylaıyn dedi. «Adal kedeı bolam deseń 21 putty tólep qutyl» deıdi ókilder. Batyr-aý, shamasy kelse, qolynda bar tursa, Daırabaı kedes úkimetine aram kedeı bolar ma? Shamasy kelmedi, tabylmady, sonda ne qylmaqshy, aram bolmaqshy ma?..

Úıde tura almadym. «Aram kedeı bolasyń!» degen sóz júregimdi titirkendirdi. Jan ushyryp izdeıin, ne qylsa da, «adal» bolýǵa tyrysaıyn dedim. Biraq aqsha joq, kim bersin, salym sýǵa ketip úıge kelip otyr edim, qatyn mazany ala tústi:

— Azyq bitti, tamaq tap! — deıdi.

Tuqymnyń ústine taǵy azyq izdeý kerek!

— Jaıaýlyqtan ólmespiz, kúreń atqa aıyrbastap soǵym taýyp alyp soı, —deıdi qatyn.

Tiri bolyp kúreń atty qoldan shyǵaramyn ba? Tap sonyń erteńine, ózim keıip otyr edim, Seıit kelip:

— Kók sıyrdy kontraqa,—dedi.

— Kók sıyrda qandaı ákeńniń quny bar? — dedim.

— Tilińdi tart, joldas, qarsylyq qylsań, alýshyǵa sıyrdy bermeseń, mal ázirligine qarsylyq qylǵan adam dep sotqa beremiz, — dedi.

— Onyń ar jaǵynda beretin ornyń bar ma?—dep edim, qalam qaǵazyn daıarlap jaza bastady.

Sotqa bergeli jatyr eken dedim. Sottyń ar jaǵy túrme ǵoı. Túrme meniń kórmegen ornym ba, 25-jyly, aıǵyrymdy urlady dep jala salyp, Esmuqambet meni túrmege saldyrǵan bolatyn... Túrmege kirip barsam, kádimgi ózimizdiń ury Qoıshyǵul sonda otyr eken: «meni ury dep kórsetkenniń biri sen ediń, bálem qolyma tústiń be?» dep Qoıshyǵul judyryqty salmasyn ba... Sondaǵy túrme, sondaǵy jegen taıaq kózime elesteı qaldy, ózim yzaqormyn, ashý qyssa, kóterilip ketemin.

— Á, bálem-aı, baratyn sotqa seni bir jaıly qylyp baraıyn! — dep, Seıittiń ústine mine tústim...

Basqarma adamyna qarsylyq qyldy dep, erteńine meni osy otyrǵan basqarma aýdanǵa jaıaý aıdady... Kún sýyq, boran. Jel aldymyzdan... Aryq qara kerdiń orta belinde jarbıyp Kúsebaı kele jatyr. Kúsebaı deıtin— myna otyrǵan bujyr, meni aıdaǵan osy... Jaýrap, álsireýge aınalǵan soń:

— Myna aýylǵa baryp jylynaıyq,— deımin Kúsebaıǵa... Munyń bir qalshıa qalatyny bar:

— Bolmaıdy, srochnyı apar degen,—dep Kúsebaıkónseıshi...

Ashý kerneı bastady. Burylyp qarap qoıam, Kúsebaıym qıqaıyp kele jatyr, qolyńda qamshydan basqa dymy joq, bir kezde jalt burylyp jabysa tústim, Kúsebaıdy aýdaryp tastap, qara kerge ózim minip tartyp berdim...

Aýdanǵa keldim. «Túrme qaıda?» dep kóringen adamnan bir suraımyn. Betime ajyraıyp bir qaraıdy da báride óte shyǵady. Mekeme basyndaǵylardan surap kóreıinshi dep jaǵalap kele jatyr edim, eńgezerdeı boıly sary jigit aldymnan óte berdi. Qolyńda papkesi bar. Bastyqtyń biri bolýǵa tıis deımin, biraq meniń buryn kórmegen jigitim.

— Shyraǵym, túrmeleriń qaıda bolady? — dep edim, burylyp qarady da:

— Jaı suradyńyz ba? — dedi.

Men túrmege jatýǵa kelgenimdi aıttym.

— Baı ma edińiz, jatýǵa jalǵyz kelgen sebebińiz qalaı? — dedi.

— Kedeımin, shyraǵym, 3-aýyldaǵy bir kezdegi Daırabaı belsendiń menmin. Basqarma múshesin sabadym. Jolda aıdap kele jatqan oryndaýshynyń atyn aýdaryp mindim, sonymen jalǵyz kelgenim, — dedim...

Betime birsypyra qarap turdy da:

— Mekemege baraıyq, júrińiz, — dedi.

Raıkom úıine apardy, ústel berip otyrǵyzdy. Ózi qarsy aldyma otyryp:

— Qane, basynan sóıleńiz, — dedi.

Med soǵa berdim, ol tyńdaı berdi. Birsypyra sózimdi jazyp alyp jatyr... Álde slıdıtel me eken, menen jaýap alyp jatqany nesi dep te oılaımyn. Biraq, slıdıteldiń jaýap alǵany bólek bolýshy edi, jaýapqa kiriserde, aldymen ata-babańnan qazyp surap alýshy edi...

— Sizdi ustaýǵa eshkimniń qaqy joq, ózim teksereıin, siz úıińizge qaıtyńyz, — dedi álgi jigit bir kezde.

Qýanǵannan kúlimsireıin dedim. Jónin surap edim, raıkomnyń jańa kelgen hatshysy eken. Endi muńyńdy aıtýǵa kiristim:

— Shyraǵym, 21 put tuqym pále bolyp jabysty maǵan. Tólemesem «aram kedeı» bolatyn kórinemin. Osy meni «adaldap» alýyńyzǵa bolmas pa eken? — dep edim:

— Artyq astyǵyńyz bolsa, tóleńiz, joq bolsa, taba almasańyz qysylmańyz, adaldyq osy, — dedi...

Aýyz sózine senińkiremeı otyryp edim, ornynan turyp bardy da, bir gazetti alyp keldi: «tuqym surap orynsyz qysqan adam bolsa, osy gazetti oqytyńyz, osynyń ishinde ortalyq partıa komıtetiniń qaýlysy bar» dep, gazetin maǵan berdi. Sondaǵy bergen gazeti, — dep Daırabaı «Kedes aýyly» gazetin obyratyp jaza bastady.

—Ózim hat tanymaımyn, men týraly aıtqany osy bir jerde bolsa kerek,—dep Daırabaı gazetin ustap ókildiń qasyna keldi.

Otyrǵan jurt dabyra sózge kirdi.

— Joldas ókil, Daırabaıdyń aryzyn tyńdaısyz ba, álde jıylystaryńyzdy ótkizesiz be? — dedi bireý.

— Osyndaı aryz bárimizde de bar. Daırabaıdan tyńdasańyz, bárimizden de tyńdarsyz, — dedi ekinshi bireý.

— Meniń usynysym — aryz toqtalsa eken, aldymen jıylys ótkizilse eken. Kún kesh bolyp barady. Úıde ózimizden basqa mal qaraıtyn adamymyz joq. Kóteremimiz bar, aryq-turaǵymyz bar, jaman mezgil, soqtyǵyp, ólip qalýǵa múmkin, — dep bir kisi ýaıym soqty.

Daırabaı daýryqqanmen, kópshilik jeńip aryz toqtatylyp, suraý bastaldy:

— Osy kollektıvten shyǵýǵa bola ma? — dedi bireý.

— Bolady.

— Men shyǵam.

— Sebebi?

— Sebebi mynaý, —dep álgi kisi ilgeri taman keldi. — Daırabaıdyń kebi meniń basymda da bar, mal-múlikte erik bolmady. Bıyl tikkizip kıgen bir jańa tonym bar edi, eń arǵysy soǵan ıeligim bolmady. Qaıranbaı deıtin inimiz aýdanǵa baratyn edim dep bir surap kıdi de, qaıtyp bermesten ketti. Berirek kelgen soń surasam: «jumysyń bolmasyn, múlik ortaq» dedi. O da oıynshyq. Atam ólse atamaıtyn bir semiz alataıym bar edi. Jaqsy aıǵyrdyń balasy edi, túbinde jaqsy at bolady ǵoı dep júretin edim... Bir kúni qatyn daladan oıbaıyn sala kirdi: «ala taıdy áketip bara jatyr» dep, júgirip shyqsam, basqarmanyń adamdary.

— Aý, qalaı alyp bara jatyrsyńdar, sebebin aıtsańdarshy, — degen edim.

— Mal seniki emes, kollektıv maly, kedeılerge soıyp beremiz, — deıdi... Ne derimdi bilmeı aqtarylyp turyp qaldym. Ala taı shyrqyrap ol barady, enesi shyrqyrap albarda ol tur. Adamnan artyq kórip baǵyp turǵan mal. Soıyp, etin jesem, meniń tamaǵymnan ótpep pe? Meniń dáýletim — qansha ekenin osy otyrǵan jurttyń bári biledi. Segiz qara byltyr da bar edi, bıyl da bar. Kúzdi kúni orystyń bir mástegin satyp soıdym. Osy kúni úıde et joq, eki sıyrym buzaýlap edi, sonyń aǵyn talshyq qylyp otyrmyn... Azyǵy taýsylǵan kedeı joq demeımin, bar shyǵar, tabylar, biraq ala taıdyń eti sol naqty kedeıge tıip otyr ma? Biz kún uzaq mańdaıymyzdan ter sypyryp júrip kesip istegenimizde, álgi tegin jegender aýyl qydyryp bos júrdi...

— Ol kim, ashyp aıtsaıshy, —dedi qasyndaǵy bireý.

— Ashyp aıtsa nesi bar, aıtam: Er jaqypty qaıtesiń? Erjaqyp kesip istedi dep aıta alasyń ba? Tepse temir syndyratyn jaqsy-aq jigit. Jaz kesip istese, aınaldyrǵan úsh janǵa azyq taýyp almas pa?!. Mine, osyndaılardy tekserseńiz eken... Sondyqtan men shyǵamyn dep turmyn, — dedi.

— Joldas ókil,—dedi tapal boıly sary kisi, — kollektıvke eriksiz kirgen kisiler shyǵa alady dep jazypty gazetke, sony sizder qoldanasyzdar ma?

— Ábden qoldanamyz.

— Ortasha dáýletti adam shyǵamyn dese, uryspaısyz ba?

— Uryspaımyz.

— Endeshe men shyǵam. Nege shyǵatynymdy men aıtpaımyn, siz suramaı-aq qoıyńyz.

— Aıtsyn aıtsyn, — degen daýystar shyǵa bastady.

— Joldastar, zorlaý joq degen úkimettiń uranyna súıenemin, zorlaýǵa qaqylaryń joq...

— Ol kisiniń shyǵatyn sebebiń men aıtyp bere alar edim, — dep Jasybaı ornynan turdy.

— Aıtsyn ba?

— Aıtsyn!

— Jasybaı aıtpasyn, ózi aıtsyn.

— Joq, Jasybaı aıtsyn!..

Bir sypyra jań-juńnan keıin Jasybaıǵa sóz beriledi:

— Joldastar, men basynan aıtamyn, —dedi Jasybaı, murnynyń ushy tership. — Bul azamattyń aty Aısary, ákesi Janbýra degen kisi. «Janbýra atqa minip bılik qurǵanda, el siltideı tyndy» deıtin shaldar...

— Ákesinde neń bar?

— Jasybaı júrgen jer búlik!

— Jasybaı arazdyqpen aıtyp tur,—degen sózder kóterilip ketti.

— Joq, joldastar, men arazdyqpen aıtpaımyn, bilgenimdi aıtamyn, Janbýrany bilmegenmen Aısaryny bilemin, Nıkolaı kezinde Aısarynyń alty jyl aýylnaı bolǵanyn bilemin; aýylnaı kezinde parany túıdek-túıdegimen alǵanyn bilemin... Jalǵyz men emes, bárińde bilesiń... Durys, qazir aýqaty ortasha dep ortalaryńa alyp edińder, tuzyn aqtady ma? «Búliktiń basy býryldan»dep, kedeıdiń arasyna iritki salyp, tolqytyp otyrǵan osy emes pe?.. İritki salmasa, úıine nege jasyryn jıylys shaqyrady? Ersili-qarsyly shaptyryp, orys-qazaqtyń esebin nege jınaıdy?..

— Joldas, bir aýyz sózge ruqsat etińiz! — dep Aısary ornynan turdy. — Jasybaıdyń meni qurtam degeni jalǵyz búgin emes, budan on jyl buryn edi, qudaı saqtap áli kelem. Ajalym jetpese, áli de bolsa kún kórermin deımin. «Artelye kirý kirmeý erikti» dep partıa orny aıtypty ǵoı, men soǵan súıendim... Al, men kettim! — dep Aısary esikke qaraı júrdi.

— Óziń ketpeseń de, ketireıik dep otyr edik, — dedi Jasybaı.

— Jasybaı osy sózin bárimizge de aıtady ǵoı, odan da ózimiz keteıik,—dep Ómirzaq túregeldi.

— Men de ketem, — dep Jaýke qozǵaldy.

Jurt birtindep tura bastady. Bireýmen bireý ustasyp ilinisip jatyr. Jań-juń daýys. Jıylys bastyǵy Yrysty aýzyn ashyp ań tań:

— Batyr-aý, bulary nesi? — dedi ol.

Dúrlikken jurt birin-biri jetekteı kele, alpys segiz úıdiń adamynan jıyrmaǵa jetpeıtin kisi qaldy. Jasybaıdyń, teri samaıynan sorǵalaı bastady. Qalǵan jıyrma úıdiń segizi partıa múshesi, toǵyzy komsomol. Partıa uıasynyń, komsomol uıasynyń, sonaý kópshilikke az bolsa da basshylyǵynyń bolmaǵany ma?..

— Bul qalaı boldy, — dedi Jasybaı sasyp.

— Qalaı bolsyn, Aısary men Sadýaqastyń lady. Úgit júrgizip, bárin tolqytyp otyrǵan solar, — dedi Dútpaı.

— Senderdiń úgitteriń qalaı? Uıystyrǵan kedeıleriń qaıda? Aısary qurly bolmaǵandaryń ba?.. — dep, ókil olarǵa jarmasa tústi.

— Joq, olaı túsinbeńiz, ol qate, — dedi Jasybaı terin súrte túsip, — bizdiń uıystyrǵan kedeıimiz joq emes, kedeıdiń arasynda bizdiń bedelimiz kúshti edi. Biraq, osy naýqan qatań tıdi.

Shoqpardy kedeıge salyp aldy. Kináni aýdanǵa artam, aýdannyń ókilderine artam, — dep elde istelgen bir sypyra jolsyzdyqtardyń Jasybaı tamyryn ashty...

Daırabaı úıge úrpıińkirep kirip:

— Aý, sender neǵyp otyrsyńdar? — dedi.

— Ne boldy?

— Ne bolsyn, Sadýaqas pen Aısary jurtty ıirip, artelden shyǵyndar dep azǵyryp jatyr ǵoı.

— Aldymen sóz shyǵarǵan, búlik salǵan óziń, Aısary azǵyrmaı qaıtsin?!.

— Qoı, Jasybaı, orynsyz kinálama, — dep Daırabaı jábirlenip qaldy. Men aıtsam, artel basqarmasynyń jolsyz jumysyn aıttym. Qashan da bolsa aıtam, raıkomda da aıtam... Artelden shyǵam dep aıtqan jerim bar ma? Nege shyǵam artelden?.. Qýalasań da shyqpaımyn!.. Álgi Tynybaılar qaıda, solar da daýryǵyp júr me? — dep Daırabaı asyǵys tysqa shyqty...

Jurt san-sapalaq: bir shyǵyp, bir kirip jatyr. Jamala jamala jurttyń basy taǵy quraldy.

— Joldas ókil, keletinder kelip boldy. Men aryzymdy aıtyp bir sypyra ashýymdy tarqattym. Endigi qalǵanyn raıkomge aıtarmyn. Siz jumysyńyzdy bastańyz. 68 úıde nosy jerde 50 úı otyrmyz. Bir kolhozǵa azdyq qylmas, qane, aıta berińiz, — dep Daırabaı kúlimsiredi.

— Ýa, quryp qalǵyr, manadan beri sonyńdy aıtsań edi, — dedi Álish.

— Áleke-aý, osydan basqa mende sóz bolýshy ma edi? Kedeıler tobyn kórkeıtpeı, partıanyń eteginen ustamaı, Aısarynyń eteginen ustaıdy dep pe edińiz? — dedi, kishkene oılanyp turdy da:

— Joldas ekil, osy men partıaǵa kirsem ala ma, — dedi.

— Alǵanda sizdi alsyn, dedi ókil.

— Endeshe men partıaǵa kirem! Óı, Jasybaı, tizbede jazyp qoı: Daırabaı 1930 jyldyń 1 aprelinen bastap komýnıs boldy de. Otyrǵan jurt dý kúldi. Ókil ortada turyp arteldiń jańa ýstavyn oqydy.

---