InfoHub Logo

Oktábrdiń sur bulty túıdek-túıdek shyǵyp, aspan júzinde salbyrap tónip, dúnıeni qarańǵylyqpen qaptap jiberetindeı teristen soqqan yzǵarly jeli denege de salqyn tıip, jamaýly kıimdilerdiń ıegin saqyldatady.

Biz keshe Toqannyń úıine kelip qonǵamyz. 3-4 úıdiń ishindegi eki buzaýly sıyrdyń basyn qosyp saýyp otyrǵany osy úı. Basqalaryna qaraǵanda bul ezine baılyq atyn taǵýdan da taıynatyn emes. Jamaýly jyrtyq úıdiń ishi tolǵan tútin, byqsyp janǵan tezekti kósep jiberip:

— Bárekelde-aı, qonaqtarǵa et bolmady-aý, — dedi.

Tań atysymen júrý jabdyǵyna kirdik. Dóńgelek bitkeni qaýsap qıraýǵa turǵan qyryq quraý arbasyn maılap, Toqan kók sholaǵyn jegip jatqanda, tymaǵyn jelkesine jypyra kıip, ústindegi tony maı-maı Aıdarbek keldi:

— Jol bolsyn!

— Myna qonaqtardy Sáken baıdykine aparam.

— Bárekelde-aı, arbań kerek edi, bazarǵa et apararmyn dep edim, — dep ókingen tárizdendi.

Ortalaryndaǵy jalǵyz arbany jegip ketkendigi úshin Aıdarbekten ǵapý ótiný bizge tıis sekildendi. Sózge aınaldyryp kóńilin jubatpaq boldyq:

— Et satýdan paıda kóp shyǵar-aý.

— Oı, shyraqtarym-aı, paıda qylyp baıýǵa oılap júr deısiń be. Bári joqshylyqtyń dańy tamaq asyraýdyń jabdyǵy ǵoı, — dedi.

Toqannyń uzyn boıly, aryq qara qatyny bar, biz kelmesten buryn, álde erli-baıly ekeýiniń arasynda bir salqyndyqtyń bar ekendigi eriksiz kózge shalynarlyq edi: eki-úsh jasar bir domalaq qara balany qatyny qaıta-qaıta uryp jylatady, Toqan bir sóz aıtpastan balany tonyna tyǵyp jubatady.

Aıdarbek sóılegende Toqannyń qatyny tysta júr edi. Kezi kelgende bir óshimdi alaıyn dedi bilem:

— Jurttyń erkegi paıda degende ólip kete jazdaıdy; buǵan keregi tórelik, erteń eki meshke men sholaq attan aıyrylǵan kúni jaıyń biliner, — dedi.

Jas kisilerdiń kózinshe jarlylyǵyn aıtý Toqanǵa unańqyramady. Tymaq baý baılap jatyp qatynǵa ashýly kezimen qarady.

Uzamaı biz júrip kettik. Sabalaq júndi ala tóbet shoqańdap artymyzdan erdi. Ýaqyt sáskelik. Alashabyr bulttan oqta-sanda kúnniń kózi kórinip ketedi. Ózen boıyna uzynnan salynǵan aýyldy jaǵalap kelemiz. Keıbir jer úılerden túgin shyǵyp jatyr. Jalań aıaq, jalań bas, azǵan-tozǵan kedeıdiń qatyndary qoldary tilim-tilim bolyp úı sylap jatyr. Aýyldyń shet jaǵyńda, ońasharaq byjyrqaı tastar, tebesiz qulaýǵa turǵan aǵash úıler kórinedi. Bir qaraǵannan-aq mola ekendigi belgili: kóńilge salqyn, kózge jat tuılady. Irektelip salynǵan qara jol neshe burylyp otyryp, aqyrynda sol molaǵa soqty. Toqan kók sholaqty urýyn sıretip, qatarlasa berip toqtady.

Arbadan túsip bizge qarady:

— Zıratqa bata qylmaımyz ba?

— Júrgen durys qoı, tońyp turmyz, — dedik.

«Bulary nesi!» dep tańyrqaǵan tárizdendi de:

— Kishkene kidireıik, — dedi.

Júginip otyra qalyp «aǵýzy, bismildany» shubyrtty. Daýysy tarǵyldanyp baryldap shyqty. Quran oqyp bolyp arbaǵa minisimen-aq birdeme aıtqysy kelgen kisideı jybyrshyp bizge qaraı berdi.

— Bul zırat sizdiń aýyldiki ǵoı.

— Bizdiń aýyldiki.

— Myna bir jańa beıit kimdiki?

— Oı, ne qylasyn, ol bir sabazdyń beıiti, — dep arbadan qyryndańqyrap otyrdy:

— Myna uzyn aýyl Alshań atanady. Bizdi Qospaq deıdi. Alshań, Qospaq — aty qatar shyqqan bir kisiniń balasy. Sheshemiz Kúnetaı degen kisi «Alshańdy kótergende boıyma keriktik paıda boldy, beıilim keńidi, erimniń keńesine qulaq salǵysh boldym, sirá osy bala el bılep, jurtty aýzyna qaratar, jeti atasyna sheıin kóje toǵy úzilmes» degen eken. Sol Alshań kisi bolǵanda alty alashta odan asar bende bolmady: hany da, qarasy da Alshańmen aqyl salyp is istepti deýshi edi ákem. Sol Alshańnyń tuqymynan jańaǵy aýylda 12 úı bar. Qalǵan 10 shaqty úı solardyń qońsylary. Osy ýaqytqa sheıin ata dáýleti kemigen joq. At arqasyna mingen jigitteri óte pysyq, joldas-joraǵa qaıyrymdy. Ásirese ishindegi syrbazy Ýálı edi. Jańaǵy beıit sonyki. Qaıtqanyna aı jarym shamasy bolady. Keshegi dúnıeniń túzý kezinde 6 jyl bolys boldy. Men onda raselnaı edim. Zamany ótse de kemdik kórgen joq, óle-ólgenshe el jumysyn qolynan atqarýmen ketti. Orysqa jumys jiberýdi ólimnen artyq kórýshi edi...

Marqum byltyrǵy saılaýda meni shaqyrtyp alyp: «Bárimiz bir atanyń balasymyz, ózimiz búgin tursaq, bizdi jaý ońaılyqpen ala almaıdy; myna saılaý bolǵaly túr. Ózim desem, eshkim qolymdy qaqpas edi, biraq osy kúngi úkimetke biz onsha súıkimdi kórinbeımiz ǵoı. Kedeıdi jarylqaıtyn bolsa, kedeıdiń biri sensiń. Basqanyń bolǵanynan, áıteýir aqyldasyp is isteýge, seniń bolǵanyń artyq. Aýylnaılyqty alyp bereıin, sen aýylnaı bol!» — dedi. Buryn sózin qaıyryp kórmegen adamymyz bolǵan soń lám-mım demesten bola salyp edim. Endi ol marqum qaıtyp ketti. Endigilerdiń ishinde jurtqa tutqa bolyp, el bıligin ala qoıady deıtini joq. Arqa súıeriń bolmasa, aýylnaılyqtan ne paıda, shynynda bizdiki áýreshilik qoı...

Toqan aýyr kúrsindi. Ótken kúnderi, Ýálımen birge súrgen ómirleri kóz aldyna elestegendeı boldy. Jasy elýdiń shamasyna kelip qalǵan bolsa da, áli de kóńili jas, oryndalmaǵan tilegi kóp tárizdi. Endigi qalǵan elge, keıingi bala-shaǵaǵa ózin aǵa qylǵysy kelgendeı... Áńgime bıligin qolyna alyp, jalpy elge Ýálıdi joqtatpaspyn deıtin adamnyń pishini bar, Onysy, kóbine, bolys-bıler sekildenip tamaǵyn zildi qylyp qyryp qaqyrynyp qoqyraıyńqyrap otyrýynan seziledi.

Uzyn aqqan Tobyl ózenin jaǵalap otyryp, tús kezinde Sáken baıdyń aýylyna keldik. Tóbelegen aǵash úıler kóringende:

— İrgesi buzylmaı turǵan aýyldyń biri osy, mal men basy qatar ósip-aq tur, — dedi Toqan.

1924

---