Qazaqtyń aty orystyń atynan ozsa, balýanyn balýany jyqsa, sheshenin shesheni sózden toqtatsa, mardamsyp bar qazaq súısinip qalady. Qazaq jeńilse, orys ta dardıady. Noǵaı men qazaq, sart pen noǵaı egessin, olar da solaı. Bul ár jurttyń qanyna bitken ózimshildik, turǵan jerin, ósken elin, óz tuqymyn basqadan artyq bolsa eken degen qurǵaq tilek, qurǵaq sezim eń tómengi dárejedegi nadan adamda da bar. Bul qasıetti sezim emes; jerin, úıirin saǵyný, jerine tartý haıýanda da bar. Úırengen tamaq, jegen jerin jaqsy kórý – tabıǵattyń eriksiz kanony. Ult súıýdiń eń tómengi dárejesi osy.

Aqyly, sezimi ustarǵan qazirgi mádenıettiń tórinde júrgen adam balasyn alsaq, ár ult óziniń óskenin, óziniń kórkeıgenin, jetilgenin, óziniń qojalyǵyn kóksep, janyn salyp, qanyn sýdaı aǵyzyp, dúnıe-múlkin ortaǵa salyp, alysyp jatyr. Buǵan qaraǵanda adam balasynyń óz mesheldiligi mádenıet órlegen saıyn kúsheıip keledi. «Ózińe tilegendi bireýge de tile», «adam balasyn baýyr tut» degen kórkem tilek dalada qalyp, turmys kúresi, qanisherlik maıdandap tur. Ulty úshin qurban bolýǵa shydaǵandyq – ultshyldyqtyń osy kúnde eń berik erejesi.

Zorlyq, qıanat, qanisherlik joǵalyp, bir zamanda adam balasy birin biri mańdaıǵa shertpeıtin, jer júzine ujmaq ornaıtyn shaq bola ma? Joq pa? Belgisiz bolsa, alys. Ózi kókseý – tátti qıal; zaman kóksetetin emes. Endigi maqsat – aıaq astynda qalmaı, tyrbanyp tyrna-qatar retke kirý, dúnıejúzinen joǵalyp ketpes qamyn qylý.

Ultyn shyn súıip, aıanbaı qyzmet qylǵan azamaty kóp jurt kúshti, ónerli, bilimdi jurt bolyp, kúreste teń túsip, basqalarǵa ózin eletip otyr. Ulty úshin qurmet qylmaı, bas qamyn oılap júrgen azamattardyń eli artta qalyp otyr. Ultshyl jurttar, áne, Germanıa, Iaponıa, Anglıa, Túrkıalar, olardyń balasy jasynan «ultym» dep ósedi. Eseıgen soń bar bilimin, kúshin óz jurtynyń kúsheıýine jumsaıdy. Olardyń ár adamy – memlekettiń keregi, qyzmetkeri.

Kórshimiz orysty alaıyq. Bulardyń qara halqy nadan boldy. Oqyǵany ult qamyn oılaǵan joq, qyzyqqa, shenge, dárejege salynyp, bas paıdasynan ózgeni eskergen joq. Sheneýnigi ózi qoja, ózi tóre bolyp, qara halyqty mensinbedi, jan esebinde kórmedi. Keshegi oıazdar, jandaraldar, general-gýbernatorlar óz aldyna kishkene patsha edi. Olardyń aq degeni – alǵys, qara degeni – qarǵys boldy, asýǵa, atýǵa ámiri júrdi. Qara halqy men oqyǵanynyń arasynda jaqyndyq bolmady, birin biri jek kórdi. Aqsúıek, dvorándar qara halyqpen súıkesýdi boıyna qorlyq, namys kórdi. Ekinshi jaǵynan arys – patshasyn qudaıdan jaman áspettep, kókke kóterdi. Imendi, qoryqty, patshadan kúshti ámir ıesi bar dep oılaǵan joq. Patshany shyrǵalaǵan óńkeı aqsúıek, sheneýnikter patshany qara halyqtan alystatpasa, jaqyndatýǵa sebepshi bolǵan joq. Qara halyq qorlyqta, qysymshyldyqta júrip jatty…

Qorlyqqa kónip, tepkige shydap júrgen orystyń qara mujyǵy únsiz, tilsiz, kónbis nadan emes. Qyljyr, ózimshil, zor kókirek nadan edi. Patshanyń pármanyna, aqsúıektiń tizesine amalsyz kónip, keketip-muqatyp, syrttan qorjıyp júrýshi edi. Mujyqtyń mundaı bolǵan sebebi – orystyń joǵarǵy tabynan shyqqan talaı ataqty, bilimdi jazýshylary mujyqty madaqtap, kitaptar jazyp, kóterip, ózimshil qylyp, táńirsitip jiberip edi. Mine, osy halda júrgen orystyń bir táńirisi Nıkolaı joq bolyp edi – ne boldy?
Táńirsingen, ózin-ózi zor tutqan qoja bolyp, memlekettiń astyn ústine keltirdi. Neshe túrli bassyzdyq qylyp, Rossıanyń kúl-talqanyn shyǵardy.

Joǵarǵy aıtylǵannan shyǵatyn qorytyndy mynaý: orystyń aqsúıegi, oqyǵany ult qamyn oılap, halyqqa jany ashyp, qyzmet qylǵan joq: «dáreje» qýyp ketti. Táńirisingen qara halyq júgensiz nadan bolyp qaldy. Qysqasy, orys ultshyl jurt emestigin, taptan tapqa, partıadan partıaǵa bólingen berekesizdigin kórsetti. Munan bylaı mańdaıyna tas tıip baryp túzelmese, bu qalypta úlgi alarlyq, elikterlik esh nársesi qalǵan joq.

Endi qazaqqa keleıin. Biz jurt bolýdy jańa oılanyp, jańa qamdandyq, qazaq ári aqsúıek, qarasúıekke, oqyǵan, oqymaǵanǵa bólinip, arasyna jik túsken joq. Biraq jýan ata, jińishke ata bolyp, jýannyń jińishkege kórsetetin zorlyǵy, qıanaty bar. Jaqsy tártip, ádil bılik ornasa, jýan men jińishkeniń aıyrmasy joǵalyp ketýi múmkin. Basshy túzý bolsa, basshydan bas tartyp, aýa jaıylatyn halyq az, qazan buzar, ar soqqan bireýler bolmasa. Qazaqty týra jolǵa bastaıtyny da, adastyratyny da – oqyǵany. Oqyǵanyn qazaq syılaıdy, sońynan eredi. Kádirleıdi. Senedi. Bilimdi, aqyldy, jaqsylyqty, úlgili, tártipti, aqıqatty, ádildikti, qyzmetti oqyǵandarynan kútedi. Oqyǵan – qara halyqtyń shyraǵy (ıdealy), buqarasy sonsha kádirlegenin oqyǵandar bilý kerek. Halyqqa qyzmet qyla bilmegen, úlgi, shyraq bolýǵa jaramaǵan oqyǵan halyqtyń yqylasyn qaıyrady, kóńilin shyǵarady. Halyqty ózinen alystatady, ósek arqalaıdy, paıdasy artyq tımeıdi.

Buqaranyń áspetteýine qaraı «bul ýaqytta» tórt aıaǵy birden túsip, ult úshin janyn salyp, siletsiz, taza qyzmet qylarlyq shyn «shyraq» tabyla berýi qıyn. Bul ýaqyt – qazaqtyń mádenıetke aıaq basatyn, sharýasy, turmysy, biligi ózgeretin, ǵasker bolatyn, jalpy ult isine jol ashatyn ýaqyt. Qazaqtyń ómirine kórmegen jańalyqtar kiretin ýaqyt – osy kúngi oqyǵan qyzmetkerler. Qazaqtyń eski qalpynan jańalyqqa kóshetin – «kóshpeli» zamannyń kisileri. Kóshpeli zamannyń qyzmetkerleriniń qashanda bolsyn kemshiligi kóp bolmaq. Árkim ártúrli pikir tutynyp, ártúrli joba usynyp, jańalyqty ornatýǵa jıhat qylmaq. Biraq bul býynnyń adamynyń tájirıbesi, tárbıesi jetilmegendikten istegen isinde ústirttik, tóselmegendik kóp shyǵyp, oılaǵan maqsatyna jete almaı, eski ómirdiń jaýyzdyǵymen alysýmen kúni ótedi. Bulardyń istep ketken isinen kelesi býyn tájirıbe alyp, tóselip, anyq qyzmet qylatyn, qyzmetiniń jemisin kóretin solar bolady. Bul júrgen býynnyń adamynda kemshilik bolatyn birneshe sebepterin aıtyp óteıin.

Adamnyń ómirdegi isi – alǵan tájirıbesiniń jemisi. Jannyń tárbıelenetin úsh túrli sypaty bar: aqyl, sezim, qaırat. Adam jaratylystan aqyldy bolyp, osy úsh sypaty birdeı tárbıelengen bolsa, ol kisi ári danyshpan bolady. Ol adam isinde baıypty, tabandy bolyp kóp qata jibermeıdi. Eger aqyly shamaly adamnyń úsh jan sypaty birdeı tárbıelengen bolsa, ol adam ózine ózi qanaǵatshyl, ómirine yrza, ortasha tyǵyndy kisi bolady. Bul kezdegi oqyǵandardyń alǵan tárbıesi qandaı? Úsh túrli jan sypaty birdeı jetilgen be? Sony aıtpaqpyn.

Qazirgi oqyǵandardyń tárbıe negizi qazaq ishinde salynǵan. Qara qazaqtyń balasyna beretin taǵylymy belgili. «Ótirik aıtpa, qıanat qylma, adal bol, aqjúrek bol, óziń úshin oqyma, men úshin de oqyma, ultyńa qyzmet qylyp, paıda tıgizý úshin oqy!» dep úıretken qazaq neken-saıaq shyǵar. «Shirkin, bálensheniń balasynyń qýy-aı! Kisi syrtynan satyp jiberetin», «kisige aqyńdy jibermeıtin bol, zakon bil, aqsha tap, darajaǵa ilin» degen maqsatpen oqytady. Aıtsa da, aıtpasa da, qazaqtyń bul oıy belgili. Osy tárbıemen óspegen bu júrgen oqyǵan da kem shyǵar; jasynan balanyń aqyly, sezimi qýlyq, sumdyqqa, bireýden artylýǵa, dárejequmarlyqqa úırenedi, bul – bir.

Orys shkóliniń tárbıesi de oqyǵandardy ultshyldyq, kishpeıildilik, taza júrekti qyzmetkerlikke artyq áser bermeıdi. Orys balalary ult degendi kóp eskermeıdi, kóbi ózimshil, maqtanshaq, tákappar keledi. Olarda jaqsy minez shamaly, al qyzmetke kirgeli kórgeni – Nıkolaıdyń jadaǵaı sheneýnikteri. Olardyń kóretin rahaty: jaqsy kıim, jaqsy tamaq, troıka arǵymaq, kataıtsa, sekektetken «madmazel» (áıel). Májilisi – araq, qarta, bıllıard, saltanat, aıbar: «Taqsyr-eke! Gospodın!», shulǵyǵan, shoqynǵan qara jurt, mini, bulardan alǵan tárbıeniń túri osy sıaqty, bul – eki.

Ultymyz bar ekenin, elimiz-jurtymyz bar ekenin, jurtymyz qatarǵa kirmeı, teńdik joq ekenin, Nıkolaıdyń qasqyrlary qazaqty iship-jep qurtyp bara jatqanyn sezgeli, «ultqa qurmet qylaıyq» degeli bes-alty-aq jyl boldy. Árıne, bul oıanýǵa 1905-inshi jylǵy tolqyn, taǵy ártúrli túrtkiler qamshy bolǵan shyǵar; kóbinese es kirgizip oıatýǵa, ultty tanytýǵa sebep bolǵan – «Qazaq» gazetasy. Onan buryn ult degendi kim bilgen: kóbimiz keshe ózgeris bolǵan kúni ultymyzdy taýyp aldyq. Sondyqtan oqyǵandardyń keıbireýleri jan-tánimen adal qyzmetin ultyna kórsete almaı, paıdasyn ne dárejesin saǵalap ketýi ǵajap emes, sebebi, «ultshyldyq», «adaldyq», «qyzmet» degen nárseler súıegine sińip ósken dáreje emes. Syrttan japsyrylǵan jamaý.

Oqyǵandardyń joldan taıyp ketýine sebep bolatyn – bar adamnyń tabıǵatyna bitken jergilikti minezder. Oryn, ataq, dáreje, muqtajdyqtyń joqtyǵy adamdy tastyryp, kóterip jiberedi. Bulardy kisiniń kisisi-aq kóteredi. «Qoı kórmegen qýalap óltiredi» degendeı, buryn qolyna bılik tıip kórmegen jurt bilikti jaqsylyqqa jumsaı almaı, jaman jaqqa jumsap, adyrańdap, «taǵdyryń qolymda» degen sıaqty pikirge túsip ketýi de múmkin, buny Nıkolaıdyń sheneýnikterin kóz aldyma elestetip aıtamyn.

Keıbir oqyǵandar da qara halyqtan boıyn aýlaqqa salǵysy kelip, qyzyqqa, saltanatqa salynǵysy keletin salqyndyq, irilik minezderdiń ushyǵy seziledi. Adam shaldýar nyqysynyń ánimen ketse, ózin-ózi tergeýge almasa, jaman minezinen tyıylyp, jaqsy jaǵyn tárbıe qylmasa, buzylyp ketýi op-ońaı. Menińshe, qara halyqtan jırengendik, irilik – ultyn súıýge, muqtajyn, syryn bilýge jıhat qylmaǵandyq dep bilemin. Bul minez Nıkolaıdyń sheneýnikterine eliktegen bolyp tabylady.

Orystyń bilimin alýǵa, ónerin bilýge, jaqsy jaǵyn jattaýǵa elikteý – durys ta, kápirligin, maqtanshaqtyǵyn, raqymsyz, qyzyqshyl, qaltashyl, antshyl «sýyq» sheneýniktigin elikteý, aqsúıek bolýǵa, saltanat túzeýge, turmysyn, júrisin, úı ishin jat túrge salyp, qazaqtan qashyrtýǵa elikteý – úlken min, kemshilik. Bu jaǵynan oqyǵandar aryna tóreletip, saq bolýy kerek. Osyndaı ádetti kúsheıtýge sebep bolatyn kúnshyǵys halqynyń tabıǵatynda taǵy bir minez bar. Ol: antqumar, zınnatqumar, áıelshildik, adymyn alystatpaıtyn usaqtyq, qaıratsyzdyq, jalqaýlyq. Kóńildegisi bolmasa, bizdiń tuqymdar tez tabany qaıtyp, qajyp qalady. Maqsatynyń jolyna qurban bolýǵa shydamaıdy. Bu da este bolsyn.

Aqtyǵynda aıtpaǵym: oqyǵandar ózin ózi tárbıe qylý kerek. Qara halyqtan jırenbeı, jaqyn júrip, syrlasyp, muń-muqtajymen tanys bolyp, ózi ultyn súıýge, halyqqa ózin súıgizýge jıhat qylýy kerek. Esterińizde bolsyn: qara halyqtyń mádenıetti bolýynan mádenıetti kisiniń qazaq bolýy qıyn, balasyna osy bastan ult rýhyn sińirip, qazaq ómirine jaqyndatyp tárbıeleý kerek. Orys tárbıesin alǵan bala ult qyzmetkeri bola almaıdy. Qazaqqa aıýdaı aqyrǵan sheneýnik tabylýy ońaı; erinbeı-jalyqpaı, baqyrmaı, shaqyrmaı is bitiretin, terisi qalyń, kónbis, tabandy qyzmetker tabylýy qıyn. Qazaqqa zor keýde aqsúıektiń, aqsha jegish jaltyraýyq sheneýniktiń, sulý sózdi, qurǵaq bektiń keregi joq; adal kúshimen ógizdeı órge súıreıtin jumysshy kerek. Sol jumysshy – oqyǵandar. Bekerge ketken saǵat, bosqa ótkizgen mınýt – ult isine zor shyǵyn.

Oqyǵandar! Bul ýaqyt jan tynyshtyq izdeıtin, qyzyq qýatyn ýaqyt emes, qyzmet qylatyn, eńbek sińiretin ýaqyt. Oılańyzdar: halyq biz úshin emes, biz halyq úshin týǵamyz, olaı bolsa, moıynymyzda halyqtyń zor boryshy, aýyr júgi jatyr.

Júsipbek Aımaýytov

«Abaı» jýrnaly. 2 qazan 1918 jyl

---