InfoHub Logo

Baıaǵyda ótken zamanda, han Jánibek tuúsynda Qojyr degen bir kedeı shal bolypty. Úsh balasy bolypty. Kúnderden kún ótedi, shalǵa kárilik jetedi. Kásip etýden qalady. Aqyrynda, shal balalaryn jınap alyp:

— Jasym keldi, kárilik jetti. Sender bolsańdar erjettińder. Mal taýyp, tamaq asyraıtyn menen ál ketti. Mal tabý, tamaq izdeý endi senderge jetti. Aı, balalar! Kásip etińder, mal tabyńdar. Meni asyrańdar. Káni, qaısyń qandaı kásippen meni asyraısyńdar, aıta berińder, — deıdi.

Sonda ári-beri oılanyp turyp, balalary mynany aıtady:

Úlkeni:

—     Durys aıttyń, eı, ata!

Egindi súıer kóńilim.

Munymda joq esh qata,

Eginmen ótsin ómirim.

Ortanshy:

—     Eginnen basqa taǵy da:

Kóńilimde qoı baqsam.

Maǵan bergen baǵy da —

Mal degende zar qaqsam.

Kenjesi:

—     Eı, ata, men aldasam,

Bolsa da, shyn arbasam.

Jurt isteıtin kásip kóp,

Aldaýdy men qalasam.

Shal balalarynyń bergen jaýaptaryna yrza bolady.

—      Olaı bolsa, Alla betterińnen jarylqasyn, tuńǵyshym, sen jer kásibin iste, egin sal. Ortanshym — qoı baq, malshy bol, kenjem — seniń qalaǵanyń aldaý bolsa, basqa kásipti kóptiń bári isteıdi, bul bir erekshe kásip eken. Seniń de Alla aldyńnan jarylqasyn. Aldar bol, —deıdi. Qol jaıyp, batasyn beredi.

Sodan úlken balasy eginshilikke túsedi, ortanshysy mal baǵýǵa kirisedi, kenjesi aldaý jolyna túsedi. Aldaýshynyń turaqty jeri bar ma? El kezip, jer sharlap, kete beredi.

***

Shaldyń kenje balasy qolyna taıaq ustap, belin belbeýmen qystap, kún-tún júrip, aılar-jyldar júrip, bir zańǵar taýǵa keledi. Nardaı shókken zańǵar taý aldyn bógeıdi. Taýdyń basy bulttan asqan eken. Basyna deıin jaltyr tas eken. Adamnyń aıaǵy basa almas, basyna shyǵa almas mundaı taý kezdeskenge Aldar qaıǵylanady.

—      Ebin taýyp, adamdy da, Allany da, jyn-shaıtandy da aldaýǵa ketip bara jatyrmyn. Sondaı taýdaı talapty arqalap kele jatqanda, bul taý maǵan buıym bola ma? Qalaı da bolsa, osy taýdyń basyna shyǵyp asamyn, — deıdi.

Qona jatyp, qystap, taýdyń tasyn qashap, saty jasaıdy. Óldim-taldym degende, dymym qurydy degende, kúnder de bir kún azar dep, taýdyń basyna shyǵady. Basyna shyǵady da, talyp, qulaıdy.

Bir ýaqyttarda esin jıyp, kózin ashsa — bir baıǵuz qus shoqıyp, jatqan kisini tas dep bilip, keýdesine minip otyr eken. Shap berip, ustaı alady. Aıaǵyna jip baılap, qolyna qondyryp alady.

Jarar deıdi kerekke,

Áýelgi baıǵuz olja ǵoı.

Jaramasa kerekke,

Jiberermin ńolda ǵoı, — dep júre beredi.

Júrip kele jatsa, taýdyń arǵy eteginde jumyrtqadan da aq bir úı otyr.

Tań-tamasha jaılary,

Oıly-qyrly saılary.

Tas bastaýly mańaıy,

Gúldenipti baýraıy.

Aldar tań-tamasha qalady, «ne de bolsa, osy úıge baraıyn», — dep taýdan túsedi. «Dostyń úıi me, dushpannyń úıi me, adamnyń úıi me, dıýdyń úıi me? Áýeli baıqaıyn», — dep, eptep kelip, úıdiń jabyǵynan syǵalaıdy. Syǵalasa:

Bir jigit pen bir áıel

Súıisedi jaqyndap.

Kúıisedi saqyldap,

Tekeshikteı baqyldap.

—      Qyzyq ta, toı da, kásip te munda eken, — dep Aldar oılanyp turyp-turyp, «aptyshaý» dep, qatty bir túshkiredi. Jigit pen kelinshek shoshyp ketedi. Jigit bir sekirip, tór aldyndaǵy turǵan sary sandyqqa kirip ketedi. Kelinshek shashbaýyndaǵy ashqyshpen sandyqty eki burap, kilttep qoıady. Aldekeń mán-jaıdy bile qoıady.

—      Assalaýmaǵalaıkým! — dep Aldakeń jylt etip, úıge kirip keledi.

«Qaıdan keldiń, peri?» degendeı, kelinshek qabaǵyn túıip, bir qarap, úndemesten otyra beredi.

Aldar ishinen:

—      Úndemeseń, úndeme, kelinshek, seniń de, sary sandyq, seniń de sazaıyńdy berermin, — dep kúlimdep, otyra beredi. Biraz otyrǵasyn kelinshek kúlimdep otyrǵan Aldarǵa bir qarap:

—      Nege kúlimdep otyrsyń? — deıdi.

—      Ana sabadaǵy qymyzdy kórip, kúlimdep otyrǵanym ǵoı, — deıdi Aldar.

—      Kórseń, ish, —deıdi kelinshek.

«İshtiń» habary kelgesin Aldakeń qaraı ma, qara sabanyń basyna minedi. Toıǵansha qymyz ishedi. Sabanyń qasynda týraýly turǵan, pisirýli sary qazyny da birge attandyrady. Qazy men qymyzǵa toıyp alyp, tór aldyna baryp, jantaıa ketedi.

Aldardyń kúlimdeýinen qorqyp, birdeńeni bilip qoıdy ma? — dep qıpaq qaǵyp otyrǵan kelinshek jibek kilemniń ústine sulaǵan Aldarǵa eshteńe aıta almaıdy.

Aldekeń qazyny jegenge, qymyzdy ishkenge, tórge aýnaǵanǵa mise tutpaı, kelinshekpen qaljyńdasýǵa kirisedi. Qaljyńdasyp otyryp, bul bir sasyq baıdyń úıi ekenin, baıdyń balasy joq ekenin, kelinshek qyryq birinshi qatyny ekenin bilip alady. Sandyqta jatqan jigittiń kelinshek shańyraǵyna minip kelgen «enshi» ekenin de sezedi.

Sıyrlaryn ók-ók dep,

Túıelerin shók-shók dep,

Jylqylaryn quraýlap,

Eshki men qoıdy quraılap.

Keshke taman baı keledi, keledi de, tórde jatqan Aldardy kórip:

— Torǵaıyn qushaqtap, tórimde jatqan bul qaı Qudaıyń! — dep aqyrady.

— Ol — men Qudaıyń! — deıdi Aldar.

— Men Qudaıyń qaı Qudaı?

— Men Qudaıyń — bálger Qudaı. Mynaýym —kóripkel, bilipkel baıǵuz Qudaı.

Baıdyń ómir boıy tilegeni bir bala eken. Bala taptyram dep, almaǵan qatyny, qaratpaǵan baqsysy joq eken. «Balgermin» degenge raıdan qaıtyp qalady. «Qudaı shıpa berse...» degen oıyna keledi.

— Kim bolsań da, bir qý bolarsyń, — deıdi de, ala kózimen bir qarap, qazan jaqqa baryp, ornyna otyra ketedi.

As iship, biraz otyrǵannan keıin baı mán-jaıyn aıtady:

— Tórt túligim saı baı edim, mal degeniń esepsiz bolyp edi. Biraq sonyń bári bir balaǵa turmady. Alladan bala tilep, qyryq qatyn aldym. Qyrqynan da paıda bolmady. Aqyrynda, mal-múlkimdi tógip, osy qatyndy aldym. Biraq odan da eshteńe bolmaı otyr. Jasym da kelip qaldy. Sonda da Alladan úmitim bar. Balgermin deısiń. Baıǵuzym kóripkel deısiń. Kóripkeliń ne aıtar eken? Balyńdy asha kór, janym, — deıdi.

— Jaraıdy, — dep Aldar bal ashýǵa, baqsy bolyp, oınaýǵa kirisedi. Jynyn shaqyryp, «aq sóıle» dep, qusyna aqyryp, sarnaıdy.

—Mynaý naǵyz balger eken, — dep baı qýana túsedi.

Aldar sarnap júrip, baıaǵy sary sandyqty aınaldyra beredi.

— Iapyrym-aı, baıym qalaı-dy?

Qıyn eken bul ózi.

Kórip edim talaıdy, — dep, sandyqty urady, qulaǵyn salyp tyńdaıdy, shertip qaraıdy.

— E, baıym, is jaman eken,—deı beredi. Aqyrynda, ashqan balyn aıtady:

— Sary sandyq ishinde

Qara pále jatypty.

Jibek kórpe ústinde

Qyzyq iske batypty...

Qylmaıdy eken qareket,

İshedi eken, jeıdi eken.

Arǵy zatyn surasań,

Eki aıaqty dıý deıdi eken.

Osy qara pále áıelińe bala bitirmeıdi ekeń. Osy páleni kóshirmese, bolmaıdy eken, — deıdi.

Baı munysyna nana qoımaıdy. Aldap-sýlap, mal tapqysy kelip júrgen bir qý boldy ǵoı, sonda da:

Baqyr-maqyr berermin,

Kóp surasa, kónermin.

Kóshirse, kóshire qoısynshy», — dep ishinen oıdaıdy da:

— Jaraıdy, kóshire qoı, — deıdi.

— Muny kóshirý úshin ystyq sý kerek, —dep Aldar sý qaınattyrady. Baqsy oınap jatyr degenge «mundaıdyń talaıyn kórgenbiz», — dep mysqyl etip, kelinshek te syrttan úıge kirip turady.

Kelinshek tur kúlimdep,

Kúlim-kúlim jasaryp.

Jigit jatyr selkildep,

Qaıda barsyn qasha alyp.

Kelinshek tur qýanyp,

«Dıý» degen jóninen.

Jigit jatyr qýaryp,

«Quıý» degen jóninen.

Aldar úı ishin aınalyp júrip, kelinshektiń shashbaýyndaǵy kiltin kesip alady. Súıtedi de, bir baqyrash ystyń sýdy qolyna alyp, sary sandyqqa júgirip baryp, aýzyn ashyp:

— Kósh, peri, kósh! —dep ystyq sýdy jigittiń basyna quıa salady.

Atyp ketti bir adam,

Bir adymy on qadam.

Pále ketti úıinen

Asqan sulý jigit bop,

Túsi ketti kelinniń

Kóńili muzdaı sýyq bop.

Sıqyry qursyn, masqara!

Óle almaıdy uıattan,

Bar ma lajy, joq shara

Ábden boldy dúzqara.

Sonymen basy kúıip, jigit ketti. İshi kúıip, kelinshek ketti. Júregi ushyp, talyp, baı jatyr. Kúlkisin jıa almaı, Aldar jatyr.

Birazdan keıin baı esin jıyp, ornynan turady.

— Myń rahmet, shyraǵym. Báleni úıimnen qýdyń. Áıtpese, ólgen ekenbiz. Endi Alladan úmitim kúsheıdi... ári sadaqa bolsyn, ári eńbegiń bolsyn. Aıý at deıtin atym bar. Sony al. Sonymen birge ol páleńniń qaıtyp kelmesin kim bilipti. Osy balger qusyńdy maǵan sat. Baǵasyn aıt, — deıdi.

— Ómirlik joldasym edi, munsyz kúıim qarań edi. Baıǵyzymdy satpaımyn, — dep, Aldar biraz shalqaıady. Baı jalynyp bolmaıdy. Aqyrynda:

— Siz úshin ǵana qusymnyń kózin qıamyn, — dep satpaq bolady.

—      Bir ótirigi joq, osy qusymdy men ıesinen qyryq jylqyǵa satyp alǵanymda ıesi eki kún ókingen. Men de ókinermin, elý jylqy berińiz, —deıdi.

—      Munyń kóp. Jylqynyń quny da az emes qoı. Amal joq, sol bergen jylqyńdy men de bereıin, — deıdi baı.

—      Joq, bolmaıdy. Ollahı tegin, qyryqńa bersem, ómirimde esimnen ketpeıdi, — dep Aldar kónbeıdi.

—      Ollahı, baǵasy, — dep baı kónbeıdi.

Eki ńý birin-biri tezdikpen jeńisken be? Azaıtyp aıtqanda, bir juma, kóbeıtip aıtqanda, bir jyl ekeýi saýdalasyp, alaqan urýmen bolady. Aqyrynda, Aldardyń qýlyǵy asyp, elý jylqy alyp, baıǵyzyn satyp:

Qańǵyp qaldy bul basym,

İs bolmasa qusyma.

Qosh aıtysyp jylaıyn,

Jylamaı, ne amal qylaıyn! — dep bir juma qusymen qoshtasqan bop, taǵy jatyp, qazy-qarta jep, qymyz iship, toıynyp alyp, jónine ketipti.

---