InfoHub Logo

Qyzyl qasqyr

1-kategorıa. Qazaqstan terıtorıasynan joıylyp ketýi de yqtımal. Sebebi aty ańyzǵa aınalǵan bul jyrtqyshty 40 jyldan beri ol mekendegen jerlerden (Tán-SHan men Altaı taýlary) kezdeskeni jaıynda anyq derekter joq. Qyzyl qasqyrdy Qazaqstandaǵy haıýanattar baǵynda qoldan ósirýdi qolǵa alyp, ony burynǵy mekendegen jerlerge qaıta jiberýdiń joldaryn qarastyrý kerek.

Tán-SHan qońyr aıýy

3-kategorıa. Tán-SHan taýy men Jońǵar Alataýynda mekendeıdi. Ol jerlerde tıisinshe 200 jáne 300-deı aıý tirshilik etedi. Bul ańǵa tıetin negizgi qaýip – adamnyń tikeleı aýlaýy jáne taýly aýdandardy ıgerý barysynda ony mekendeıtin jerlerinen yǵystyrý.

Jońǵar Alataýynda qoryq uıymdastyryp, al Almaty men Aqsý-Jabaǵyly qoryqtarynda aıýdy qorǵaýdy kúsheıtý kerek.

Orta azıa tas sýsary

3-kategorıa. Tán-SHan, Jońǵar Alataýy men Altaıda taraǵan. Qasaqylyq áserinen sany birtindep kemýde. Tas sýsardy qorǵaý úshin kópshilik halyq, ásirese ańshylar, arasynda keń kólemde úgit-nasıhat jumystaryn júrgizý kerek.

Orman sýsary

3-kategorıa. Qazaqstanda tek Jaıyq ózeniniń jaıylmalaryndaǵy ormandarda mekendeıdi. Sońǵy jyldary Soltústik Qazaqstannyń ormandarynda birneshe ret kezdeskeni belgili. Bul jerlerge ol Rossıanyń shekaralas aýdandarynan ótip kelgen. Sanyn shekteýdiń negizgi faktorlary – qasaqylyq jáne azyq qorynyń azaıýy. Kırsanov qoryqshasynda qorǵaýdy kúsheıtip, azyq qory az bolǵan jyddary sýsardy qys aılarynda ústeme qorektendirýdi uıymdastyrý kerek.

Evropa qara kúzeni

1-kategorıa. Ertede Jaıyq ózeniniń alqaby men Edildiń atyraýynda mekendegen. Básekesi amerıka sý kúzenin jersindirgennen keıin qara kúzen bul jerlerde kezdespeıtin boldy. Qazaqstanda onyń tolyq joıylyp ketýi de múmkin. Evropa qara kúzenin qolda ósirýdiń sharalaryn daıyndaýdy qolǵa alyp, ony burynǵy mekendegen ortasyna qaıta jiberip, sol jerlerdegi amerıka sý kúzenin josparly túrde aýlaý sharalaryn qarastyrýdyń mezgili jetken sıaqty.

Shubar kúzen

3-kategorıa. Qazaqstannyń shól jáne shóleıtti aýdandarynda keńtaraǵan, biraq barlyq jerlerde sany óte az. Keıbir qurǵaqshylyq jyldary sany kúrt ózgeriske ushyrap, múldem azaıyp ketedi. Shóldi aımaqta Betpaqdala, Balqash óńiri, Qyzylqum qoryqtaryn uıymdastyrý, sonymen qatar sırek kezdesetin janýarlardy qorǵaý úshin birneshe zoologıalyq qoryqshalar qurý kerek.

Itaıý

1-kategorıa. Óte sırek kezdesetin ań. Qazaqstanda Ońtústik Ústirttiń shaǵyn ǵana terıtorıasynda taralǵan. Ol jerde 15-20-daı ǵana ıtaıý mekendeýi múmkin. Bul jyrtqysh kezdesetin terıtorıalardy Ústirt qoryǵyna qosyp, ken izdeýshiler qataryndaǵy jumysshylar men shopandar arasynda ıtaıýdy qorǵaý jaıynda úgit-nasıhat jumystaryn júrgizý kerek.

Orta Azıa ózen qundyzy

1-kategorıa. Adamnyń tikeleı aralasýymen sany kemip, taralý aımaǵy tarylǵan. Tek İle Alataýynyń shyǵysyndaǵy keıbir jerlerde, Jońǵar Alataýy men İle ózeniniń alqabynda ǵana saqtalyp qalǵan túr. Sany únemi azaıýda. Sharyn ózeniniń tómengi aǵysy men Jońǵar Alataýyndaǵy Ósek ózeniniń baseınindegi sý qoımalarynda qoryqshalar uıymdastyrý qajet-aq bolyp otyr.

Qabylan

1-kategorıa. Buryn Qazaqstanda Ústirt pen Qyzylqumda mekendegen, búgin de bul jerlerde joıylyp ketýi de múmkin. Óıtkeni, 70-jyldardyń ortasynan bastap respýblıka sheńberinde bul jyrtqyshtyń kezdeskeni jaıynda anyq derekter joq. Negizgi sebep – qabylandy jáne onyń eń basty qoregi qaraquıryqtardy tikeleı aýlap, sandaryn azaıtý. Qolda ósirilgen jyrtqyshtardy tabıǵı ortaǵa qaıtadan jiberip, onyń sanyn qalpyna keltirý jumystaryn bastaý kerek.

Shaǵyl mysyǵy

3-kategorıa. Azdaǵan mysyqtar tek Ústirt pen Qyzylqumda ǵana mekendeıdi. Sanynyń kemýiniń negizgi sebebi – qalyń qarly qatal qysty jyldary azyq qorynyń azaıýy, oǵan qosa adamnyń tikeleı qyzmetteri áser etedi. Qyzylqum qoryǵyn uıymdastyryp, Soltústik Qyzylqumnyń birshama bóligin qoryqsha etip jarıalaý kerek.

Sabanshy

3-kategorıa. Kaspııden Altaıǵa deıingi shóldi alasa taýlarda keń taraǵan, biraq sırek kezdesetin túr. Sebepteri: qar kóp túsken jyldary azyq qorynyń azaıýy, qasaqylyq, qoıshylardyń ıtteriniń talap óltirýi, adamnyń sharýashylyq qyzmetine baılanysty olardyń taralý aımaǵynyń tarylýy. Saryarqa men Jońǵar Alataýynda qoryqtar uıymdastyrý kerek.

Qaraqal

1-kategorıa. Ústirtte taraǵan, ertede Qyzylqumda da mekendegen. Sanynyń azdylyǵy sonsha, túr joıylyp ketý jaǵdaıynda. Sebepteri – basqada  mysyqtarǵa áser etetin faktorlar. Ústirt qoryǵynyń terıtorıasyna qazirgi kezde qaraqal kezdesetin jerlerdi qosyp keńeıtý kerek. Ústirttiń basqa jerlerinde de arnaıy zoologıalyq qoryqshalar ashýdy qolǵa alǵan da jón.

Túrkistan sileýsini

3-kategorıa. Sileýsinniń sırek kezdesetin túrshesi. Qazaqstannyń tek ońtústik jáne ońtústik-shyǵysyndaǵy taýly ormandarda mekendeıdi. Sany onsha kóp emes. Onyń tómendeýiniń negizgi sebepteri – qasaqylyq jáne azyq qorynyń az bolýy. Jońǵar Alataýynda qoryq uıymdastyryp, bar qoryqshalarda sileýsindi qorǵaýdy kúsheıtý kerek.

Barys

1-kategorıa. Qazaqstandaǵy eń úlken jabaıy mysyq. Tán-SHan, Jońǵar Alataýy men Altaıdyń bıik taýlarynda mekendeıdi. Sany 200-den aspaıdy jáne jyldan jylǵa kemýde. Negizgi sebepteri – Qasaqylyq jáne taýtekeler men basqa jabaıy tuıaqtylardyń sanynyń kemýine baılanysty azyq qorynyń azaıýy. Jońǵar qoryǵyn quryp jáne taýdaǵy qoryqshalar men qoryqtarda ony qorǵaýdy kúsheıtý kerek.

Túrikmen qulany

1-kategorıa. Qulannyń bul túrshesi Ústirtte mekendegen, al XX ǵasyrdań 30-jyldary ol jerden joıylyp ketti. Qazaqstannyń basqa shóldi aýdandarynda basqa túrshesi – qazaqstan qulany mekendegen, biraq ol 30-jyldary birjola joıyldy. 1953 jyly Túrkmenstannan Aral teńizindegi Barsakelmes aralyna ákelingen qulandar kóbeıip, 1982 jyldan bastap İle ańǵaryna, Betpaqdala men Shyǵys Kaspıı óńirine jiberildi.

Toǵaı buǵysy

1-kategorıa. Joıylyp bara jatqan Orta azıalyq túrshe. Ertede Qazaqstanda Syrdarıa men İle ózenderiniń boıynda mekendegen, biraq 60-jyldardyń ortasynda tolyqtaı joıylǵan. 1981 jyly Tájikstannan birneshe buǵy ákelinip, olardy İle ózeniniń sol jaǵalaýynda ornalasqan Qarasheńgel ańshylyq sharýashylaǵyna jiberildi. Sany 200-ge jetip, odan ary qaraı ósýde. Bul buǵylardy Syrdarıa men İle ózeniniń boıynda tirshilik mekeni áli de bolsa saqtalǵan jerlerge jiberý kerek.

Qaraquıryq

3-kategorıa. Ertede shóldi aımaqta kóptep kezdesken, biraq qasaqylyqqa baılanysty onyń sany 200 myńnan (30-jyldary) 10 myńǵa (70-jyldary) deıin kemidi jáne kóp jerlerde ol kezdespeıtin boldy. Túrdi Qyzyl kitapqa tirkegen soń onyń sany turaqtalyp, jan-jaqty qorǵalatyn jerlerde óse bastady. Qazir Qazaqstanda 30-50 myńdaı qaraquıryq bar. Qorǵalatyn jańa terıtorıalar ashý kerek.

Ústirt arqary

3-kategorıa. Tek Ústirt pen Mańǵystaýda ǵana mekendeıdi. 70-jyldary sany 7-10 myńnan 1-4 myńǵa deıin kemidi, biraq Ústirt qoryǵyn jáne 2 qoryqsha (Aqtaý-Bozashy men Qaragıe-Qarakól) qurylǵannan soń sany ósip, 1991 jyly 5,5 myń basqa jetti. Bul túrsheniń shektelgen sanyn paıdalaný jóninde tájirıbeler júrgizý bastaldy. Ústirt qoryǵynyń terıtorıasyn keńeıtip, birneshe qoryqshalar uıymdastyrý kerek.

Altaı arqary

1-kategorıa. Tek Altaıda ǵana kezdesedi. Ol jerde shamamen 80-deı arqar mekendeıdi, ıaǵnı bul túrshe joıylyp ketý shegine jaqyn tur. Negizgi sebep – qasaqylyq jáne arqarlar tirshilik mekeninde pármendi túrde mal jaıý. Mal jaıýdy shektep, Kúrshim jotasynyń oń jaq betkeıinde Marqakól qoryǵynyń jeke bólimshesin ashý kerek.

Qyzylqum arqary

1-kategorıa. Qazaqstanda Qyzylqumda mekendeıdi, biraq ol jerde joıylyp ketýi de múmkin. Óıtkeni 70- jyldardan bastap birde-bir ret kezdespegen. Sebebi basqa da tuıaqtylarǵa áser etetin faktorlar – qasaqylyq jáne úı maldaryn kóptep joıý. Bul túrsheni pıtomnıkterde qoldan ósirýdi bastaý jáne alynǵan tólderdi qorǵalatyn terıtorıalarǵa jiberý mezgili jetken sıaqty. Olardy qorǵaý úshin Qyzylqum qoryǵy men birneshe qoryqshalar uıymdastyrý kerek.

Qazaqstan arqary

1-kategorıa. Ortalyq Qazaqstannyń alasa qyrat jotalarynda mekendeıdi. 60-jyldary sany men taralý aımaǵy qasaqylyq pen tirshilik etýge jaramdy mekenderdiń tarylýyna baılanysty qysqardy. 90-jyldardyń ortasyna qaraı onyń sany 12 myńǵa deıin ósip, bul túrsheni belgili bir qorǵalatyn jerlerde olardyń shektelgen sanyn paıdalaný jóninde tájirıbelik jumystar bastaldy. Qoryqshalarda arqarlardy qorǵaýdy kúsheıtip, dalalyq qoryqtar quryp, olardy Ulytaýǵa qaıtadan jersinderý kerek.

Tán-SHan arqary

2-kategorıa. Tán-SHan men Jońǵar Alataýynda taraǵan. Bul túrsheniń sany shapshań tómendep, qazir onyń sany 1,5 myńnan aspaıdy. Sebep-eri – basqa  arqarlarǵa áser etetin faktorlar. Aqsý-Jabaǵyly qoryǵyna jaqyn jatqan arqardyń qystaıtyn jerlerin qosý, kórshiles Qarataý jotasynda bul qoryqtyń bólimshesin ashyp, Jońǵar Alataýynda qoryq qurýdy jedeldetý kerek.

Qarataý arqary

1-kategorıa. Tek Qazaqstanda Qarataýda ǵana mekendeıtin bul arqar qazirgi kezde tolyq joıylý sheginde, bar-joǵy 100-150-deı basy saqtalǵan. Osyndaı ózine tán ereksheligi bar janýardy saqtap qalý úshin jedeldetip Qarataý qoryǵyn jáne osy jotanyń soltústik-batys shetinde qoryqshalar uıymdastyrý kerek.

 

1-kategorıa – joıylyp bara jatqan;
2-kategorıa – sany jyldan-jylǵa kúrt azaıyp bara jatqan;
3-kategorıa – sırek kezdesetin;
4-kategorıa – ǵylymı turǵydan tolyq zerttelmegen;
5-kategorıa – qalpyna keltirilgen túrler.

 

Oqýǵa keńes beremiz:

Janýarlar nege uzaq qysqy uıqyǵa ketedi?

Búginge deıin belgisiz bolyp kelgen 15 janýar

Álemdegi eń qatty tisteıtin (shaǵatyn) tirshilik ıeleri

Erekshe tústegi janýarlar

Janýarlar qalaı kóredi?

Eń kishkentaı men eń úlkender

Janýarlarda ıntellekt bar ma?

Pilder

Qorqaýlar

Komodo keseli

Delfınder

Totyqus

---