InfoHub Logo

Dene jattyǵýlary – emdik gımnastıkanyń basty kuraly. Adam ómirinde mańyzdy ról atqaratyn bulshyq etterdiń qyzmeti osyǵan negizdelgen. Organızm birtutas dúnıe ekenin barlyǵymyz bilemiz, ishki aǵzalar men syrtqy  bulshyq etter tyǵyz baılanysta bolsa, joǵarǵy júıke júıesi bárin qadaǵalap otyrady. Sondyqtan qımyl-qozǵalystyń tapshylyǵy (gıpodınamıa) ártúrli aýrýdyń paıda bolýyna ákeledi.

Qazirgi ǵylymı-tehnıka jetistigi adamdardy aýyr jumystan, qarapaıym úı tirshiligindegi qımyl-qozǵalystan (shóp shabý, otyn jarý, kir jýý t.b.) qol úzdirip otyr. Óndiristi avtomattandyrýdyń jáne sharýashylyqty mehanıkalandyrýdyń keńinen oryn alýy adamdardyń oı eńbeginiń artýyna, dene eńbeginiń kemýine dýshar etti. Kúndelikti ómirde transporttyń kóbeıýi, lıftiniń paıda bolýy jáne teledıdar aldynda uzaq ýakyt qozǵalyssyz otyrý da organızmge zıandy áser etedi. Ol daǵdyǵa aınalyp ketkennen keıin tipti oǵan mán de berilmeıdi. Adamnyń az kımyldaýy – bulshyq etterdiń dármensiz qalýy, qan aınalysynyń nasharlaýy, ishki aǵzalardyń qyzmeti tómendep, zat almasýy buzyldy degen sóz. Qımyl-qozǵalystyń tapshylyǵynan júıke-tamyrǵa, júrekke aıtarlyqtaı kúsh túsedi. Máselen, kan aınalymy álsirep, júrek-tamyr aýrýlary baıqalady, býyndardyń qozǵalysy kemip, omyrtqalar arasyndaǵy shemirshek juqaryp, semip, osteohondroz jáne t.b. aýrýlarǵa shaldyǵýǵa májbúr etedi.

Qımyl-qozǵalys kemshiliginiń denege áser etpeıtin jeri joq. Az qozǵalystyń saldarynan joǵarǵy retteýshi ortalyq, ishki aǵzalar, shetkeri ornalasqan qan tamyrlary, súıek býyndary t.b. kóptegen ózgeriske ushyraıdy. Adamnyń jumysqa degen qabileti tómendep, ózin qorshaǵan ortaǵa beıimdelý qasıeti kemip, «tirshilik júıesi» áleýmettik jáne bıologıalyq qubylystarǵa tótep bere almaı kalady. Gıpodınamıa (qımyldyń kemdigi) eń aldymen mı qyrtysyn zaqymdaıdy. Onyń sebebi árbir qımyl-qozǵalystan bastap, óte kúrdeli gımnastıkalyq jattyǵýlarǵa deıin, barlyǵy tek joǵary retteýshi ortalyqtyń baqylaýymen ǵana oryndalady. Sondyqtan mı jáne bulshyq etter, býyndardyń qımyl-qozǵalysy bir-birimen tyǵyz baılanysta.

Ortalyq júıke júıesinen (mı qyrtysynan) túsken buıryq arqyly qatty, ekpindi qozǵaýǵa, ne aqyryn qımyldaýǵa bolady. Al qozǵalysqa túsken bulshyq et kerisinshe mıǵa qaraı júıke talshyqtary arqyly oryndalǵan jumystyń «qorytyndysyn» jibergendeı habar beredi.

Joǵarǵy júıke júıesi bir jaǵynan  bulshyq et, býyndardyń, ishki aǵzalardyń qyzmetin qadaǵalasa (qan aınalymy, ókpe, júrek, baýyr, ishki sekresıa bezderiniń jumystaryn), ekinshi jaǵynan, ózi osy múshelerdiń tolyq yqpalynda bolady.

Densaýlyqtyń, adamnyń eńbekke degen qabileti, qandaı jasta bolsa da, damylsyz soǵyp turǵan júrekke baılanysty. Barlyq qımyl-qozǵalys denede ótip jatqan myńdaǵan qubylystar tek júrektiń arqasy. Júrek  bulshyqeti retpen jıyrylyp-jazylyp, qandy qolqa tamyrǵa ıterip shyǵarady, ol ary qaraı taramdalyp, kishkene tamyrshalar arqyly búkil deneni «jýyp» shyǵady.

Sol arqyly denedegi árbir jasýsha, eń shetkeri ornalasqan júıeler, ottegi, sý, tuz t.b. qajetti zattarmen qamtamasyz etiledi. Sodan soń bulshyq et bosańsyǵan ýaqytta kerisinshe kóktamyr arkyly kómir qyshqylyna jáne taǵy basqa zattarǵa toly qan qaıtadan júrekke keledi.

Qımyldyń tapshylyǵy júrektiń osylaı óz retimen jumys isteýine kedergi keltiredi. Júrek bulshyq etteriniń jıyrylý kúshi kemip, denege taraıtyn qannyń mólsheri tómendep, qajetti qorektik zattarǵa tapshy bolyp qalady.

Qımyl-qozǵalysty az mólsherde ǵana qysqartqannyń ózi denede aıtarlyqtaı ózgeris týdyrady. Máselen, bulshyq ettiń solýy, júrektiń jıyrylý kúshiniń kemýi, ishki aǵzalar qyzmetiniń nasharlaýy t.b. sıaqty qubylystar baıqalady.

«Saqtaýǵa qajet bir asyl bolsa – aldymen júregińdi saqta, óıtkeni ómir bastaýy – sol  júrek» - degen ataqty ǵalym Ý. Garveı.

Qımyldyń tapshylyǵynan basqa da tolyp jatqan syrqattardy ańǵarýǵa bolady. Ol – qazirgi kezde jıi kezdesip júrgen ǵasyr aýrýy dep atalatyn osteohondroz. Bul omyrtqaaralyq shemirshektiń mújilip tozýy, juqarýy. Buǵan ne sebep? Áleýmettik turǵydan qaraǵanda, qazirgi adamdardyń turmys-tirshiliginde aıtarlyqtaı erekshelik baıqalady. Olardy sharshatatyn erte ǵasyrlardaǵy sıaqty qımyl-qozǵalysty arttyryp, kúshpen atqarylatyn dene eńbegi emes, oı eńbegi. Sonyń nátıjesinde denedegi eń kóp aýyrlyq arqa jáne jelke  bulshyq etterine túsedi. Únemi qozǵalmaı birqalypty siresip otyrǵannan atalǵan  bulshyq etter álsireıdi. Olar birte-birte óziniń serpindiliginen aıyrylady. Sóıtip qysyp ustap turǵan omyrtqalar negizgi kúshten aıyrylyp, bar salmaqty ózine alady. Odan ári adam esh áreket jasamaı, sol otyrǵan kalpyn ózgertpese, aýyrlyq omyrtqaaralyq shemirshekke túsedi. Sóıtip, olar birtindep ydyraı bastaıdy da, jyrtylady. Sol kezde omyrtqalar bir-birine tıip qajalyp, sonyń saldarynan omyrtqanyń qalypty qımyly ózgeriske túsedi. Keıde sol omyrtqa aralyq shemirshek syrtqa teýip shyǵyp ketedi (muny medısına tilinde «gryja» deıdi). Munyń ózi julynnan shyqqan júıke talshyqtaryn myjyp, qantamyrlaryn zaqymdap, adam zardap shegedi. Al omyrtqalardyń óz ornynan aýysyp ketýi keıde julynǵa tikeleı áser etedi. Julynnan shyqqan júıke talshyqtarynyń túbi janshylǵan soń, aınalasy birden isinip-qabynyp ketedi. Qan aınalymy toqtap, júıke-tamyrlar jaraqattana bastaıdy. Al osy «búlingen» jerde omyrtqalar óziniń serpindilik nemese amortızasıalyq qasıetin saqtaý úshin olardyń tireý mindetine kúsh túsedi. Sonyń saldarynan omyrtqalardyń jan-jaǵynan úshkir súıekter ósip shyǵady. Onyń ózin omyrtqalardyń qıyndyqqa kóndigýinen týǵan jaǵymdy kompensatorlyq (oryn toltyrý) qasıeti dep túsinýge bolady. Degenmen ol úshkir súıek (osteofıtter) omyrtqalardyń turaqtylyǵyn birshama qalyptastyrǵanmen, syrtqa tepken shemirshek sıaqty júıke talshyqtary men qantamyrlaryn yǵystyryp tastaıdy. Sodan baryp aýrýdyń ártúrli belgileri baıqalady.

Omyrtqa jotasynyń ishinde eń úlken salmaq moıyn jáne bel omyrtqalaryna túsedi.

Sonymen osteohondroz basqa belgisiz sebeptermen birge omyrtqa jotasyn qysyp ustap turǵan  bulshyq ettiń álsireýinen paıda bolady. Oǵan jumysty biryńǵaı otyryp isteý, sonyń saldarynan  bulshyq ettiń jetilmeýi, ıaǵnı qımyl-qozǵalystyń tapshylyǵy tikeleı yqpal jasaıdy. Al omyrtqaaralyq shemirshektiń, býyndar men sińir taramystardyń ózgerýi tek osy bulshyq etter álsirep, zaqymdanǵan soń baıqala bastaıdy.

Qımyl-qozǵalystyń tapshylyǵynan paıda bolatyn aýrýdyń biri – semizdik. Ol adam boıyndaǵy artyq salmaq. Arheologıalyq qazbalardyń kórsetýine qaraǵanda, semizdik adam organızmine tas zamannan beri tán qubylys. Sol erte zamanda-aq semizdikpen kúres júrgizilgen. Máselen, ejelgi Sparta elinde bozbalanyń salmaǵy belgili mólsherden asyp ketse, ony qaladan qýyp jibergen.

Qazirgi medısınanyń dáleldeýi boıynsha, semizdik densaýlyqty qurtady, ómirdi qysqartady. Statısıkaǵa júginsek, adamdardyń ortasha jasyn 7-10 jylǵa kemitedi eken. Salmaǵy óte joǵary adamdar , salmaǵy qalypty adamdarmen salystyrǵanda, 2 ese kóp óletini belgili. Semizdiktiń saldarynan adamdar qantty dıabet, baýyr, ót joldary, júrek-qantamyr aýrýlaryna jıi shaldyǵady. Ásirese semizdik qan qysymynyń joǵarylaýyna sebepshi.

Semizdikke qımyl-qozǵalystyń kemdigi ǵana sebepshi deý qate. Oǵan áser etetin jaıttar kóp. Ol adamnyń tamaqtaný mádenıetin bilmeýi, ıaǵnı biryńǵaı tamaqtyń túrlerin qoldanýdan da bolady. Máselen, óte maıly taǵamdardy, suıyq zattardy kóp qoldaný, sol sıaqty dárýmenderdiń jetispeýi, zat almasýdyń buzylýy, denede tuzdyń kóbeıip ketýi aıtarlyqtaı fızıologıalyq ózgerister týdyrady.

İshki sekresıa bezderi qyzmetiniń kenet tómendeýi de úlken áser etedi. Negizinde semizdikti syrtqy jáne ishki sebepterge baılanysty eki túrge bóledi. Syrtqy sebepterge meshkeılik, az qımyldaý, bala kezde táttige áýestený t.b., al ishki sebepterge ishki sekresıa bezderiniń buzylýy, zat almasýynyń buzylýy t.b. jatady.

Semizdik qandaı sebepten paıda bolsa da, ol densaýlyqqa óte zıan. Óıtkeni artyq salmaq júrek, ókpe, qan tamyrlary, asqazan, ishek-qaryn, býyndarǵa kúsh túsiredi. Sondyqtan semizdikke shaldyqqan adamdarda san alýan belgiler baıqalady. Olardyń aýyrmaıtyn jeri joq, soǵan oraı emdelmeıtin ádisteri de bolmaıdy. Áıtse de onyń bári retimen jasalǵan jattyǵýǵa jetpeıdi. Qımyl-qozǵalystyń tapshylyǵy balalar men jasóspirimder arasynda da baıqalady. Óskeleń organızmge syrtqy kúshtiń ártúrli jaǵymsyz áserinen omyrtqa jotasy, aıaq, taban qurylysy, pishini ózgerip ketedi. Olar ishten týa jáne júre paıda bolǵan dep bólinedi. Aýrýdyń júre paıda bolýy ýlanýǵa, jaralanýǵa, zat almasýdyń buzylýyna, denege juqpanyń enýine, sol sıaqty tulǵa, qańqa súıektiń qısaıýy gıpodınamıaǵa tikeleı baılanysty. Degenmen, bala denesiniń ózgerýine birden-bir sebep – ártúrli áserlerdiń birden kúsh kórsetýi.

Eń jıi kezdesetin kemtarlyq – omyrtqa jotasynyń qısaıýy. Ádette ol tabıǵı tórt fızıologıalyq ıinderden turady. Onyń ekeýi – moıyn men bel tustarynyń alǵa qaraı oıysýy (lordoz), qalǵan ekeýi – keýde men quıymshaq jotasynyń syrtqa tebýi (kıfoz).

Omyrtqa jotasy 7 moıyn, 12 arqa, 5 bel, 5 segizkóz, 5 quıymshaq omyrtqalarynan turady. Osylardyń ishinde qozǵalmaı bir-birimen tyǵyz baılanysyp kalǵan segizkóz ben quıymshaq, al qalǵandary kozǵalys ústinde.

Joǵaryda aıtylǵan oıys pen dóńestiń jáne omyrtqaaralyq shemirshektiń nátıjesinde omyrtqa jotasynyń tepe-teńdik jáne serpindilik qasıeti saqtalady.

Taban  bulshyq etteriniń jetilmeýinen balalarda qaztaban aýrýy jıi kezdesedi. Onyń da adamǵa tıgizer zıany aıtarlyqtaı.

Qoryta aıtqanda, gıpodınamıa saldarynan kóp aýrýlarǵa shaldyǵatynymyz belgili boldy. Oǵan yqpal jasaıtyn adamnyń ózi. Qımyl-kozǵalys tapshy bolsa, organızmde turyp qalǵan zıandy zattar da syrtqa shyqpaı jasýshalardy, jalpy adamdy tez qartaıtady.

Sondyqtan da emdik gımnastıkaǵa, dene tárbıesine, dene shynyqtyrýǵa, tabıǵat faktorlaryna júginýge týra keledi.

Tek uqypty oryndalǵan dene tárbıesi ǵana organızmdi kóptegen jaǵymsyz áserlerden saqtaıdy, keıbir aýrýdyń aldyn alady, al balalardy tikeleı emdep jazady.

Gúlbarshyn IKİMANOVA,

medısına ǵylymynyń doktory,

profesor

---