InfoHub Logo

Arǵyn dep ne sebepten atalǵany týraly orystyń jazýshylary ártúrli sóz aıtady. Sonyń ishinde qısyndysy «Túrik-orhonskıı nadpıs» degen eńbek. Arǵyn túriktiń qytaısha Hý-Hý, bizshe uıǵyr atanǵannan, qytaısha Gabý-ǵoı, bizshe qańly-arbaly atanǵan taıpasynan shyqqan baıergýn degen tabynanbyz. Berirek zamanda shejirede Arǵynnyń biletuǵyny Shyńǵyshannyń úlken balasy Joshy men kishi balasy Shaǵataıǵa el bólip bergende, solardyń qol astynda arǵynnýt dep atalady. Arǵynnýt degeni arǵyndar degeni. Osy shyńǵys taýy men Tarbaǵataıda júrgeni anyq.

Shyńǵyshannyń óz tusynda arǵyn aty nege atalmady degen sóz týraly orys jazýshylary ártúrli pikir aıtsa da aqyrynda arǵyn Shyńǵyshanǵa soǵyspaı qaraǵan shyǵar deıdi.

Meniń oıymsha, ol kezde arǵyndar naıman hanyna qarady. Sebebi: Arıstov sózinde buryn qara qytaıdyń alǵashqy hany Ámbahan tusynda Baıerǵun, ıaǵnı arǵyn aıtylady da, naıman joq. Arıstov aıtady — buryn Baıerǵún arǵynnan kúshti edi. Shyńǵys tusynda naıman kúshti bolyp, eki hanǵa qaran turdy. Kereıler óz aldyna bir hanǵa qarap tur edi deıdi.

Meniń oıymsha, bizdiń osy orta júzdegi arǵynnyń atasy Ábilǵazy hannyń shejiresinde aıtylatyn Oırat arǵyn aǵa degen kisiniń násili bolsa kerek. Onyń mánisi mynaý: Shyńǵyshannyń kenje balasy Tóle úlken han bolǵan kezde, oırat atanǵan elden Arǵyn degen kisini Qarasan degen jerge han qoıǵan. Ol musylmansha 440 jyly, oryssha 1262 jyly edi. On jyldan soń Arǵyn aǵa ólgen soń Tóleńiń balasy Móńke hannan Arǵyn aǵanyń ornyna óziniń inisi Hýlagýdy, ıaǵnı qazaqsha Áleýke handy jibergen. Bul arǵyn aǵa oırat taıpasynan deıtuǵyny — burynyraq maǵuldar uıǵyr, tatarlardy jeńip, qýǵanda jerin qımaı, otyryp qalǵandar qalmaq, oırat atanǵandyqtan. Bul arǵyn aǵa sondaǵy qalmaq atanyp qalǵan eldiń ishindegi — Baıergin ıakı Uluǵ Arǵyn atanǵan Arǵynnan bolsa kerek. Bul sózdi Ábilǵazy kitabynan sóz kóshirip alǵan orys jazýshylary baıqamaı ketken bolsa kerek dep oılaımyn.

Jer júzindegi ártúrli túrik násilderi elderinde júrgen arǵyn- arginýt atanǵandar arǵy Arǵyn halqyn bolsa, dál osy orta júz ishindegi arǵyndar osy Arǵyn aǵanyń násili bolar. Sebebi: Arǵyn aǵa degen aty da dál keledi. Bizdiń úlken atamyz Qunanbaı qajy marqum

— Arǵyn aǵa han bolǵan kisi eken-aý deýshi edi.

---