InfoHub Logo

Taqyryby: Balyqtar klasy (prezentasıasymen)
Sabaqtyń maqsaty: a) Biliktilik: Balyqtyń sýda tirshilik etýge beıimdilik belgilerin aıqyndaý. Balyqtar týraly bilimderin tereńdetý jáne keńeıtý.
á) Damytýshylyq: Balyqtar týraly túsinigin syzbalar boıynsha, shemirshekti balyqtarmen súıekti balyqtardy bir - birinen ajyrata bilýdi úıretý. Stýdentterdi ıntellektýaldyq, shyǵarmashylyq qabiletterin damytý.
b) Tárbıelik: Stýdentterdi adamgershilikke, tabıǵatty aıalap taza ustaýǵa, qamqorlyq qarym qatynasqa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Jańa sabaq
Sabaqtyń tıpi: Jańa oqý materıaldaryn ıgerý.
Sabaqtyń ádisi: Jeke – ózindik, oqýshy muǵalim
Sabaqtyń kórnekiligi: Mýltımedıa, kesteler, syzba nusqalar sýrette Sabaqtyń barysy:

İ. Uıymdastyrý kezeńi:
1. Oqýshylarmen sálemdesý
2. Sabaqqa qatysýyn tekserý
3. Zeıinderin sabaqqa aýdarý
4. Sabaqtyń taqyrybyn habarlaý

II. Úı tapsyrmasyn suraý
1. Mınoganyń tynys alýy qandaı? Arnaýly tútigi joq.
2. Lansetnıktiń qan aınalý júıesi? Qan aınalý sıstemasy qarapaıym, birneshe qan tamyrlarynan ǵana turady. Qany tússiz.
3. Hordalylar tıpine jatatyndar? Lansetnıkter, dóńgelek aýyzdylar, balyqtar, qos mekendiler, baýyrmen jorǵalaýshylar, qustar, sútqorektiler.
4. Mınoganyń jynys bezderi? Dara olardyń arnaýly tútikteri bolmaıdy.
5. Tómengi satydaǵy uıymdasqan hordalylar retinde bas súıeksizder tıp tarmaǵyna sıpattama ber?

İİİ. Jańa sabaq
A) Slaıdpen ekrannan sýrettik syzbalar kórsetiledi
Grýppaǵa suraqa: b) Balyqtar degende qandaı oı keledi? Ózderińiz biletin balyqtardy atańyzdar?
Balyqtar - hordalylar tıpine jatady, sýly ortada tirshilik etýge beıimdelgen tómengi satydaǵy omyrtqaly janýarlar. Qazirgi kezde dúnıe júziniń sý aıdyndarynda balyqtardyń 20 myńdaı túri mekendeıdi. Zoologıa ǵylymynyń balyqtardy zertteıtin salasy ıhtıologıa (grekshe «ıhtıs» – balyq, «logos» - ilim, ǵylym ) dep atalady. Burynǵy KSRO sýlarynda dúnıejúzilik balyqtardyń 1500, al Qazaqstan 180túri tirshilik etetini málim. Balyqtardyń dene turqy, túsi, qurylysy, fızıologıasy jaǵynan aıtarlyqtaı erekshelenedi. Olardyń pishinderi ár túrli: urshyq, jebe tárizdi, eki búıirinen nemese arqasynan baýyryna qaraı qysyńqy, jylan, taspa shar tárizdi, dóńgelek t. b bolady. Balyqtardyń denesi úsh bólikten (bas, keýde, quıryq) turady. Jelbezekpen tynys alady. Júregi 2kameraly, qan aınalý sheńberi - bireý, mıynyń qurylysy qarapaıym. Balyqtyń ıis sezý, sezim, estý, kórý,(óte tereń jáne jer asty sýlarynda tirshilik etetinderinde bolmaıdy) músheleri jaqsy jetilgen. Balyqtardyń kópshiligi syrttaı uryqtanyp, ýyldyryq shashý arqyly kóbeıedi. Sondaı aq ishteı uryqtanyp, tiri shabaq nemese uryqtanǵan ýyldyryq týatyn túrleri de bolady mys - akýlalar. Ýyldyryǵyn sýdaǵy ósimdikke, tasqa jabystyryp qoıatyndary, kómip tastaıtyndary da kezdesedi. Balyqtardyń adam úshin qajetti beloqqa baı taǵam kózi. Balyq maıy - balyq baýyrynan alynatyn suıyq maı. Móldir qyzyl - kúreń tústi, ózine tán ıisi suıyqtyq. Quramynda A jáne D vıtamınderi kóp bolǵandyqtan meshel, tynys alý, asqazan kóz aýrýlaryn emdeýge paıdaly. Balyqtardyń maıy taza kúıinde sábılerge ishkizedi keıde basqa dárilerdiń quramyna engizedi.

Balyqtar 2 klasqa bólinedi:
1. Shemirshekti balyqtar. Bul klasqa qazirgi kezde 750 - deı túr qamtylǵan. Olardyń qańqasy tek shemirshekten turady. Shemirshekti balyqtardyń kópshiligi teńizderde taralǵan. Olarǵa akýlalar, jupbalyqtar skattar, jáne tutasbastar jatady.
Atalyq mysyq akýlanyń ishki qurylysy
1. Aýyz
2. Tanaý tesigi
3. Kóz
4. Jelbezek jáne jelbezek sańylaýy
5. Kókbaýyr
6. Nesepaǵar
7. Tuqym kópirshigi
8. Qursaq júzbeqanattary
9. Júrek
10. Kókirek júzbeqanattary
11. Úsh qalaqty baýyr
12. Atalyq bezi
13. Qaryn
14. Toq ishek
15. Kloka tesigi
16. Anal júzbeqanaty
17. Quıryq júzbeqanaty

2. Súıekti balyqtar – Qazirgi kezde 20000 - nan astam túrleri bar. Dene pishinderi de túrlishe. Denesi bas, tulǵa jáne quıryq bólimderine bólingen. Súıekti balyqtardyń terisi jalpaq ári iri qabyrshaqtarmen qaptalǵan. Qabyrshaǵyndaǵy aǵash dińindegi jyldyq saqınalarǵa uqsas syzyqtar bar. Osy syzyqtarǵa qarap, balyqtyń jasyn ajyratýǵa bolady. Súıekti balyqtardyń qańqasynda súıekter óte kóp. Kásiptik máni bar balyqtardy kóbeıtý úshin, arnaıy balyq zaýyttarynda qoldan uryqtandyryp, shabaqtar shashady. Olarǵa: Shortan, Aqqaıran, Taban, Aqmarqa, Sazan jatady.

Balyqtardyń mańyzy
- Balyqtar baǵaly azyq - túlik kózi
- Balyqtardyń qabyrshaǵy jasandy injý daıyndaýǵa jumsalady
- Treska, akýla sıaqty balyqtardyń baýyrynan dári - dármek jasalynady
- akýlanyń júzbeqanatynan, bekire tuqymdas, balyqtardyń torsyldaǵynan baǵaly jelim qaınatylady.

Balyqtardyń túrleri:
Kaspıı teńizinde – Shoqyr, Kaspıı ıtbalyǵy, Qurtpa, İshti balyq, Bekire.
Aral teńizi – Kambala - súıekti balyq, Denesi eki búıirinen qysyńqy jalpaq arqa jáne anal júzbeqanattary denesiniń uzyna boıyna tutasyp ornalasqan. Denesiniń ústińgi jaǵy qaraqoshqyl daqty bolyp keledi, al denesiniń astyńǵy jaǵy aqshyl tústi bolady. Kópshilik túrleri teńiz túbinde bir búıirlep jatyp tirshilik etýge beıimdelgen. Kópshilik túri teńizdiń jaǵalaýǵa jaqyn jerlerine ýyldyryq shashady. Ýyldyryqtan shyqqan usaq shabaqtary jartylaı móldir tústi, torsyldaǵy bolady biraq óse kele olardyń bas súıegi sımmetrıaly qurlysyn joǵaltyp, kózi bir jaǵyna aýysady.
Balqash kólinde – Qyzyl qanat – Tuqy tuqymdasyna jatatyn symbatty balyqtardyń biri. Qyzylqanattyń aýzy joǵary qarap ornalasqan, óıtkeni ol sý betine túsetin nasekomdardy qorek etedi. Eti súıekti, qamys qoǵa jáne sý ósimdikteri qalyń ósken jerlerdiń mańynan kezdestirýge bolady.
Ózenderde jáne kishi kólderde - Jaıyn súıekti balyqtardyń biri, dene turqy 5m, salmaǵy 300kılogramǵa deıin jetedi. Basy jalpaq, ózendermen kólderdiń ıirimderinde tirshilik etedi. Ol jyrtqyshtyqpen tirshilik etedi, negizgi mekeni - tastardyń arasy, shuńqyr jerler men qýystar eski aǵash túbirleri, óte baıaý qozǵalady. Shortan – kól, ózen, toǵan sýlarynda jıi kezdesedi. Shortan óte qomaǵaı. Shortan edáýir salmaqty, iri balyq.

Hronologıalyq karta

İV. kezeń. Oı shıratý aıdary
1. Kg 14tonnadan asatyn
Kórgen adam qashatyn
Bilesiń be? Qandaı balyq qaraǵym
(Akýla)

2. 20000 - nan astam túri bar
Baıqap jemeseń tutylar
Qorqytatyn quty bar
Balyqtyń bir túri bar
(Súıekti balyqtar)
3.«S» árpinen bastalar
«Q» árpin qoısań aı atymen janasar
Bilesińder bul qaı balyq balalar
(Sazan)
4. Ybyraıdyń mysalynda kezdesedi
Aqqýmenen, shaıanmenen tildesedi
Kól ǵana onyń mekeni
Balyqtyń ol tóresi
(Shortan)
5. Dene turqy bóp-bólek
Terisi onyń bir bólek
Teńiz onyń turaǵy
Bir kózben únemi qarap turady
(Kambala)

V. kezeń Sabaqty bekitý
Berilgen shemirshekti balyqtar men súıekti balyqtarǵa tán belgilerdiń tusyndaǵy sandardy qoıý arqyly kesteni toltyryńdar.
Úıge tapsyrma: 1. Súıekti balyqtardyń ishki jáne syrtqy qurylysy
2. Qaz. kezdesetin balyqtardy zerttep kelý
Baǵalaý: