Ekologıalyq bilim - hımıa sabaqtarynda
Qazirgi álemde ekologıalyq problemalar óziniń qoǵamdyq máni jaǵynan aldyńǵy qatardaǵy máselelerdiń birine aınaldy. Adamnyń tabıǵatqa áseri myńdaǵan jyldar boıynda qalyptasqan tabıǵı júıelerdi ózgertý, sondaı - aq topyraqty, sý kózderin, aýany lastaý arqyly júzege asýda. Bul tabıǵatty kúrt tómendeýine ákelip soqty, kóp jaǵdaılarda orny tolmas zardaptar qaldyrdy. Ekologıalyq daǵdarys shyn mánindegi qaýipti tóndirip otyr. İs júzinde tez óris alyp bara jatqan daǵdarystyq jaǵdaılardy kez kelgen aımaqtardan kórýge bolady.
Elbasy N. Nazarbaevtyń 2030 - jylǵa deıingi strategıalyq damý baǵdarlamasyn - da qorshaǵan ortany lastaýǵa ekologıalyq qalypty jaǵdaıdy búldirýge jol bermeýge zor kóńil bólingendikten, oqýshylarǵa ekologıalyq bilim berip, tabıǵatty qorǵaýǵa tárbıeleý búgingi kúnniń kezek kúttirmeıtin ózekti máseleleriniń biri bolyp tabylady.
Ekologıa búkil adamzat balasynyń shalys basqan árbir is - áreketine keleshekte shek qoıatyn, onyń tynys - tirshiligine tikeleı atsalysatyn ǵylymnyń jańa salasy.
Bıosfera – aınalamyzdaǵy tabıǵattyń tirshilik etýshiler mekendeıtin bóligi. Ony bizdiń aınalamyzdaǵy aýadan, sýdan jáne topyraqtan bólip qaraýǵa kelmeıdi.
Qazirgi kezde bıosferany tabıǵattaǵy barlyq resýrstardyń jıyntyǵy esebinde túsinedi. Tabıǵat – bir - birimen tyǵyz baılanysta bolyp turatyn óte kúrdeli kompleksti qubylys. Al, adamzat qoǵamy sol tabıǵattyń bir bóligi, ol onymen únemi baılanysta bolǵan kúnde ǵana, tirshilik ete alady.
Adamnyń ómiri úshin eń basty qajettiń biri – aýa. Mysaly, adam tamaqsyz bes jetige shydasa, sýsyz bes kúnge, al aýasyz bes mınýtqa ǵana shydaı alady eken. Eger adam táýligine 4 - 5 kılogramdaı sý, tamaq ishetin bolsa, dem alǵanda 23 - 24 kılogrammdaı aýa jutady. Tamaq ishý, jumys isteý qımyldary toqtaǵanmen, adamda tynys alý prosesi esh ýaqytta toqtalmaıdy.
Búginde ekologıalyq júıege óń berip, tirshiliktiń tynysy bolyp kelgen jerdiń jasyl jamylǵysy da azaıyp keledi. Talaı ósimdikter men janýarlar jer ústinen ólip ketti, keıbireýlerine joıylý qaýpi tónýde, olar Qyzyl Kitapqa tirkeldi. Sondyqtan bolý kerek, qazir tabıǵı baılyqtardy tolyq paıdalaný arqyly tabıǵatty qorǵaý máselesi dúnıe júzi halyqtaryn alańdatyp otyrǵan iri ortaq máselege aınaldy.
Ekologıalyq saýatsyzdyqtyń nátıjesinde tabıǵat, onyń qorlary, jalpy qoǵam zor shyǵynǵa ushyraýda.
Bul tárbıeniń negizgi maqsaty – jas jetkinshekterdiń ekologıalyq kózqarasyn, sanasyn jáne tabıǵatqa úlken jaýapkershilik pen parasattylyq qarym - qatynasyn qalyptastyrý.
Hımıa páninen orta bilim berýdiń negizgi mindetterdiń biri – tabıǵatty aıalaı bilýge baýlý, hımıany jáne hımıa ónerkásibin órkendetýge baılanysty aýanyń, sýdyń jáne topyraqtyń lastanýyn boldyrmaý. Mıneraldy tyńaıtqyshtardyń, ósimdikterdi qorǵaıtyn zattardy paıdalanýdyń tıimdi jáne tıimsiz jaqtaryn bilý. Sońǵy kezge deıin hımıany kileń madaqtaıtyn syńarjaqtylyqty qoıyp, onyń tabıǵatqa, aǵzaǵa jáne adamnyń densaýlyǵyna tıgizetin áseri jóninde eki jaqty aqıqat pikir týdyrý.
Hımıa sabaqtaryndaǵy «Ottegi», «Aýa jáne onyń quramy», «Otyn jáne ony jaǵý tásilderi», «Sý», «Mıneraldy tyńaıtqyshtar», «Munaı óndirý» t. b. taqyryptaryn qarastyrǵanda jalpy bilimmen qosa, oqýshylardyń bir sát nazaryn ekologıalyq bilimge aýdaryp kelemin.
Ekologıalyq bilim berý balanyń tabıǵatqa súıispenshiligi men qamqorlyǵyn arttyryp, ıgergen bilimdi durys qoldana bilýge múmkindik týǵyzady.
Mysaly, 8 - synyptaǵy « Otteginiń qoldanylýy. Otteginiń tabıǵattaǵy aınalymy» degen taqyrypty qarastyrǵanda keıbir ekologıalyq esepteýlerdi oqýshylar nazaryna usynyp otyramyn. Aıtalyq, jylyna 7 mlrd t. otyn jaǵylady, oǵan 20 mlrd t. ottegi jumsalady. Bir áýe kemesi 8 saǵat ushqanda 50 - 70 t. ottegi jutady, munyń ornyn toltyrý úshin 25 - 50 myń ga. orman sonshama ýaqyt ottegin bólýi kerek. Eger ondaǵy ottekti 16 paıyzǵa deıin kemitse adamdar ony aıtarlyqtaı sezine bermeıdi. Al, onyń mólsherin odan ári tómendete bastaǵannan - aq onyń jetispeıtindigin aǵza seze bastaıdy da bas aınalyp, kóz qaraýytady. Máselen, aýadaǵy ottek 10 - 12 paıyzǵa deıin tómendegen jaǵdaıda aǵzada álsizdik bastalady, adam umytshaq keledi, oılaý qabileti tómendeıdi, al, ottek mólsheri 8 paıyz jáne odan da tómendegen jaǵdaıda adam esinen aırylyp, ólim qaýpi tónedi. Taǵy bir mysal. Jeńil mashına bir jarym myń shaqyrym júrgende bir adamnyń jyl boıy tynys alatyn ottegin tutynady. Ottegin tutynatyn óndiristiń jáne transporttyń kóbeıýi aýada onyń azaıý qaýpin týdyrady. Qazir ottegi bıogendik túzilýinen góri 10 - 16% kóp jumsalady
10 - synyptaǵy «Kómirtek qosylystary» taqyrybyn qarastyrǵanda, otyndy jaǵý jáne ózge óndiristik áreketterdiń nátıjesinde sońǵy 100 jyl ishinde aýaǵa 400 mlrd t. kómirtegi (İV) oksıdi baryp, onyń aýadaǵy qanyqpasy 18%- ke artqan. Jyl saıyn aýaǵa 200 mln. t. kómirtegi (İİ) oksıdi (ıis gazy) 50 mln. t. azot oksıdteri (ýly gazdar) barady. Ónerkásibi damyǵan elderde ár adamǵa shaǵyp eseptegende jyl saıyn atmosferaǵa 150 - 200 kg tozań, kúl jáne óndiristiń basqa qaldyqtary túsedi.
Kómir qyshqyl gazynyń aýadaǵy mólsheri 0, 02 - 0, 04%. Aýaǵa túsip jatqan kómir qyshqyl gazy mólsheriniń artyp ketýi qorshaǵan orta jaǵdaıyna keleńsiz jaıttarǵa dýshar etedi. Aıtalyq onyń aýadaǵy úlesi eki ese artsa, «Jylý effektisi» degen qubylysty týdyryp, jer betindegi temperatýra orta eseppen 4ºS - qa artady. Budan máńgi muzdar, muztaýlar erip, aýa raıynda eleýli ózgerister bolady. SO - kómirtegi (İİ) oksıdi, ıis gazy, janý ónimderiniń biri. Turmysta, ónerkásipte jáne transportta ár túrli otyndar shala janǵanda túziledi. Aýada 1% ıis gazy (SO) bolsa, adam qolma - qol, al onyń úlesi 0, 1%bolǵanda 30 - 60 mınýtta óledi.
Iis gazynyń aýada bolýy múmkin qanyqpasy (B. M. Q.) – 0, 002. Iis gazynyń fızıologıalyq áseri gemoglobındegi ottegin qýyp shyǵýyna baılanysty. Gemoglobın kómirtegi (İİ) oksıdin ottegine qaraǵanda 200 - 300 ese tez qosyp alyp, karboksıgemoglobın túzedi. Iis gazy júrek qolqa tamyrǵa, júıke júıesine áser etedi. Mamandardyń esebi boıynsha bir mashına bir saǵat ýaqyt ishinde aýaǵa 6 - 10 tekshe metrge deıin ýly gaz bólip shyǵaratyny anyqtalyp otyr.
Zaýyttar men jylý elektrstansalarynda kúkirti bar otyndy jaqqanda aýaǵa shyǵatyn gazdardyń zıandysy - kúkirtti gaz.
Ol kóp mólsherde sýlfıd kenin órteıtin metalýrgıalyq jáne hımıalyq zaýyttardan túziledi. Bul ýly gaz qanyqpasy 0, 3 mg/l. SO2 - de adam bir mınýtke ǵana shydaıdy. 0, 05 mg/l SO2 kózdiń silemeıli qabyqshasyn titirkendiredi jáne jóteltedi. Onyń ónerkásip aýasyndaǵy mólsheri 0, 01 mg/l - den aspaýy tıis.
Tozań - janý reaksıasynyń eń mol qaldyǵy – tútinniń quramyndaǵy maıda ulpasy. Óndiristen shyǵatyn tozańnyń quramynda ýly zattar: qorǵasyn, súrme, mys, marganes, synap, myshák, oksıdteri jáne t. b. qosylystar bolady. Qalalardyń ústindegi tútin men usaq tozań jaz aıynda kún sáýlesinen keletin jaryqtyń qunyn 20 jáne 50 prosentke deıin kemitedi. Sol sıaqty ol tiri aǵzalarǵa paıdaly últra - kúlgin sáýleni tutyp qalady.
10 - synyptaǵy «Azot qyshqylynyń óndirisi» taqyrybyn qarastyrǵanda, azot qyshqylyn óndiretin zaýyttyń murjasynan «túlki quıryq» dep atalatyn qyzǵylt sary tútin býdaqtap jatady. Bul azottyń ýly oksıdteri. Bir zaýyt táýligine 20 tonnaǵa jýyq oksıdter shyǵarady. Quramynda 3 - 6 mg/l azot (İİ) oksıdi bar aýamen 6 - 12 mın, 0, 1 mg/l azot (İİ) oksıdi bar aýamen 1 saǵat tynys alǵan adamnyń ómirine qaýip tónedi. Onymen ýlanǵan adamnyń basy aınalady, álsireıdi, óńi qashyp, qannyń qysymy tómendeıdi. Bul gazdyń óndiris aýasyndaǵy 0, 005 mg/l – den aspaýy kerek.
11 - synyptaǵy «Munaı jáne onyń ónimderi» taqyrybynda munaı óndiretin óndiris oryndarynyń zıandylyǵyna toqtalamyn. Jerdiń tómengi tereń qabattarynan óndiriletin munaıdy jáne ónimderin óndiriste adam balasy kúndelikti turmysta paıdalanǵanda kúkirt (İV) oksıdi, azot (İV) oksıdi, al tolyq janbaǵanda kómirtekti sýtegi túziledi. Olar gaz túrinde aýaǵa ótedi de, jańbyrmen jýylyp, jerge túsedi. Qyshqyl jańbyrdyń jıileýi ekologıalyq júıelerdi jáne qurylysty búldiredi. Qyshqyl jańbyr sýy topyraqty magnıı, kálsıdi jýyp, alúmını, marganes sıaqty metaldardy sińirip, olardyń ýly qanyqpasyn túzedi. Bunyń ózi ósimdikterdiń qalypty ósýine úlken kesirin tıgizip, aýa lastanýyna jol beredi. Mundaı tabıǵatta bólip jatqan ýly zattardy tazalaǵysh júıeler men súzgiler túrlerin paıdalanyp, toqtatýǵa bolady.
10 - synyptaǵy «Sý» taqyrybyn qarastyrǵanda «sý – tirshilik nári» desek te, sýdyń quramynda qaısybir hımıalyq element shekten asyp ketse ol adamnyń densaýlyǵyna zıandy ekendigine toqtalamyn.
Máselen, kadmıı qan aınalysyn buzsa, asbes isik aýrýlaryna alyp keledi, hrom búırekti qurtsa, synap ishek aýrýyn týdyrady. Holesterınmen qosylyp, qan tamyrlary men tamyrsha kózderin biteı bastaıdy.
Nátıjesinde adam skleroz, ınsýlt, ınfarkt aýrýlaryna shaldyǵady.
Kóptegen elderde sýdyń quramyndaǵy súlfat mólsheri 1 lıtrge shaqqanda
200 - 400 mıllıgramnan kelse, bizde bul kórsetkish orta eseppen 500 mıllıgramnan aınalady.
Kýba, CHSSR, Rýmynıa memleketteriniń standartyna qaraǵanda bizdegi stronsıı deńgeıi GOST boıynsha 7000 ese kóp. Sıanıd mólsheri GDR, AQSH, Kanada, Rýmynıa elderimen salystyrǵanda 2 - 10 ese artyq. Osynyń saldarynan elimizde búırektiń qalypty qyzmet etýi, búırekte tas baılaný sekildi aýrýlar jıi kezdesedi.
Qazirgi tańda dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń esepteýlerine qaraǵanda dert túrleriniń 80 % tikeleı sýdan bolap otyr. Bul problema ásirese Aral óńirinde aıryqsha mánge ıe bolýda.
Qazirgi kezde Syrdarıa ózeniniń sý basseıinderi pestısıdtermen, aýyr metaldarmen lastanýy aıtarlyqtaı alańdatýshylyq bildirýde.
Mys, qorǵasyn jáne myrysh sıaqty aýyr metaldar adam aǵzasynyń tkanderi men ómirlik mańyzdy organdarynda joǵary kýmýlátıvtik qasıetke ıe bolyp, sozylmaly ıntoksıkasıaǵa ushyratady, al, ol óz kezeginde onkologıalyq aýrýlarǵa, júrek, qan tamyrlarynyń anomalıasyna ákelip soqtyrady. Sondyqtan da sý quramyn aýyr metaldar ıonynan tazartý mańyzdy da, kúrdeli mindet bolyp tabylady.
Sýdyń ekologıalyq zardaptarynyń tıgizer syryna qanyq árbir adam aýyz sýǵa talap deńgeıin joǵary ustap, ony tazartyp ishýge yntaly bolýy kerek.
10 - synyptaǵy «Mıneraldy tyńaıtqyshtar óndirisi» taqyrybynda jer betindegi alty mıllıard adamdy asyraý úshin mıneraldy tyńaıtqyshty paıdalaný ekonomıkalyq jaǵynan ózin - ózi aqtaıdy, degenmende...
Mıneraldy tyńaıtqyshtardan ósimdikter 40 - 50% azotty, 20 - 25% fosfordy, 70 - 80% kalııdi ǵana paıdalanady. Al, qalǵan bóligi topyraqta qalyp, topyraq (erozıasyna) lastanýyna jol beriledi.
Azotty tyńaıtqyshtardan kóp berilgen jaǵdaıda 300 - 400 s/ga artyq berilý adamdardy ýlandyrý qaýpin týǵyzady.
Ásirese nıtrattardyń artyq mólsheri kókónis jáne baqshalyq ósimdikter úshin óte qaýipti keledi.
1991 - 1992 jyldary Tórekeldi Shormanov bastaǵan Almatynyń kardıologıa ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń qyzmetkeri J. Sısenalıev Qazaly qalasynyń eki myń turǵynynyń qanyn Túrikmen respýblıkasyna baryp, tekserýden ótkizgende, olardyń barlyǵynan da nıtrattar shyqqan. Sol ınstıtýttyń ǵylymı qyzmetkeri Haırýlla Bısenovtyń zertteýi ol nıtrattardyń adam táninen qaıtyp shyqpaı, qaıta eseleı kóbeıe beretindigin kórsetken. Onyń ústine búginge deıin nıtrattardy joıyp jiberetin dári jasalǵan joq.
Elbasy N. Nazarbaevtyń 2030 - jylǵa deıingi strategıalyq damý baǵdarlamasyn - da qorshaǵan ortany lastaýǵa ekologıalyq qalypty jaǵdaıdy búldirýge jol bermeýge zor kóńil bólingendikten, oqýshylarǵa ekologıalyq bilim berip, tabıǵatty qorǵaýǵa tárbıeleý búgingi kúnniń kezek kúttirmeıtin ózekti máseleleriniń biri bolyp tabylady.
Ekologıa búkil adamzat balasynyń shalys basqan árbir is - áreketine keleshekte shek qoıatyn, onyń tynys - tirshiligine tikeleı atsalysatyn ǵylymnyń jańa salasy.
Bıosfera – aınalamyzdaǵy tabıǵattyń tirshilik etýshiler mekendeıtin bóligi. Ony bizdiń aınalamyzdaǵy aýadan, sýdan jáne topyraqtan bólip qaraýǵa kelmeıdi.
Qazirgi kezde bıosferany tabıǵattaǵy barlyq resýrstardyń jıyntyǵy esebinde túsinedi. Tabıǵat – bir - birimen tyǵyz baılanysta bolyp turatyn óte kúrdeli kompleksti qubylys. Al, adamzat qoǵamy sol tabıǵattyń bir bóligi, ol onymen únemi baılanysta bolǵan kúnde ǵana, tirshilik ete alady.
Adamnyń ómiri úshin eń basty qajettiń biri – aýa. Mysaly, adam tamaqsyz bes jetige shydasa, sýsyz bes kúnge, al aýasyz bes mınýtqa ǵana shydaı alady eken. Eger adam táýligine 4 - 5 kılogramdaı sý, tamaq ishetin bolsa, dem alǵanda 23 - 24 kılogrammdaı aýa jutady. Tamaq ishý, jumys isteý qımyldary toqtaǵanmen, adamda tynys alý prosesi esh ýaqytta toqtalmaıdy.
Búginde ekologıalyq júıege óń berip, tirshiliktiń tynysy bolyp kelgen jerdiń jasyl jamylǵysy da azaıyp keledi. Talaı ósimdikter men janýarlar jer ústinen ólip ketti, keıbireýlerine joıylý qaýpi tónýde, olar Qyzyl Kitapqa tirkeldi. Sondyqtan bolý kerek, qazir tabıǵı baılyqtardy tolyq paıdalaný arqyly tabıǵatty qorǵaý máselesi dúnıe júzi halyqtaryn alańdatyp otyrǵan iri ortaq máselege aınaldy.
Ekologıalyq saýatsyzdyqtyń nátıjesinde tabıǵat, onyń qorlary, jalpy qoǵam zor shyǵynǵa ushyraýda.
Bul tárbıeniń negizgi maqsaty – jas jetkinshekterdiń ekologıalyq kózqarasyn, sanasyn jáne tabıǵatqa úlken jaýapkershilik pen parasattylyq qarym - qatynasyn qalyptastyrý.
Hımıa páninen orta bilim berýdiń negizgi mindetterdiń biri – tabıǵatty aıalaı bilýge baýlý, hımıany jáne hımıa ónerkásibin órkendetýge baılanysty aýanyń, sýdyń jáne topyraqtyń lastanýyn boldyrmaý. Mıneraldy tyńaıtqyshtardyń, ósimdikterdi qorǵaıtyn zattardy paıdalanýdyń tıimdi jáne tıimsiz jaqtaryn bilý. Sońǵy kezge deıin hımıany kileń madaqtaıtyn syńarjaqtylyqty qoıyp, onyń tabıǵatqa, aǵzaǵa jáne adamnyń densaýlyǵyna tıgizetin áseri jóninde eki jaqty aqıqat pikir týdyrý.
Hımıa sabaqtaryndaǵy «Ottegi», «Aýa jáne onyń quramy», «Otyn jáne ony jaǵý tásilderi», «Sý», «Mıneraldy tyńaıtqyshtar», «Munaı óndirý» t. b. taqyryptaryn qarastyrǵanda jalpy bilimmen qosa, oqýshylardyń bir sát nazaryn ekologıalyq bilimge aýdaryp kelemin.
Ekologıalyq bilim berý balanyń tabıǵatqa súıispenshiligi men qamqorlyǵyn arttyryp, ıgergen bilimdi durys qoldana bilýge múmkindik týǵyzady.
Mysaly, 8 - synyptaǵy « Otteginiń qoldanylýy. Otteginiń tabıǵattaǵy aınalymy» degen taqyrypty qarastyrǵanda keıbir ekologıalyq esepteýlerdi oqýshylar nazaryna usynyp otyramyn. Aıtalyq, jylyna 7 mlrd t. otyn jaǵylady, oǵan 20 mlrd t. ottegi jumsalady. Bir áýe kemesi 8 saǵat ushqanda 50 - 70 t. ottegi jutady, munyń ornyn toltyrý úshin 25 - 50 myń ga. orman sonshama ýaqyt ottegin bólýi kerek. Eger ondaǵy ottekti 16 paıyzǵa deıin kemitse adamdar ony aıtarlyqtaı sezine bermeıdi. Al, onyń mólsherin odan ári tómendete bastaǵannan - aq onyń jetispeıtindigin aǵza seze bastaıdy da bas aınalyp, kóz qaraýytady. Máselen, aýadaǵy ottek 10 - 12 paıyzǵa deıin tómendegen jaǵdaıda aǵzada álsizdik bastalady, adam umytshaq keledi, oılaý qabileti tómendeıdi, al, ottek mólsheri 8 paıyz jáne odan da tómendegen jaǵdaıda adam esinen aırylyp, ólim qaýpi tónedi. Taǵy bir mysal. Jeńil mashına bir jarym myń shaqyrym júrgende bir adamnyń jyl boıy tynys alatyn ottegin tutynady. Ottegin tutynatyn óndiristiń jáne transporttyń kóbeıýi aýada onyń azaıý qaýpin týdyrady. Qazir ottegi bıogendik túzilýinen góri 10 - 16% kóp jumsalady
10 - synyptaǵy «Kómirtek qosylystary» taqyrybyn qarastyrǵanda, otyndy jaǵý jáne ózge óndiristik áreketterdiń nátıjesinde sońǵy 100 jyl ishinde aýaǵa 400 mlrd t. kómirtegi (İV) oksıdi baryp, onyń aýadaǵy qanyqpasy 18%- ke artqan. Jyl saıyn aýaǵa 200 mln. t. kómirtegi (İİ) oksıdi (ıis gazy) 50 mln. t. azot oksıdteri (ýly gazdar) barady. Ónerkásibi damyǵan elderde ár adamǵa shaǵyp eseptegende jyl saıyn atmosferaǵa 150 - 200 kg tozań, kúl jáne óndiristiń basqa qaldyqtary túsedi.
Kómir qyshqyl gazynyń aýadaǵy mólsheri 0, 02 - 0, 04%. Aýaǵa túsip jatqan kómir qyshqyl gazy mólsheriniń artyp ketýi qorshaǵan orta jaǵdaıyna keleńsiz jaıttarǵa dýshar etedi. Aıtalyq onyń aýadaǵy úlesi eki ese artsa, «Jylý effektisi» degen qubylysty týdyryp, jer betindegi temperatýra orta eseppen 4ºS - qa artady. Budan máńgi muzdar, muztaýlar erip, aýa raıynda eleýli ózgerister bolady. SO - kómirtegi (İİ) oksıdi, ıis gazy, janý ónimderiniń biri. Turmysta, ónerkásipte jáne transportta ár túrli otyndar shala janǵanda túziledi. Aýada 1% ıis gazy (SO) bolsa, adam qolma - qol, al onyń úlesi 0, 1%bolǵanda 30 - 60 mınýtta óledi.
Iis gazynyń aýada bolýy múmkin qanyqpasy (B. M. Q.) – 0, 002. Iis gazynyń fızıologıalyq áseri gemoglobındegi ottegin qýyp shyǵýyna baılanysty. Gemoglobın kómirtegi (İİ) oksıdin ottegine qaraǵanda 200 - 300 ese tez qosyp alyp, karboksıgemoglobın túzedi. Iis gazy júrek qolqa tamyrǵa, júıke júıesine áser etedi. Mamandardyń esebi boıynsha bir mashına bir saǵat ýaqyt ishinde aýaǵa 6 - 10 tekshe metrge deıin ýly gaz bólip shyǵaratyny anyqtalyp otyr.
Zaýyttar men jylý elektrstansalarynda kúkirti bar otyndy jaqqanda aýaǵa shyǵatyn gazdardyń zıandysy - kúkirtti gaz.
Ol kóp mólsherde sýlfıd kenin órteıtin metalýrgıalyq jáne hımıalyq zaýyttardan túziledi. Bul ýly gaz qanyqpasy 0, 3 mg/l. SO2 - de adam bir mınýtke ǵana shydaıdy. 0, 05 mg/l SO2 kózdiń silemeıli qabyqshasyn titirkendiredi jáne jóteltedi. Onyń ónerkásip aýasyndaǵy mólsheri 0, 01 mg/l - den aspaýy tıis.
Tozań - janý reaksıasynyń eń mol qaldyǵy – tútinniń quramyndaǵy maıda ulpasy. Óndiristen shyǵatyn tozańnyń quramynda ýly zattar: qorǵasyn, súrme, mys, marganes, synap, myshák, oksıdteri jáne t. b. qosylystar bolady. Qalalardyń ústindegi tútin men usaq tozań jaz aıynda kún sáýlesinen keletin jaryqtyń qunyn 20 jáne 50 prosentke deıin kemitedi. Sol sıaqty ol tiri aǵzalarǵa paıdaly últra - kúlgin sáýleni tutyp qalady.
10 - synyptaǵy «Azot qyshqylynyń óndirisi» taqyrybyn qarastyrǵanda, azot qyshqylyn óndiretin zaýyttyń murjasynan «túlki quıryq» dep atalatyn qyzǵylt sary tútin býdaqtap jatady. Bul azottyń ýly oksıdteri. Bir zaýyt táýligine 20 tonnaǵa jýyq oksıdter shyǵarady. Quramynda 3 - 6 mg/l azot (İİ) oksıdi bar aýamen 6 - 12 mın, 0, 1 mg/l azot (İİ) oksıdi bar aýamen 1 saǵat tynys alǵan adamnyń ómirine qaýip tónedi. Onymen ýlanǵan adamnyń basy aınalady, álsireıdi, óńi qashyp, qannyń qysymy tómendeıdi. Bul gazdyń óndiris aýasyndaǵy 0, 005 mg/l – den aspaýy kerek.
11 - synyptaǵy «Munaı jáne onyń ónimderi» taqyrybynda munaı óndiretin óndiris oryndarynyń zıandylyǵyna toqtalamyn. Jerdiń tómengi tereń qabattarynan óndiriletin munaıdy jáne ónimderin óndiriste adam balasy kúndelikti turmysta paıdalanǵanda kúkirt (İV) oksıdi, azot (İV) oksıdi, al tolyq janbaǵanda kómirtekti sýtegi túziledi. Olar gaz túrinde aýaǵa ótedi de, jańbyrmen jýylyp, jerge túsedi. Qyshqyl jańbyrdyń jıileýi ekologıalyq júıelerdi jáne qurylysty búldiredi. Qyshqyl jańbyr sýy topyraqty magnıı, kálsıdi jýyp, alúmını, marganes sıaqty metaldardy sińirip, olardyń ýly qanyqpasyn túzedi. Bunyń ózi ósimdikterdiń qalypty ósýine úlken kesirin tıgizip, aýa lastanýyna jol beredi. Mundaı tabıǵatta bólip jatqan ýly zattardy tazalaǵysh júıeler men súzgiler túrlerin paıdalanyp, toqtatýǵa bolady.
10 - synyptaǵy «Sý» taqyrybyn qarastyrǵanda «sý – tirshilik nári» desek te, sýdyń quramynda qaısybir hımıalyq element shekten asyp ketse ol adamnyń densaýlyǵyna zıandy ekendigine toqtalamyn.
Máselen, kadmıı qan aınalysyn buzsa, asbes isik aýrýlaryna alyp keledi, hrom búırekti qurtsa, synap ishek aýrýyn týdyrady. Holesterınmen qosylyp, qan tamyrlary men tamyrsha kózderin biteı bastaıdy.
Nátıjesinde adam skleroz, ınsýlt, ınfarkt aýrýlaryna shaldyǵady.
Kóptegen elderde sýdyń quramyndaǵy súlfat mólsheri 1 lıtrge shaqqanda
200 - 400 mıllıgramnan kelse, bizde bul kórsetkish orta eseppen 500 mıllıgramnan aınalady.
Kýba, CHSSR, Rýmynıa memleketteriniń standartyna qaraǵanda bizdegi stronsıı deńgeıi GOST boıynsha 7000 ese kóp. Sıanıd mólsheri GDR, AQSH, Kanada, Rýmynıa elderimen salystyrǵanda 2 - 10 ese artyq. Osynyń saldarynan elimizde búırektiń qalypty qyzmet etýi, búırekte tas baılaný sekildi aýrýlar jıi kezdesedi.
Qazirgi tańda dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń esepteýlerine qaraǵanda dert túrleriniń 80 % tikeleı sýdan bolap otyr. Bul problema ásirese Aral óńirinde aıryqsha mánge ıe bolýda.
Qazirgi kezde Syrdarıa ózeniniń sý basseıinderi pestısıdtermen, aýyr metaldarmen lastanýy aıtarlyqtaı alańdatýshylyq bildirýde.
Mys, qorǵasyn jáne myrysh sıaqty aýyr metaldar adam aǵzasynyń tkanderi men ómirlik mańyzdy organdarynda joǵary kýmýlátıvtik qasıetke ıe bolyp, sozylmaly ıntoksıkasıaǵa ushyratady, al, ol óz kezeginde onkologıalyq aýrýlarǵa, júrek, qan tamyrlarynyń anomalıasyna ákelip soqtyrady. Sondyqtan da sý quramyn aýyr metaldar ıonynan tazartý mańyzdy da, kúrdeli mindet bolyp tabylady.
Sýdyń ekologıalyq zardaptarynyń tıgizer syryna qanyq árbir adam aýyz sýǵa talap deńgeıin joǵary ustap, ony tazartyp ishýge yntaly bolýy kerek.
10 - synyptaǵy «Mıneraldy tyńaıtqyshtar óndirisi» taqyrybynda jer betindegi alty mıllıard adamdy asyraý úshin mıneraldy tyńaıtqyshty paıdalaný ekonomıkalyq jaǵynan ózin - ózi aqtaıdy, degenmende...
Mıneraldy tyńaıtqyshtardan ósimdikter 40 - 50% azotty, 20 - 25% fosfordy, 70 - 80% kalııdi ǵana paıdalanady. Al, qalǵan bóligi topyraqta qalyp, topyraq (erozıasyna) lastanýyna jol beriledi.
Azotty tyńaıtqyshtardan kóp berilgen jaǵdaıda 300 - 400 s/ga artyq berilý adamdardy ýlandyrý qaýpin týǵyzady.
Ásirese nıtrattardyń artyq mólsheri kókónis jáne baqshalyq ósimdikter úshin óte qaýipti keledi.
1991 - 1992 jyldary Tórekeldi Shormanov bastaǵan Almatynyń kardıologıa ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń qyzmetkeri J. Sısenalıev Qazaly qalasynyń eki myń turǵynynyń qanyn Túrikmen respýblıkasyna baryp, tekserýden ótkizgende, olardyń barlyǵynan da nıtrattar shyqqan. Sol ınstıtýttyń ǵylymı qyzmetkeri Haırýlla Bısenovtyń zertteýi ol nıtrattardyń adam táninen qaıtyp shyqpaı, qaıta eseleı kóbeıe beretindigin kórsetken. Onyń ústine búginge deıin nıtrattardy joıyp jiberetin dári jasalǵan joq.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Bettik kerilý. Juǵý. Qyltútik qubylystar.
