InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Bettik kerilý. Juǵý. Qyltútik qubylystar.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Bettik kerilý, juǵý jáne qyltútik qubylystary týraly maǵlumat berý.
Damytýshylyq: Tájirıbe jasap, mysaldar keltirý arqyly oqýshylardyń oı-órisin keńeıtý.
Tárbıelik: İzdenimpazdyqqa, uqyptylyqqa, tapqyrlyqqa tárbıeleý.

Sabaq kórnekilikteri: Interaktıvti taqta.
Sabaqtyń tıpi: jańa materıaldy habarlaý.
Sabaqta qoldanylatyn ádis – tásilder: AKT, damyta oqytý tehnologıasy,
áńgimeleý, baıandaý.
Pánaralyq baılanys: Matematıka, ınformatıka, salaýat taný
Sabaqtyń jospary:
İ. Uıymdastyrý.
1. Sálemdesý.
2. Oqýshylardy túgendeý.
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý.
İİİ. Jańa sabaq.
1. Bettik kerilý
2. Juǵý
3. Qyltútik qubylystar
İV. Bekitý.
V. Qorytyndy.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý.
1. Sálemdesý.
2. Oqýshylardy túgendeý.
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý (suraqtar qoıý arqyly).
1. Denelerdiń júzý sharty qandaı? (Ǵa = ǴA – júzý)
2. Kemeniń shógimi dep neni aıtady? (Ǵa > ǴA – sýǵa batý)
3. Vatersyzyq degenimiz ne? (Ǵa <ға –="" су="" бетіне="">
4. Kemeniń sý yǵystyrymy dep neni aıtady?
(Keme vatersyzyqqa deıin sýǵa batqanda, kemeniń júgimen qosa eseptegendegi salmaǵyna teń yǵystyrylǵan sýdyń salmaǵy sý yǵystyrym dep atalady )
5. Súńgýir qaıyqtyń sýǵa batýy men sý betine kóterilýi qalaı júzege asady? (Súńgýir qaıyqtyń sýǵa batýy kezinde onyń sýǵa tolatyn arnaýly oryndary bolady. Bul kezde qaıyqqa áreket etetin aýyrlyq kúshi artady da, ol sýǵa batady. Qaıyq joǵary kóterilgen kezde qýatty sorǵylar aýanyń kómegimen olardan sýdy aıdap shyǵarady. Bul kezde aýyrlyq kúshi yǵystyrýshy kúshten az bolady da, qaıyq sý betine kóteriledi)
6. Aýa sharynyń kóterilý bıiktigi qalaı retteledi?
(Joǵary kóterilý úshin shar arnaıy salynǵan júkterden (qapshyqqa salynǵan qum) birtindep bosatylady. Tómen túsý úshin shardyń ishindegi gazdyń birazy syrtqa shyǵarylady nemese ony jylytý toqtatylady)
7. Ne sebepten aerostattarǵa gaz jartylaı ǵana toltyrylady?
(Úlken bıiktikterge ushý úshin. Joǵary kóterilý kezinde syrtqy qysymnyń azaıýy esebinen mundaı sharlardyń qabyǵy ashylyp jaıyla bastaıdy. Aýa sharlary aýa massasymen birge yǵysyp otyrady, sondyqtan da olar basqarýǵa kónbeıdi)
8. Shar – zondtar qandaı maqsatpen ushyrylady?
(Atmosferany, aýa raıyn baqylaý úshin)

9. Aýa shary neden turady?
( Qabyqtan nemese balonnan, aspaly júıeden
jáne adam otyratyn orynnan)
10. Arhımed kúshi men aýyrlyq kúshteriniń aıyrymynan qandaı kúsh paıda bolady?
(Kóterýshi kúsh)
İİİ. Jańa sabaq:

Eksperıment jasaý (sýǵa azdap sabyn eritip jáne qaǵazdan jasalǵan tútik
kómegimen sabyn kópirshigin úrleý)
1. Bettik kerilý

Sabyn kópirshigi úrlenip balalar sharyna uqsaıdy.
Kúndelikti ómirden suıyq ózi quıylǵan ydystyń pishinin alady jáne onyń menshikti pishini bolmaıtynyn bilemiz. Al biraq ár ýaqytta oryndala bermeıdi.
Suıyq betinde ornalasqan molekýlany jáne onyń ishinde ornalasqan molekýlany qarastyraıyq. Suıyq ishindegi molekýla barlyq jaǵynan
basqa molekýlalarmen qorshalǵan jáne olar barlyq jaǵynan birdeı tartady. Suıyq betindegi molekýlanyń joǵarǵy jaǵynda ondaı kórshileri joq (Gaz (atmosfera) tyǵyzdyǵynyń suıyq tyǵyzdyǵynan edáýir az ekenin esimizge túsireıik). Ony, negizinen, suıyq ishindegi molekýlalar tartady. Sondyqtan suıyq betindegi árbir molekýla onyń ishine enýge beıim bolady. Alaıda barlyq molekýlalar suıyq ishine ene almaıdy. Suıyq betindegi molekýlalardy odan tómen ornalasqan molekýlalar ǵana emes, onyń betindegi kórshiles molekýlalar da tartady. Bul kúshterdiń qorytqy kúshi suıyqtyń bettik kerilýin beredi. Ol suıyqtyń bettik qabatynda áreket etetin kúshpen sıpattalady jáne Ǵbet bettik kerilý kúshi dep atalady. Bul kúsh suıyq betin yqshamdaýǵa áreket etedi. Kólemderi birdeı denelerdiń ishinde shardyń bettik aýdany eń kishi bolady. Tańǵy shyq, sabyn kópirshikteriniń jáne t.b. shar pishindi bolýy osymen túsindiriledi.

Syrty sál ǵana maılanǵan ustara júzin nemese ıneni abaılap, sý betine salaıyq. Ustara júzi sýǵa batpaıdy, sý beti sál ǵana ıilgendeı bolady. Al eger ony tereńirek batyrsaq, onda batyp ketedi. Demek, munda da bettik qabattaǵy molekýlaaralyq kúshter ustara júziniń tómengi sý qabatyna ótýine múmkindik bermeıdi.

Symnan jasalǵan saqına alyp, onyń eki jerin jippen qosaıyq. Saqınany sabyn eritindisine salyp, sabyn qabyrshaǵyn alaıyq. Eger jiptiń bir jaǵyndaǵy qabyrshaqty ınemen tesip jibersek, onda qabyrshaqtyń ekinshi jaǵy jıyrylyp, jipti ózine qaraı tartatynyn baıqaımyz.
Ár túrli pishinde ıilip jasalǵan symdarmen osyndaı tájirıbe jasaý, olarda paıda bolatyn qabyrshaqtardyń da pishinderi ár túrli bolatynyn kórsetedi. Biraq bulardyń bárinde de sabyn qabyrshaqtary berilgen bet aýmaǵynda múmkin bolatyn eń az aýdandy alýǵa tyrysady. Bul tájirıbeler suıyqtyń bettik qabaty árqashan kerilý kúıinde bolatynyn kórsetedi.

Bettik kerilý tabıǵatta da, kúndelikti ómirde de úlken ról atqarady. Bettik kerilý bolmasa, qolymyzdy sabyndap jýa almaǵan bolar edik. Sál ǵana jaýǵan jańbyr kez kelgen kıimnen ótip ketip, denemizdiń smalshynǵan sý bolǵanyna kýá bolar edik.
Eger Jerdiń tartylys kúshi bolmasa, onda bettik kerilý suıyqqa sferalyq pishin bergen bolar edi. Tamshy neǵurlym kishi bolǵan saıyn soǵurlym aýyrlyq kúshine qaraǵanda, bettik kúshter úlken ról atqara bastaıdy.
Tájirıbe. Ósimdik japyraqtarynyń, kleenkanyń, aǵashtan jáne metaldan jasalǵan ár túrli denelerdiń betine sý tamyzyńdar. Tamshy pishini boıynsha osy denelerdiń qaısysyn sýdyń juǵatynyn nemese juqpaıtynyn anyqtaý. Osyndaı tájirıbeni sý ornyna suıyq maı alyp qaıtalaý. Tájirıbeden qorytyndy jasaý.

2. Juǵý.
Serippege jalpaqtaý áınek ileıik. Serippe, árıne, aýyrlyq kúshiniń áreketinen uzarady. áınekti sýy bar ydys betine túsirip, odan keıin ony qaıtadan baıaý joǵary kótereıik. áınek sýdan birden ajyrap ketpeıdi, sýǵa jabysyp qalǵandaı bolady. Serippe bolsa,, burynǵydan da kóbirek sozylady. Serippeniń sozylý shamasy boıynsha áınekti sý betinde ustap turǵan molekýlalardyń arasyndaǵy tartylys kúshi týraly aıtýymyzǵa bolady. Serippeniń serpimdilik kúshi molekýlalardan tartylys kúshinen basym bolǵan kezde, áınek sý betinen ajyraıdy.
Áınek astyndaǵy sý qabatyna eki kúsh áreket etedi: Ǵ1 –shyny bólshekteri tarapynan joǵary qaraı baǵyttalǵan kúsh, Ǵ2– sýdyń tómengi qabattaryndaǵy molekýlalary tarapynan tómen qaraı baǵyttalǵan kúsh. Shynyny joǵary kótergenimizde, sýdyń osy joǵarǵy qabaty tómengi qabatynan ajyraıdy da, sý plasınaǵa juǵyp, onymen ilese joǵary kóteriledi. Bul bettik qabattaǵy sý molekýlalarynyń bir-birine tartylysynan basym ekenin kórsetedi. Basqasha aıtqanda, sý shynyǵa juǵady. Osy tájirıbede baıqalǵanǵa uqsas qubylystar juǵý dep atalady.
Juǵatyn suıyqty juqpaıtyn suıyqtan op – ońaı ajyratýǵa bolady. Ol úshin qatty dene betine juǵatyn bolsa, onda suıyq tamshysy oǵan jaıylady, al juqpaıtyn suıyq jaıylmaıdy.

Juǵý qubylysynyń óndiriste de, kúndelikti ómirde de aıtarlyqtaı mańyzy bar. Sabyndardyń jáne sıntetıkalyq untaqtardyń jýǵyshtyq qasıeti de osy juǵý qubylysyna negizdelgen.
Aǵash, bylǵary, rezeńke jáne t.b. materıaldardy jelimdeý juǵý qubylysyn qoldanýdyń mysaly bola alady. Sýda júzetin qustardyń (aqqý, qaz, úırek, t.b.) terileri men qaýyrsyndaryna sý juqpaıtyn quram sińgen, sondyqtan ondaı qustarǵa sý juqpaıdy, al basqa úı haıýanattary týraly biz olaı dep aıta almaımyz.
Tájirıbe. Sorǵysh qaǵazdyń bir shetin sýǵa salyp, sý qandaı bıiktikke kóteriletinin anyqtaý.
3. Qyltútik qubylystar.
Shaqpaq qant, sorǵysh qaǵaz, súlgi oramal, t.b. deneler ózine sýdy jaqsy sińiretinin bilemiz. Muny qalaı túsindirýge bolady? Osyndaı denelerdiń barlyǵynda da óte jińishke tútiksheler tárizdi kóptegen usaq ózekter bolady eken. Mundaı tútiksheler qyltútikter ( kapıllárlar, latynsha tkapıllárıs – shash) dep atalady.

Jińishke tútiksheler suıyqtyń erkin beti qısyq bolady. Mundaı qısyq betti menısk dep ataıdy. Eger suıyq qyltútik qabyrǵasyna juǵatyn bolsa, onda menıskiniń pishini oıys, al eger juqpaıtyn bolsa, dóńes bolady.
Jińishke shyny tútiksheni sýǵa batyraıyq., onda sý onyń boıymen tez kóterile bastaıdy. Tútikshe neǵurlym jińishke bolsa, sýdyń kóterilý bıiktigi de soǵurlym joǵary bolady. Nelikten bulaı bolady?
Sýdyń shynyǵa juǵatynyn bilemiz. Tútikshe óte jińishke bolǵandyqtan, shyny tarapynan sýdyń bettik qabatyna áreket etetin Ǵbet bettik kerilý kúshi suıyqty joǵary kóteredi. Suıyq tútik boıymen neǵurlym joǵaryraq kóterilgen saıyn oǵan áreket etýshi Ǵa = mg aýyrlyq kúshi de artady. Suıyq oǵan áreket etýshi aýyrlyq kúshi Ǵbet bettik kerilý kúshine teńeskenshe kóteriledi. Sondyqtan bettik kerilý kúshi óte jińishke degen tútikshelermen kóterilgende ǵana aıqyn baıqalady.
Eger suıyq qyltútik qabyrǵalaryna juqpaıtyn bolsa, onda bettik kerilý kúshiniń áreketinen suıyq deńgeıi tómendeıdi.
Osyndaı qyltútikter boıymen suıyqtyń kóterilýi nemese tómen túsýi kezinde baıqalatyn bettik kerilý qubylystar qyltútik qubylystar dep atalady.
Suıyqtyń qyltútik kóterilý bıiktigin h = 2σ / gr formýlasy boıynsha anyqtaýǵa bolady, mundaǵy σ – qyltútik jasalǵan zattyń jáne suıyqtyń tegine baılanysty bolatyn bettik kerilý koefısıenti,
 - suıyqtyń tyǵyzdyǵy, r – qyltútik radıýsy. Bul formýlany juqpaıtyn suıyq úshin de qoldanýǵa bolady, tek bul jaǵdaıda suıyqtyń tómen túsýi týraly aıtylady.

İÚ. Bekitý.
1. Bettik kerilýdiń bar bolýyn dáleldeıtin mysaldar keltirińder.
2. Qandaı jaǵdaıda suıyq dene betine juǵady nemes juqpaıdy?
3. Juǵatyn suıyqty juqpaıtyn suıyqtan qalaı ajyratýǵa bolady?
4. Juǵý jáne juqpaý qubylystaryna mysaldar keltirińder.
5. Qyltútik qubylystar qandaı jaǵdaıda baıqalady?

34-jattyǵý (6).
Berilgeni:
Analız:h=20mm=0,020m
Sheshýi: 2*0,063N/m/0,020m*
9,8N/kg*0,0005m=0,126 N/m/
20*10-2m*10*5*10-4m = 126*10-3N/m/
20*10-3m*9,8N/kg*5*10-4m = 126N/m
r=0,5mm=0,0005m
=0,063 N/m
T/k: gls=?
Jaýaby: 1,26*103 kg/m3

Ú. Qorytyndy.
1. Bettik kerilý degenimiz ...
2. Mysal keltir.
3. Qandaı jaǵdaıda suıyq dene betine juǵady?
4. Qandaı jaǵdaıda suıyq dene betine juqpaıdy?
5. Juǵatyn suıyqty juqpaıtyn suıyqtan qalaı ajyratýǵa bolady?
6. Qyltútik qubylystar degenimiz ...
7. Ol qandaı jaǵdaıda baıqalady?
Úİ. Úıge tapsyrma: Bettik kerilý.