InfoHub Logo

Burynǵy ótken zamanda bir jesir kempir bolypty. Kempirdiń perzent degende jalǵyz balasy bolypty, mal degende on shaqty eshkisi bolypty. Bala eshkilerin baǵyp júredi. Bir kúnderde eshkilerin dalada jaıyp júrip, bir top kıikti kóredi, onyń ishinde bir altyn múıizdi kıik júredi. Bala bul kıikterdi kúnde kórip júrip, bir kúnderi sheshesine kelip:

- Dalada bir top kıik kórdim, ishinde altyn múıizdi bir shubar kıik bar. Osy shubar kıikti ustap alyp, hanǵa tartý qylsam, han maǵan syılyq berer me edi? – deıdi. Sheshesi:

- Ustaı alsań, alyp bar, han syılyq berer, – deıdi.

Bir kúnderi bala dalada eshkilerin jaıyp júrip, altyn múıizdi shubar kıikti taǵy da kóredi. Sol arada bala álgi shubar kıikti ustap alady. Hanǵa alyp júredi. Hanǵa apara jatqanda, han ordasynyń janynda ýázir kóredi de:

- Munyńdy hanǵa aparmaı-aq qoı, maǵan syılap ket, – deıdi.   Bala:

— Joq, saǵan ákele jatqanym joq, hannyń ózine aparam, – dep ýázirge bermeıdi. Bala altyn múıizdi shubar kıikti hanǵa tartý qylady. Han ýázirin shaqyryp alyp:

— Bul balanyń tartýyna syılyq berýge bola ma? – deıdi.     

Sonda ýázir:

— Joq, buǵan syılyq berýge bolmaıdy. Bul kıiktiń astyna qoıatyn bir taq bolady, onyń eki qanaty bolady; biri altyn, biri kúmis. Biri altyn sýyna malynǵan, biri kúmis sýyna malynǵan. Kıik sol altyn taqtyń ústinde turyp oınaǵanda, dúnıeniń qyzyǵyn kórgendeı bolasyz. Sizdiń saltanatyńyz sonda kelisedi. Bala sony taýyp ákelsin, sonda syılyq berýge bolady, – deıdi.   

         Sonda han balaǵa:

— Bul kıiktiń astyna qoıatyn taǵy bolady, onyń eki jaǵynda eki qanaty bolady. Eki qanatynyń biri altyn, ekinshisi kúmis sýyna malynǵan. Sony taýyp kel. Sonda syılyq beremin, al taba almasań, basyńdy alamyn, –deıdi. Bala muny estip, jylap sheshesine keledi.          Sheshesi:

— Oıbaı, balam! Buǵan bola jylamaı-aq qoı, ózim izdep taýyp ákeleıin, – dep, jolǵa shyǵady. Bir jerlerge kelse, bir top kıik dalada jaıylyp júredi. Top kıiktiń ar jaǵynda jerdiń jaryǵyn jamap bir kempir otyr eken, buǵan kelip, jumysynyń mánin aıtady.     

Sonda jer jamap otyrǵan kempir:

— Mysyr shaharynyń ber jaǵynda bir shahar bar. Kıiktiń taǵyn istese, sonda isteıdi, balanyń qolyna myń dildá berip, soǵan jiber, – deıdi.

Sonan balanyń sheshesi úıine qaıtyp kelip, barlyq dúnıe-múlkin berip, eshkileriniń barlyǵyn da berip, onyń ústine ózi neshe jyl mal baǵýǵa bir baıǵa jaldanypty. Sóıtip, balasyna myń dildá qurastyryp beredi. Bala myń dildáni alyp, kıik astyna qoıatyn taqty jasaıtyn Mysyr shaharynyń janyndaǵy sheberge júredi. Birneshe kún júrip, sheberge keledi. Bala sheberge kelip, osyndaı kıik astyna tóseıtin taqty istetýge kelgenin aıtady.

Sonda sheber:

— Myń dildá berseńiz, isteı alamyn, – deıdi. Sonymen myń dildásin sheberge berip, kıik astyna qoıatyn taqty istetip alyp, bala úıine qaıtady. Kele jatsa, jolynda bir úlken báıterek tur eken, onyń túbine kelse, eki qudyq bar eken, birinshisinde altyn sý, ekinshisinde kúmis sý bar. Bala sol arada alyp kele jatqan taqtyń bir qanatyn altyn qudyqqa, ekinshi qanatyn kúmis qudyqqa malyp-malyp alady. Bala taqty alyp, úıine keledi. Erteńinde hanǵa alyp barady. Aıtqanyndaı taqty baıaǵy altyn múıizdi shubar kıiktiń astyna qoıǵanda, kıik oınap, sán-saltanatyn keltirip turady. Han ýázirin shaqyryp alyp, aqyldasady.

Sonda ýázir:

— Joq, taqsyr. Munysyna da áli syılyq berýge bolmaıdy. Endi pálendeı jer astynda ósken bir sulý altyn aǵash bar, sony ákelip sizdiń esik aldyna ornatsa, sán-saltanatyńyz munan ári keliser edi. Bala sony taýyp ákelsin, esik aldyna ornatsyn. Sol ýaqytta syılyq berýge bolady, – deıdi.

Sonda han:

— Sol jerdiń astynda ósken altyn aǵashty ákelip, meniń esigimniń aldyna ornat, sonda syılyq beremin, – deıdi. Bala taǵy da altyn aǵashty izdep ketedi. Birneshe kún jol júrip, bir jerlerge kelse, aldynan bir aq saqaldy shal shyǵady. Bala óziniń izdep kele jatqan jumysynyń mán-jaıyn álgi shalǵa aıtady.

Aq saqaldy shal:

— Osy betińmen júre ber. Bir jerlerge barǵanda bıik taýlarǵa kezdesesiń. Taýdyń baýyrynan bir qoıan qashar, sen sol qoıandy qýa ber, ol qoıan baryp bir úńgirge kirer. Sonda ol sol jaqtaǵy úńgirge kirer, sen oń jaqtaǵy úńgirge kir. Sonda qyryq uryǵa kezdesersiń, olar seni «óltiremiz» der, sonda sen: «Men áp-sáttiń ishinde et pisire alamyn», – dep aıt. Sol ýaqytta qyryq ury saǵan et pisirtip, qarap turar. Sen etti qazanǵa salyp, myna kezdikpen túrtip qalsań, et ózinen-ózi pisip shyǵady, – dep balaǵa bir kúmis sapty kezdik beredi.

— Sonymen birneshe kúnge deıin sonda et pisirýshi bolyp júresiń. Qyryq ury seni úńgirge tastap, ózderi syrtqa shyǵady. Sol ýaqytta túkpirdegi bir aq sandyqqa kóziń túser. Sol aq sandyqty ashsań, ishinde bir kók sandyq bar, sony ashsań, ishinde qaǵazǵa oraýly dárini kórersiń. Sol dárini al da pisýli turǵan etke sal. Sol ýaqytta qyryq ury kezek-kezek kelip, esik aldynda óle beredi. Sonan keıin sol úńgirdiń ishin aralap júrseń, izdegen altyn aǵashyń sonda turar. Sen sol arada altyn aǵashtyń butaǵynan qysyp, qolyńmen ustarsyń. Eki aıaǵyńmen aǵashtyń túpki tamyryn basyp, eki kózińdi jumsań, sonda tań ata hannyń esiginiń aldyna aǵash ózi kelip ornar, – deıdi. Bala shaldyń aıtýymen júrip kele jatsa, taýdyń úńgirinen bir qoıan qashady. Bala qashqan qoıandy qýa beredi. Qoıan bir jerdiń úńgirine kiredi, bala da kirip ketedi. Aıtqanyndaı, úńgirde eki tesik kezdesip, qoıan sol jaqtaǵy úńgirge kirip ketedi, bala oń jaqtaǵy úńgirge kirip ketedi. Úńgirdiń ishine kirip kelse, balaǵa qyryq ury kezdesedi. Bular balany óltirmekshi bolady. Sol arada bala lezde et pisire alatynyn aıtady. Bala etti qazanǵa salyp, baıaǵy shal bergen kezdikpen etti túrtip qalǵanda, et ózinen-ózi pisip bolady. Sonymen olar balany óltirmeıtin bolyp, et pisirýge qoıady. Bala birsypyra ýaqyt sol qyryq uryǵa et pisirip júredi. Bir kúnderde bala uıyqtap jatsa, búıirinen baıaǵy aq saqaldy shal túrtip:

«Etke toıǵan soń umyttyń ba?» – deıdi. Bala oıansa, túsi eken. Sol arada oılap tursa, baıaǵy shaldyń aıtqandary esine túsedi, jan-jaǵyna qaraıdy. Shal aıtqanyndaı, bir buryshta aq sandyq tur eken. Jalma-jan kiltti izdep taýyp alyp, aq sandyqty ashsa, ishinde kók sandyq bar eken. Onyń ishin qarasa, qaǵazǵa oraýly dárige kózi túsedi. Bala dárini alyp, urylardyń syrtqa shyǵýyn ańdıdy. Bir kúnderi qyryq ury úńgirden syrtqa shyǵady. Bala jalma-jan etti pisiredi de dárini etke shashyp jiberedi. Sol arada qyryq ury birinen soń biri, kezek-kezek esik aldyna kelip, topyrlap óle beredi. Bala jan-jaǵyna qarap, úńgirdiń ishin erkindikpen aralap júrse, jer astynda jalǵyz ósip turǵan aǵashty kóredi. Sol arada altyn aǵashty qolymen myqtap ustaıdy da eki aıaǵymen túpki tamyryn basyp, eki kózin jumady. Bala kózin ashyp qarasa, tań sarǵaıyp atqan, altyn aǵashtyń han esiginiń aldynda turǵanyn bir-aq kóredi.

Tańerteń han ýázirlerimen altyn aǵashty kóredi. Burynǵy burynǵy ma, hannyń saltanaty tipti artyp ketedi. Altyn qanatty taqtyń ústinde altyn múıizdi shubar kıik oınap turady. Muny kórip han balaǵa rıza bolyp, syılyq berýge barlyq ýázirlerin shaqyryp alyp aqyldasady. Balanyń búıtip baqyty artqanyn kóre almaı, ýázirler kúndeıdi. Sonda ýázirler jıylyp aqyldasady: «Hanǵa aıtyp bul balany taǵy da bir kelmeıtin jerge jumsaıyq. Bálendeı alystaǵy, kún astyndaǵy Kúnikeı qyzdy tapsyn. Muny bolsa da taba almaı óledi, endi ony izdep barýshylardyń ólmeı qaıtqany joq. Balany sonda jibereıik», – deıdi.

Han ýázirlerimen aqyldasady:

— Káni, balaǵa qandaı syılyq beremiz? – deıdi. Sonda baıaǵy ýázir turyp:

— Taqsyr, siz ózińiz bolsańyz qartaıdyńyz. Sizde perzent joq. Bizdiń oıymyzsha, qartaıǵan shaǵyńyzda sizge serikke jaraıtyn pálendeı jerde, kún astynda Kúnikeı degen qyz bar. Bul bala sol qyzdy taýyp ákelsin, sonda myqtap syılyq berýińizge bolady, – deıdi. Han taǵy da balaǵa:

— Sol kún astyndaǵy Kúnikeı qyzdy taýyp ákel, syılyqty sonda beremin, – deıdi. Bala Kúnikeı qyzdy izdep ketedi. Birneshe kún júrip kele jatsa, aldynan eki alaqanyna eki taýdy salyp júrgen bir dáý kezdesedi. Bala bul dáýden jón suraıdy, sonda dáý:

— Kún astyndaǵy Kúnikeı sulýdy izdep bara jatqan bala sen bolsań, men joldas bolǵaly júrmin, – deıdi. Bala:

— Sol bala men bolamyn, – deıdi. Sonymen ekeýi joldas bolyp kele jatyp jer tyńdaýshyǵa kez bolady. Bul da balaǵa joldas bolyp eredi. Taǵy da júrip kele jatsa, aldynan eki kóldiń sýyn eki urtyna urttap júrgen taǵy bir dáý kez bolady. Bala jón suraıdy. Eki kóldiń sýyn eki urtyna urttaýshy:

— Kún astyndaǵy Kúnikeı qyzdy izdep júrgen balaǵa joldas bolǵaly júrmin, – deıdi. Sonda bala:

— Endeshe, men sol bolamyn, – deıdi. Sonymen bul da úsheýine qosylyp, tórteýi joldas bolyp júre beredi.

Kele jatsa, eki aıaǵyna eki batpan tas baılap alǵan, oıdan-qyrdan júgirip júrgen jelaıaqqa kez bolady. Bala jón suraıdy. Jelaıaq:

— Men kún astyndaǵy Kúnikeı qyzdy izdep bara jatqan balaǵa joldas bolǵaly júrmin, – deıdi. Bala:

— Endeshe, men sol balamyn, – deıdi. Sonymen beseýi joldas bolyp júrip kele jatsa, bir shuqanaqtan kóp balalarymen tyrmysyp shyǵa almaı jatqan bir qumyrsqany kóredi. Bala qumyrsqany balalarymen shuqyrdan shyǵaryp jiberedi. Sonda qumyrsqa balaǵa rıza bolyp:

— Sender meni shuqyrdan shyǵaryp jiberdińder. Osy jaqsylyqtaryńyzdy men de aldaryńyzǵa tiride bir keltirermin. Men myna bir qanatymdy julyp bereıin, kerek bolǵan kezde tutatsań, daıyn bolamyn,-dep bir qanatyn julyp beredi. Bular kún astyndaǵy Kúnikeı qyzdy izdep júrip ketedi. Kún astyndaǵy Kúnikeı qyz Ot taýynyń ar jaǵynda turatyn bir hannyń qyzy eken. Ol hannyń bir úlken kók tóbet ıti bar eken. Sol ıt kún astyndaǵy Kúnikeı qyzǵa kele jatqan adam bolsa, sonyń dybysyn sezip, júz shaqyrym jerden aldynan shyǵady eken. Qandaı batyr, myqty adamdar bolsa da kók tóbet ıt barlyǵyn da jalǵyz ózi qıratyp salady eken. Qyzdy izdep barǵan adam saý qaıtpaıtyn bolǵan. Muny bilgen kóp adamdar kók tóbetten qorqyp, qyzǵa bara almaıdy eken. Balanyń joldastarymen kele jatqanyn ıt júz shaqyrymnan bilip aldarynan shyǵady. Bir mezgilde kók tóbet arsyldap, jer dúnıeniń shańyn boratyp kele jatyr eken. Baıaǵy taý kótergen dáý qolyndaǵy bir taýyn ıtke jiberip qalǵanda, tóbet ıttiń tóbesinen jaı túskendeı bolyp, ıt taýdyń astynda qalyp, tabanda sespeı qatady. Itti taýmen bastyryp óltirip tastap, bular taǵy júrip ketedi. Bir ýaqytta bular kún astyndaǵy Kúnikeı qyzdyń úıine jetedi. Han bulardan jón suraıdy.

Sonda bular:

— Osy jaqtaǵy kún astyndaǵy Kúnikeı qyzdy izdep kelemiz. İzdep kelýshi myna otyrǵan bala, biz janyna ergen joldastarymyz, – deıdi.

         Sonda han:

— Joldaryńda bir kók tóbet ıt kezdespedi me? – dep suraıdy.

Bular:

— Jolda bir kúshikke kezdesip edik, bizdiń laqtyrǵan kesegimizdiń astynda úni óship, ólip qaldy, – deıdi. Han bulardyń kúshine qaıran qalyp otyrady. Han erteńine, el-jurtyn jıyp, balýan kúrestiredi.

— Osy topta kimde-kim kúresip jyǵyp, kúshi assa, qyzymdy soǵan beremin, – deıdi. Hannyń eli jaǵynan bir ógiz balýan shyǵady. Bala jaǵynan eki qolyna eki taý ustap júrýshi dáý shyǵady. Eki balýan kúresip, dáý jyǵyp ketedi. Biraq, han sózinen tanyp, bul joly qyzyn bermeı:

— Endi jaıaý báıgeden ozyp kelgenge beremin, – deıdi. Jaıaý báıgege hannyń elinen bir júırik mystan kempir shyǵady. Mystan kempir qolyna eki shyny araq ustap shyǵady da jolda jelaıaqqa ishkizip, mas qylyp, ózi júgirip ketedi. Bala tyńshyǵa aıtady:

— Kim kele jatyr eken, sony tyńdashy, – deıdi. Tyńshy tura qalyp tyńdap: «Kempirdiń dybysy bilinedi, jelaıaqtyń  dybysy bilinbeıdi», –deıdi. Bala sol arada baıaǵy qolyndaǵy kezdikti ustap edi, uıyqtap jatqan jelaıaqqa dybys berip oıanady, sol arada jalmajan júgirip otyryp, kempirge jetedi. Qolyna bir ýys topyraqty alady da, kempirdiń aldynan óte berip, topyraqty kózine shashyp jiberedi. Kempir kózin ýqalap asha almaı jatqanda, jelaıaq ozyp keledi. Han sonda da qyzyn bermeıdi. Qyzyn jasyryp tyǵyp qoıady da:

— Kimde-kim qyzymnyń qaı jerde ekenin tapsa, soǵan beremin, – deıdi. Bir mezgilde tyńshy tyńdap júrse, han qyzyn jer astyndaǵy bir úıge jasyryp qoıǵan eken. Qyz sol úıde keste tigip otyryp, qolyndaǵy ınesin jerge túsirip alady. Tyńshy tyńdap bilip taýyp alady. Han bulardy temirden salynǵan qonaq úıge jatqyzady. Qonaqtar jatqan úıdi syrtynan órteıdi. Bular tún ortasynda oıanyp ketse, úı órtenip bara jatyr eken. Bári de sasady. Sol jerde kól urttaýshy dáý urtyndaǵy bir kóldiń sýyn búrkip tastap, órtti sóndiredi. Bular typ-tynysh uıqyda jata beredi. Han bulardy óldi dep, kúlin qaraıyn dep kelse, bári de typ-tynysh uıyqtap jatyr eken. Han taǵy oılap, bir amal tabady. Erteńinde:

— Qyryq qyzben qyzymdy qatar turǵyzamyn, solardyń ishinen tanyp alǵanǵa qyzymdy beremin, – deıdi. Erteńine qyryq qyzdy bir tústi kıindirip, qatarlap qoıady. Qarasa, báriniń kıgen kıiminiń túsi bir, eshkim taba almaıdy. Bala sol ýaqytta baıaǵy qumyrsqanyń qanatyn tútetip jibergende, qumyrsqa kelip, qyryq qyz ishindegi kún astyndaǵy Kúnikeı qyzdyń aldynan shyǵady. Bala kún astyndaǵy Kúnikeı qyzdy tanıdy. Sonymen hannyń basqa isteıtin amaly bolmaıdy. Han amaly taýsylyp, aqyry kún astyndaǵy Kúnikeı qyzdy balaǵa beredi. Kún astyndaǵy Kúnikeı qyzdy alyp, bular eline qaıtady. Baıaǵy ergen joldastary balamen qoshtasyp, jolda qalyp otyrady. Bir jerlerge kelgende, tyńshy qalady. Taǵy bir taýǵa kelgende, baıaǵy taý kóterýshi dáý qalady. Bir kóldiń janyna kelgende, baıaǵy eki kóldiń sýyn urttaýshy qalady. Bir jerlerge kelgende, jelaıaq qalady. Bala kele jatyp, bastan-aıaq óziniń basynan keshirgen ýaqıǵalaryn qyzǵa túgelinen baıan etedi, ony hanǵa aparatynyn aıtady. Qyz oqymysty, sıqyrshy eken. Balanyń erligine súısinip, ábden súıedi.

Birsypyra jer júrgen soń qyz:

— Hannyń eline jetýge qansha kún qaldy? – dep suraıdy.

Bala:

— Eki kúnshilik jer qaldy, – deıdi. Sonda qyz:

— Sen ozyp hanǵa bar, meniń aldymnan shyqsyn. Eń aldymen han, onyń sońynan qyryq ýáziri júrsin, eń artynda óziń júr, – deıdi. Bala hanǵa baryp, qyzdyń aldynan shyǵarady. Qyz kele jatqan handy qasqyr, ýázirlerdi túlki qylyp jiberedi. Olar birin-biri qýyp ketedi.

Sonymen kún astyndaǵy Kúnikeı qyzdy bala alyp, ekeýi toı jasap, qosylady.

El-jurty balanyń erligine rıza bolyp, ony han saılaıdy.

---