Hımıadan sandyq jáne sapalyq esepterdi shyǵarý úlgileri
Aqtóbe oblystyq bilim basqarmasy
Aqtóbe oblystyq ǵylymı - tájirıbelik ortalyǵy
«Hımıadan sandyq jáne sapalyq esepterdi shyǵarý úlgileri»
Hımıa páninen oqýshylarǵa, jas muǵalimderge arnalǵan ádistemelik kómekshi qural
Qurastyrǵan:
A. H. Mýnaıtbasova Q. Jubanov atyndaǵy orta mektebiniń hımıa páni muǵalimi
Pikir jazǵandar:
G. K. Mýkeeva - Aqtóbe oblystyq ǵylymı – tájirıbelik ortalyǵynyń bólim meńgerýshisi
B. B. Dosanova – Aqtóbe óńirlik memlekettik ýnıversıtetiniń hımıa jáne hımıalyq tehnologıa kafedrasynyń oqytýshysy, pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent.
Kirispe
Qazirgi kezdegi ǵylym men tehnıkanyń damý deńgeıi árbir oqýshyǵa sapaly jáne tereń bilim men iskerliktiń bolýyn, olardyń shyǵarmashylyqpen jumys isteýin oılaýǵa qabiletti bolýyn talap etedi.
Hımıa pánin oqytý úrdisiniń negizgi maqsaty – oqýshylardyń hımıalyq bilim negizderin tolyq túsiný men meńgerý arqyly shyǵarmashylyq qabiletin damytý. Hımıa pánin oqyp – úırengende esepter shyǵaryp, jattyǵýlar oryndaýdyń mańyzy óte zor. Esep shyǵaryp, jattyǵýlar oryndaý bilimdi tekserý ǵana emes, sonymen qatar oqýshylardy ózdiginen izdenýge de daǵdylandyrady. Esep shyǵarý – oqýshylardy hımıalyq oı – órisin damytýdyń negizgi quraldarynyń biri, teorıalyq bilim men tájirıbe arasyndaǵy baılanysty júzege asyrýdyń joly.
Esep shyǵarý oqýshylardy jańa hımıalyq bilimmen qarýlandyryp, qalyptasqan iskerlikteri men daǵdylaryn júıeleýge jáne naqtylaýǵa da kómektesedi. Esep shyǵarý barysynda oqýshynyń bilimi, zerdesi, oılaý qabileti damýmen qatar hımıalyq bilimdi, zańdardy, qubylystardy tereńirek túsinýi qalyptasady.
Hımıalyq esepter:
1. Jańa hımıalyq uǵymdar men maǵlumattardy úıretý;
2. Saramandyq iskerlikter men daǵdylardy qalyptastyrý;
3. Bilimniń tereńdigi men baıandylyǵyn tekserý;
4. Problema qoıý, problemalyq jaǵdaı týǵyzý;
5. Materıaldy pysyqtaý, qorytyndylaý jáne qaıtalaý;
6. Polıtehnıkalyq ustanymdaryn iske asyrý;
7. Oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletin tárbıeleý úshin qoldanylady;
Esep shyǵarý hımıa pániń meńgerýde úlken oryn alady, sebebi ol kezde oqýshy óziniń alǵan teorıalyq bilimin praktıkada qoldanyp úırenedi. Qajet bolǵan jaǵdaıda anyqtamalardy paıdalanyp oqýlyqtardan teorıalyq materıaldy qaıtalaıdy, esep shyǵarýǵa qajetti málimetterdi eske túsiredi.
Esep shyǵaryp úırenýdiń negizgi 2 joly bar. Esep shyǵarýdy muǵalim úıretedi, nemese arnaıy oqý quraldarynyń kómegimen oqýshy óz betimen úırenedi. Hımıa pánine bólingen aptalyq 2 saǵattyń ishinde muǵalim teorıamen qatar esep shyǵarýdy úıretýi tıis. Al sabaqtan tys ýaqytta hımıaǵa qyzyǵatyn oqýshylar óz betimen esep shyǵaryp, úırenýi úshin qazaq tilinde shyqqan arnaıy oqý quraldary men esepter jınaqtary kerek. Ázirshe ondaı oqý quraldary joqtyń qasy. Osy oraıda, bul ádistemelik qural hımıa esepterin óz betimen shyǵaryp úırengisi keletin oqýshylarǵa jáne ustazdyq qyzmetterin jańadan bastap jatqan jas mamandarǵa paıdasyn tıgizetin shyǵar dep oılaımyn. Sonymen qatar bul ádistemelik oqý quraly «Hımıa men bıologıa» mamandyqtary boıynsha oqıtyn joǵary oqý oryndarynyń stýdentterine mektepterde ótetin pedogogıkalyq praktıka kezinde kómektese alady.
Hımıa esepterin shyǵarýǵa arnalǵan kýrs júrgizýde qoldanbaly kómekshi qural bola alady dep senemin.
1
İ Hımıalyq esepterdi shyǵarýdyń jalpy ádistemelik talaptary
Hımıadan esep shyǵarý, jattyǵý oryndaýda hımıalyq uǵymdar qaıtalanyp, alynǵan bilimder tereńdeı túsedi, oqýshylardyń oı – órisi damıdy, bul oraıda olardy óz betimen jumys isteýge ıtermeleıdi. Esep shyǵarý arqyly oqýshylar eńbekke úırenedi, jaýapkershilik artady, maqsatqa jetý úshin tabandylyq paıda bolady. Esep shyǵarýda pánaralyq baılanysta iske asady, ǵylym men bilimniń ómirdiń baılanysyn ushtastyrady. Tabıǵattyń tutastyǵy týraly kózqaras qalyptasady. Esep shyǵarýda oqýshylardyń oı áreketi men is áreketi damıdy. Olar oıǵa toqý, dáleldeý, taldaý sıaqty oılaý elementterin úırenedi. Igergen bilimderin bolashaqta mamandyq tańdaýda paıdalanýǵa beıimdeledi.
Oqýshylar qabiletine qaraı memlekettik standartqa sáıkes sapaly bilim alady.
- Pánge qyzyǵýshylyǵy artady
- Bolashaq mamandyq tańdaýyna jol ashady
Mektep kýrsynda hımıalyq esepter negizgi 2 topqa bólinedi:
1 - sandyq esepter
2 - sapalyq jáne synaq – tájirıbelik (eksperımenttik) esepter.
Sandyq esepterdi 3 – ke toptastyrýǵa bolady:
1. Hımıalyq formýla boıynsha esepter shyǵarý;
2. Hımıalyq reaksıa teńdeýleri boıynsha esepter shyǵarý;
3. Eritindige baılanysty esepter shyǵarý;
Ár toptyń esepteriniń birneshe túrleri bolady.
Birinshi topqa 15 túrli esep kiredi:
1. Qosylystyń salystyrmaly molekýlalyq massasyn anyqtaý;
2. Kúrdeli zattyń formýlasy boıynsha ondaǵy elementter massalarynyń qatynastaryn esepteý;
3. Qosylystardaǵy elementterdiń massalyq úlesin anyqtaý;
4. Belgili zattyń massasynan elementtiń massasyn anyqtaý;
5. Elementtiń massasy arqyly zattyń massasyn tabý;
6. Salystyrmaly tyǵyzdyq arqyly gazdardyń molekýlalyq formýlasyn tabý;
7. Gazdardyń salystyrmaly tyǵyzdyǵyn esepteý;
8. Zattyń belgili mólsheri boıynsha massasyn tabý;
9. Zattyń belgili massasyna sáıkes zat mólsherin esepteý;
10. Qosylystaǵy elementterdiń massalyq úlesi boıynsha zattyń qarapaıym formýlasyn tabý;
11. Gazdardyń tyǵyzdyǵy men elementterdiń massalyq úlesi boıynsha zattardyń molekýlalyq formýlasyn anyqtaý;
12. Gaz tárizdi zattyń mólsheri boıynsha qalypty jaǵdaıda alatyn kólemin esepteý;
13. Gaz tárizdi zattyń massasy boynsha qalypty jaǵdaıda alatyn kólemin esepteý;
14. Janý ónimderiniń massalary men kólemderi, olardyń býlarynan salystyrmaly tyǵyzdyqtary boıynsha zattyń molekýlalyq formýlasyn tabý;
15. Gaz tárizdi zattyń qalypty jaǵdaıdaǵy kólemi boıynsha massasyn esepteý;
2
Sandyq esepterdi S. G. Shapovalenko boıynsha mynadaı (7) tıpterge bólýge bolady:
1 – Mol uǵymy boıynsha esepter shyǵarý;
2 – Elementterdiń massalarynyń araqatynasy men hımıalyq formýla arqyly esepteý;
3 – Zat quramyndaǵy elementterdiń massalaryn formýlasy arqyly esepteý;
4 – Salystyrmalyq tyǵyzdyqqa baılanysty jáne gazdyń kólemi arqyly salystyrmaly molekýlalyq massasyn anyqtaý
5 – Hımıalyq teńdeýler arqyly esepteý;
6 – Ertindilerge arnalǵan esepter;
7 – Qarapaıym molekýlalyq formýla qurastyrý:
Iý. V. Pletner, V. S. Polosın boıynsha sandyq esepter 8 tıpke bólinedi.
1 - Formýla arqyly esepteý
2 - Ertindige baılanysty esepter
3 - Reaksıaǵa qatysqan gazdardyń kólemdik qatynasyn anyqtaýǵa baılanysty esepteýler
4 - Zattyń salystyrmaly molekýlalyq massasyn tabýǵa baılanysty esepter
5 - Reaksıa óniminiń shyǵymyna baılanysty esepter
6 - Reaksıaǵa qatysqan zattyń bireýi artyq mólsherde alynǵan jaǵdaıda zattyń sandyq mólsherin anyqtaýǵa baılanysty esepter
7 - Qospaǵa baılanysty esepter
8 - Reaksıaǵa qatysqan gaztárizdi zattardyń sandyq mólsherin anyqtaýǵa baılanysty esepter
Sapalyq esepter de birneshe tıpterge bólinedi.
1 - Zattardy alý ádisteri
2 - Zattyń sapalyq quramyn anyqtaý ádisteri
3 - Hımıalyq zattardy bir - birinen ajyrata bilý
4 - Hımıalyq qubylystardy baqylaý jáne túsindirý
5 - Zattardy jeke klastarǵa jatqyza bilý
6 - Berilgen mólsherdegi eritindilerdi daıyndaý
7 - Berilgen zattardy qospanyń bar ekendigin anyqtaý jáne zatty qospadan tazartý
II Hımıalyq esep bólimderi
Eseptiń mazmuny, ıaǵnı hımıalyq bólimi jáne matematıkalyq, ıaǵnı esepteý bólimi bolady. Esep shyǵarǵanda oqýshylar eseptiń hımıalyq bólimine kóńil bólmeı birden matematıkalyq esepteý jaǵyna kóńil bóledi, sondyqtan esepter jattandy shyǵarylady.
Oqýshylarǵa zattardyń sandyq quramymen qosa sapalyq quramy bolatynyn eskerý kerek.
Mysaly: Myna qosylystardyń
5H2O, O2, 2Cu, H2SO4, 3NaOH, CaCO3
sandyq, sapalyq quramyn anyqtańdar.
Sheshýi: Sandyq quramy 5H2O
1. 5 molekýla sý
2. Qandaı elementten quralǵan (H, O)
3. Zattyń tıpi ( kúrdeli)
4. Qosylys túri (oksıd)
Hımıadan sandyq jáne sapalyq esepterdi shyǵarý úlgileri. júkteý
Aqtóbe oblystyq ǵylymı - tájirıbelik ortalyǵy
«Hımıadan sandyq jáne sapalyq esepterdi shyǵarý úlgileri»
Hımıa páninen oqýshylarǵa, jas muǵalimderge arnalǵan ádistemelik kómekshi qural
Qurastyrǵan:
A. H. Mýnaıtbasova Q. Jubanov atyndaǵy orta mektebiniń hımıa páni muǵalimi
Pikir jazǵandar:
G. K. Mýkeeva - Aqtóbe oblystyq ǵylymı – tájirıbelik ortalyǵynyń bólim meńgerýshisi
B. B. Dosanova – Aqtóbe óńirlik memlekettik ýnıversıtetiniń hımıa jáne hımıalyq tehnologıa kafedrasynyń oqytýshysy, pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent.
Kirispe
Qazirgi kezdegi ǵylym men tehnıkanyń damý deńgeıi árbir oqýshyǵa sapaly jáne tereń bilim men iskerliktiń bolýyn, olardyń shyǵarmashylyqpen jumys isteýin oılaýǵa qabiletti bolýyn talap etedi.
Hımıa pánin oqytý úrdisiniń negizgi maqsaty – oqýshylardyń hımıalyq bilim negizderin tolyq túsiný men meńgerý arqyly shyǵarmashylyq qabiletin damytý. Hımıa pánin oqyp – úırengende esepter shyǵaryp, jattyǵýlar oryndaýdyń mańyzy óte zor. Esep shyǵaryp, jattyǵýlar oryndaý bilimdi tekserý ǵana emes, sonymen qatar oqýshylardy ózdiginen izdenýge de daǵdylandyrady. Esep shyǵarý – oqýshylardy hımıalyq oı – órisin damytýdyń negizgi quraldarynyń biri, teorıalyq bilim men tájirıbe arasyndaǵy baılanysty júzege asyrýdyń joly.
Esep shyǵarý oqýshylardy jańa hımıalyq bilimmen qarýlandyryp, qalyptasqan iskerlikteri men daǵdylaryn júıeleýge jáne naqtylaýǵa da kómektesedi. Esep shyǵarý barysynda oqýshynyń bilimi, zerdesi, oılaý qabileti damýmen qatar hımıalyq bilimdi, zańdardy, qubylystardy tereńirek túsinýi qalyptasady.
Hımıalyq esepter:
1. Jańa hımıalyq uǵymdar men maǵlumattardy úıretý;
2. Saramandyq iskerlikter men daǵdylardy qalyptastyrý;
3. Bilimniń tereńdigi men baıandylyǵyn tekserý;
4. Problema qoıý, problemalyq jaǵdaı týǵyzý;
5. Materıaldy pysyqtaý, qorytyndylaý jáne qaıtalaý;
6. Polıtehnıkalyq ustanymdaryn iske asyrý;
7. Oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletin tárbıeleý úshin qoldanylady;
Esep shyǵarý hımıa pániń meńgerýde úlken oryn alady, sebebi ol kezde oqýshy óziniń alǵan teorıalyq bilimin praktıkada qoldanyp úırenedi. Qajet bolǵan jaǵdaıda anyqtamalardy paıdalanyp oqýlyqtardan teorıalyq materıaldy qaıtalaıdy, esep shyǵarýǵa qajetti málimetterdi eske túsiredi.
Esep shyǵaryp úırenýdiń negizgi 2 joly bar. Esep shyǵarýdy muǵalim úıretedi, nemese arnaıy oqý quraldarynyń kómegimen oqýshy óz betimen úırenedi. Hımıa pánine bólingen aptalyq 2 saǵattyń ishinde muǵalim teorıamen qatar esep shyǵarýdy úıretýi tıis. Al sabaqtan tys ýaqytta hımıaǵa qyzyǵatyn oqýshylar óz betimen esep shyǵaryp, úırenýi úshin qazaq tilinde shyqqan arnaıy oqý quraldary men esepter jınaqtary kerek. Ázirshe ondaı oqý quraldary joqtyń qasy. Osy oraıda, bul ádistemelik qural hımıa esepterin óz betimen shyǵaryp úırengisi keletin oqýshylarǵa jáne ustazdyq qyzmetterin jańadan bastap jatqan jas mamandarǵa paıdasyn tıgizetin shyǵar dep oılaımyn. Sonymen qatar bul ádistemelik oqý quraly «Hımıa men bıologıa» mamandyqtary boıynsha oqıtyn joǵary oqý oryndarynyń stýdentterine mektepterde ótetin pedogogıkalyq praktıka kezinde kómektese alady.
Hımıa esepterin shyǵarýǵa arnalǵan kýrs júrgizýde qoldanbaly kómekshi qural bola alady dep senemin.
1
İ Hımıalyq esepterdi shyǵarýdyń jalpy ádistemelik talaptary
Hımıadan esep shyǵarý, jattyǵý oryndaýda hımıalyq uǵymdar qaıtalanyp, alynǵan bilimder tereńdeı túsedi, oqýshylardyń oı – órisi damıdy, bul oraıda olardy óz betimen jumys isteýge ıtermeleıdi. Esep shyǵarý arqyly oqýshylar eńbekke úırenedi, jaýapkershilik artady, maqsatqa jetý úshin tabandylyq paıda bolady. Esep shyǵarýda pánaralyq baılanysta iske asady, ǵylym men bilimniń ómirdiń baılanysyn ushtastyrady. Tabıǵattyń tutastyǵy týraly kózqaras qalyptasady. Esep shyǵarýda oqýshylardyń oı áreketi men is áreketi damıdy. Olar oıǵa toqý, dáleldeý, taldaý sıaqty oılaý elementterin úırenedi. Igergen bilimderin bolashaqta mamandyq tańdaýda paıdalanýǵa beıimdeledi.
Oqýshylar qabiletine qaraı memlekettik standartqa sáıkes sapaly bilim alady.
- Pánge qyzyǵýshylyǵy artady
- Bolashaq mamandyq tańdaýyna jol ashady
Mektep kýrsynda hımıalyq esepter negizgi 2 topqa bólinedi:
1 - sandyq esepter
2 - sapalyq jáne synaq – tájirıbelik (eksperımenttik) esepter.
Sandyq esepterdi 3 – ke toptastyrýǵa bolady:
1. Hımıalyq formýla boıynsha esepter shyǵarý;
2. Hımıalyq reaksıa teńdeýleri boıynsha esepter shyǵarý;
3. Eritindige baılanysty esepter shyǵarý;
Ár toptyń esepteriniń birneshe túrleri bolady.
Birinshi topqa 15 túrli esep kiredi:
1. Qosylystyń salystyrmaly molekýlalyq massasyn anyqtaý;
2. Kúrdeli zattyń formýlasy boıynsha ondaǵy elementter massalarynyń qatynastaryn esepteý;
3. Qosylystardaǵy elementterdiń massalyq úlesin anyqtaý;
4. Belgili zattyń massasynan elementtiń massasyn anyqtaý;
5. Elementtiń massasy arqyly zattyń massasyn tabý;
6. Salystyrmaly tyǵyzdyq arqyly gazdardyń molekýlalyq formýlasyn tabý;
7. Gazdardyń salystyrmaly tyǵyzdyǵyn esepteý;
8. Zattyń belgili mólsheri boıynsha massasyn tabý;
9. Zattyń belgili massasyna sáıkes zat mólsherin esepteý;
10. Qosylystaǵy elementterdiń massalyq úlesi boıynsha zattyń qarapaıym formýlasyn tabý;
11. Gazdardyń tyǵyzdyǵy men elementterdiń massalyq úlesi boıynsha zattardyń molekýlalyq formýlasyn anyqtaý;
12. Gaz tárizdi zattyń mólsheri boıynsha qalypty jaǵdaıda alatyn kólemin esepteý;
13. Gaz tárizdi zattyń massasy boynsha qalypty jaǵdaıda alatyn kólemin esepteý;
14. Janý ónimderiniń massalary men kólemderi, olardyń býlarynan salystyrmaly tyǵyzdyqtary boıynsha zattyń molekýlalyq formýlasyn tabý;
15. Gaz tárizdi zattyń qalypty jaǵdaıdaǵy kólemi boıynsha massasyn esepteý;
2
Sandyq esepterdi S. G. Shapovalenko boıynsha mynadaı (7) tıpterge bólýge bolady:
1 – Mol uǵymy boıynsha esepter shyǵarý;
2 – Elementterdiń massalarynyń araqatynasy men hımıalyq formýla arqyly esepteý;
3 – Zat quramyndaǵy elementterdiń massalaryn formýlasy arqyly esepteý;
4 – Salystyrmalyq tyǵyzdyqqa baılanysty jáne gazdyń kólemi arqyly salystyrmaly molekýlalyq massasyn anyqtaý
5 – Hımıalyq teńdeýler arqyly esepteý;
6 – Ertindilerge arnalǵan esepter;
7 – Qarapaıym molekýlalyq formýla qurastyrý:
Iý. V. Pletner, V. S. Polosın boıynsha sandyq esepter 8 tıpke bólinedi.
1 - Formýla arqyly esepteý
2 - Ertindige baılanysty esepter
3 - Reaksıaǵa qatysqan gazdardyń kólemdik qatynasyn anyqtaýǵa baılanysty esepteýler
4 - Zattyń salystyrmaly molekýlalyq massasyn tabýǵa baılanysty esepter
5 - Reaksıa óniminiń shyǵymyna baılanysty esepter
6 - Reaksıaǵa qatysqan zattyń bireýi artyq mólsherde alynǵan jaǵdaıda zattyń sandyq mólsherin anyqtaýǵa baılanysty esepter
7 - Qospaǵa baılanysty esepter
8 - Reaksıaǵa qatysqan gaztárizdi zattardyń sandyq mólsherin anyqtaýǵa baılanysty esepter
Sapalyq esepter de birneshe tıpterge bólinedi.
1 - Zattardy alý ádisteri
2 - Zattyń sapalyq quramyn anyqtaý ádisteri
3 - Hımıalyq zattardy bir - birinen ajyrata bilý
4 - Hımıalyq qubylystardy baqylaý jáne túsindirý
5 - Zattardy jeke klastarǵa jatqyza bilý
6 - Berilgen mólsherdegi eritindilerdi daıyndaý
7 - Berilgen zattardy qospanyń bar ekendigin anyqtaý jáne zatty qospadan tazartý
II Hımıalyq esep bólimderi
Eseptiń mazmuny, ıaǵnı hımıalyq bólimi jáne matematıkalyq, ıaǵnı esepteý bólimi bolady. Esep shyǵarǵanda oqýshylar eseptiń hımıalyq bólimine kóńil bólmeı birden matematıkalyq esepteý jaǵyna kóńil bóledi, sondyqtan esepter jattandy shyǵarylady.
Oqýshylarǵa zattardyń sandyq quramymen qosa sapalyq quramy bolatynyn eskerý kerek.
Mysaly: Myna qosylystardyń
5H2O, O2, 2Cu, H2SO4, 3NaOH, CaCO3
sandyq, sapalyq quramyn anyqtańdar.
Sheshýi: Sandyq quramy 5H2O
1. 5 molekýla sý
2. Qandaı elementten quralǵan (H, O)
3. Zattyń tıpi ( kúrdeli)
4. Qosylys túri (oksıd)
Hımıadan sandyq jáne sapalyq esepterdi shyǵarý úlgileri. júkteý
You Might Also Like
-
Ortańǵy toptaryndaǵy tanym bilim berý salasy qorshaǵan ortamen tanystyrý bóliminiń uıymdastyrylǵan oqý is – áreketiniń dıdaktıkalyq oıyndary
